Hoop doet leven - Pastorale zorg

Hoop doet leven!
Dr. Anne Vandenhoeck
Ervaring als ziekenhuispastor
 Niet echt bewust van de rol van hoop
 Ervaring met één patiënt
 Overal zien van hoop en wanhoop
VASTSTELLINGEN UIT DE
PRAKTIJK
 Hope has a changing face.
 Hoop duikt op in situaties van ernstig
lijden, ook daar waar er geen uitzicht
meer is.
 Hoop heeft een tegenpool: wanhoop.
VASTSTELLINGEN UIT DE
PRAKTIJK
 Hoop is tegelijk krachtig en kwetsbaar.
Hoop kan verdwijnen en terugkomen.
 Hoop was geen vast onderdeel van een
medische, sociale of pastorale
diagnostiek of interventie.
 Hoop wordt in de medische context
vooral gezien als hoop op beterschap
DOEL
 Nadenken over hoop als een
existentiële kracht
 Niet over: valse hoop, wanhoop
 Korte ontdekkingsreis langs
verschillende disciplines om meer
inzicht te krijgen in de aanwezigheid
en het functioneren van hoop
Hoop behoort tot de spirituele
dimensie




Hangt samen met zingeving
Trekt mensen vooruit
Existentiële motor
Diepste laag van mens zijn
OMSCHRIJVING VAN HOOP
Farran, Herth en Popovich: Hoop is een
fundamentele ervaring van het
menselijke bestaan die functioneert als
een wijze van voelen, denken en doen
en als een manier waarop iemand
verbonden is met zichzelf en de wereld.
Hoop heeft het vermogen om flexibel te
zijn in verwachtingen. Als het verhoopte
goed geen werkelijkheid wordt, kan
hoop nog steeds aanwezig zijn.
(FARRAN, C.J., HERTH, K.A., POPOVICH, J.M., Hope and Hopelessness:
Critical Clinical Concepts, Thousand Oaks, CA, 1995.)
OMSCHRIJVING VAN HOOP
 Hoop is een fundamentele
ervaring van het menselijke
bestaan
 Existentieel
 Spiritueel
 Religieus
OMSCHRIJVING VAN HOOP
 die functioneert als een wijze
van voelen, denken en doen
 Meer dan positief denken of
optimisme
OMSCHRIJVING VAN HOOP
 en als een manier waarop
iemand verbonden is met
zichzelf en de wereld
 = kwetsbare band
OMSCHRIJVING VAN HOOP
 Hoop heeft het vermogen om
flexibel te zijn in verwachtingen.
Als het verhoopte goed geen
werkelijkheid wordt, kan hoop nog
steeds aanwezig zijn.
 Band met verleden, heden, toekomst
OMSCHRIJVING VAN HOOP
Farran, Herth, Popovich:
1. Hoop is een ervaringsproces
2. Hoop is een transcendent proces
3. Hoop wordt gevoed door een gevoel
van controle
4. Hoop is een relationeel proces
HOOP IN FILOSOFIE EN
ANTROPOLOGIE
1. De relatie tussen mens en tijd: De
mens leeft fundamenteel met een
tijdsbewustzijn waarin verleden,
heden en toekomst een rol spelen.
HOOP IN FILOSOFIE EN
ANTROPOLOGIE
2. De toekomstige tijd levert een unieke
bijdrage aan het menselijk bestaan
en is essentieel om dat bestaan te
begrijpen.
HOOP IN FILOSOFIE EN
ANTROPOLOGIE
3. De relatie tussen de mens en de tijd
is dualistisch: gevangen en bevrijd
HOOP IN FILOSOFIE EN
ANTROPOLOGIE
4. Uit het vermogen van de mens om
vooruit te kijken en uit het bestaan
van de toekomstige tijd als deel van
het bewustzijn van de mens, ontstaat
de hoop.
HOOP IN FILOSOFIE EN
ANTROPOLOGIE
5. Hoop is een kerningrediënt dat
geworteld is in de drie tijdsdimensies:
hoop bestaat omwille van
gebeurtenissen in het verleden, hoop
geeft energie nu en hoop wordt
krachtig door de toekomst
HOOP IN DE CONTEXT VAN
LIJDEN
3 mythes remmen het werken met hoop af:
• Er is de mythe van de onsterfelijkheid die
zorgt voor een onbeperkte, futuristische
hoop.
• Er is de mythe van het probleemoplossend
denken die zorgt voor het magische geloof
dat er voor alle ziekten een behandeling is.
• Er is de mythe van de full disclosure van
de waarheid.
HOOP IN DE CONTEXT VAN
LIJDEN
 Hoop wordt bedreigd door een crisis,
ontstaan uit lijden, die de
toekomstverhalen in gevaar brengt.
 Toch kan hoop blijven bestaan in
uitzichtloze situaties (illustratie van
het aanpassingsvermogen)
 Hoop levert een bijdrage aan de
kwantiteit en kwaliteit van het leven
HOOP IN PALLIATIEVE ZORGEN
 Hoop blijft aanwezig ondanks de
nabijheid van de dood.
 Hoop in palliatieve zorgen blijkt
negatief gecorreleerd aan
euthanasie.
HOOP IN PALLIATIEVE ZORGEN
 Hoop bij oudere palliatieve patiënten
richt zich vaak op het niet hebben van
pijn, een leven na de dood, een goede
toekomst voor hun geliefden, ten volle
kunnen leven in het nu en het hebben
van een vredevolle dood.
 Er is een manier om de toekomst van
palliatieve patiënten te bespreken en
toch coping en hoop in leven te laten.
HOOP IN PALLIATIEVE ZORGEN
 De ultieme hoop is transcendent.
HOOP IN PSYCHIATRIE EN
THERAPIE
L. BERGIN & S. WALSH, The Role of
Hope in Psychotherapy with Older
Adults in Aging and Mental Health 9
(2005/1) 7-15.
HOOP IN PSYCHIATRIE EN
THERAPIE
Tweedeling in literatuur:
De ene groep onderzoekers ziet vooral de
psychologische voordelen van hoop voor
patiënten (als tegengif voor wanhoop),
terwijl de andere groep onderzoekers
eerder waarschuwt voor hoop als een
niet aanvaarden van de realiteit (valse
hoop).
Bergin en Walsch willen tweedeling
overstijgen door hoop te bekijken vanuit
een ontwikkelingsperspectief.
HOOP IN PSYCHIATRIE EN
THERAPIE
 Hoop moet worden gerelateerd aan
het levensverhaal van de mens
 Hoop in de laatste levensfase ontstaat
uit de balans tussen een ‘het is niet
goed en onaf’ - gevoel en een ‘het is
goed genoeg geweest’-gevoel.
HOOP IN PSYCHIATRIE EN
THERAPIE
TYPE 1: RUIMTE GEVEN AAN REALISTISCHE
VERWACHTINGEN
Aard van problematiek:
 Tijdelijke crisis (depressie/angst/posttraumatische
stress) naar aanleiding van duidelijke oorzaak
(bijvoorbeeld pensioen, dood partner, herstel van
beroerte, diagnose dementie)
Type patiënt:
 - geen of weinig geschiedenis binnen psychiatrie
 - in staat tot goede relaties vroeger en nu
 - kan vertellen over vervulde hoop in het verleden
Werken met hoop:
 - bevragen van onrealistische hoop
 - ruimte geven aan realistische hoop
HOOP IN PSYCHIATRIE EN
THERAPIE
TYPE 2: WERKEN AAN VERTWIJFELING OF WANHOOP
Aard van problematiek:
 Een crisis naar aanleiding van een ouderdomsgebeuren maar
gerelateerd aan een psychische problematiek die teruggaat op
niet beantwoordde, vroege, emotionele noden.
Type patiënt:
 - heeft al eerder psychische problemen gehad, kan
voorgeschiedenis binnen psychiatrie hebben
 - vroege, fundamentele relaties gekenmerkt door emotionele
onstabiliteit of onbeschikbaarheid (vaak vertaald in huidige
relaties)
 - kent ook goede relaties en kan verhalen over hoop vertellen
Werken met hoop:
 - meer gericht op verleden van patiënt: een realistische
evaluatie van het leven
 - ruimte geven aan uiten van vertwijfeling of wanhoop
 - ook naar toekomst toe: bevragen van valse hoop
HOOP IN PSYCHIATRIE EN
THERAPIE
TYPE 3: WERKEN AAN OVERLEVEN
Aard van problematiek:
 Herhaalde episoden van depressie, angst. Bipolaire stoornis,
persoonlijkheidsstoornis, …
Type patiënt:
 - Chronische psychiatrische patiënt
 - Aanwijzingen voor misbruik en emotionele schade in relaties die vaak
geïdealiseerd worden. Onvermogen tot goede, langdurige relaties.
 - Disfunctionele coping en moeite om vervulde hoop te herinneren
Werken met hoop:
 - ego is niet sterk genoeg om het werk van de vertwijfeling en de
wanhoop aan te
 kunnen.
 - versterken, reactiveren en bevestigen van wat de patiënt tot hiertoe
gedragen heeft (eventueel via zorgverleners) – in stand houden van
status quo.
 - ruimte geven aan de hoop op het kunnen overleven
HOOP IN PSYCHIATRIE EN
THERAPIE
De sporen die deze studie ons opleveren rond het
werken met hoop zijn:
 psychische aanpassing en hoop zijn positief
met elkaar gecorreleerd
 het werken met de balans tussen hoop en
wanhoop kan belangrijk zijn voor een bejaard
publiek
 hoop is persoonlijk en verbonden met de
levensgeschiedenis van ieder
 valse hoop kan uitgedaagd worden en
realistische hoop aangespoord en bevestigd
 werken aan overleven is ook een vorm van
hopen
HOOP IN DE THEOLOGIE
Een verhaal…
HOOP IN THEOLOGIE
 Jürgen Moltmanns theologie van de
hoop kent twee thema’s: God is
aanwezig in het lijden van mensen en
God belooft een betere toekomst.
 Hoop is een deugd, naast liefde en
geloof
HOOP IN THEOLOGIE
 De sterke band tussen hoop en de drie
tijdsdimensies in het christendom:
Christen kunnen hopen omwille van het
verleden (de geschiedenis van God en
mensen, doorverteld tot op vandaag),
omwille van het heden (waarin ze
proberen Gods aanwezigheid en
betrokkenheid te ontdekken) en omwille
van de toekomst (Gods belofte van
bevrijding in eeuwigheid).
HOOP IN THEOLOGIE
 Cruciale belang van de toekomstige
tijd in religie.
 De tijd verleent de mens nu een
historische identiteit maar ook vanuit
theologisch perspectief een
eschatologische identiteit – in – hetheden, een deelname aan wat zal
komen en al een beetje is.
HOOP IN HET PASTORAAT
 Luisteren naar toekomstverhalen
 Zelf een teken zijn van een ‘en toch’
Twee referentiepunten
 Ultieme of intermediaire hoop
 Locus: intern of extern
BESLUIT
1. Toekomstverhalen, zijn essentieel in
het verstaan van de hele mens, ook
in situaties van uitzichtloos lijden en
zelfs als de toekomst de dood is.
BESLUIT
2. Hoop kan gevoed worden door
toekomstperspectieven, door een
zekere controle op het heden en door
relaties met anderen.
BESLUIT
3. Hoop hangt samen met betekenis
geven en vinden en is in die zin
cruciaal in situaties van chronisch
lijden. Het is aan zorgverleners om
een context te creëren waar
patiënten naar betekenis kunnen
zoeken. Dat gebeurt wellicht al door
de situatie van de patiënt niet als
hopeloos te beoordelen.
“Hope” is the Thing with Feathers
That perches in the soul
And sings the tune without the words
And never stops
At all.
Emily Dickinson