2002/244 - GO! Pro
advertisement
SECUNDAIR ONDERWIJS Onderwijsvorm: TSO Graad: Derde graad Jaar: eerste en tweede leerjaar Studiegebied: Chemie FUNDAMENTEEL GEDEELTE Optie(s): Farmaceutisch – technisch assistent Vak(ken): TV Toegepaste chemie Vakkencode: WW-k Leerplannummer: 2002/244 (vervangt 94008) Nummer Inspectie: 2002/192//1/I/SG/1/III/ /D/ 1ste lj 2de lj 6 lt/w 3 lt/w TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 1 INHOUD Visie ..........................................................................................................................................................2 Beginsituatie .............................................................................................................................................3 Algemene doelstellingen ..........................................................................................................................4 Leerplandoelstellingen / Leerinhouden / Specifieke wenken ...................................................................5 Deelvak: Algemene en organische chemie ..............................................................................................5 Deelvak: Analytische chemie (practicum) ..............................................................................................25 Algemene pedagogisch-didactische wenken .........................................................................................30 Minimale materiële vereisten..................................................................................................................32 Evaluatie .................................................................................................................................................33 Bibliografie ..............................................................................................................................................36 TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 2 VISIE Het vak toegepaste chemie dient vooral als ondersteunend vak binnen de specificiteit van deze optie gezien te worden, zodat de opgedane kennis rechtstreeks benut kan worden. De nadruk komt ligt op het zelf uitvoeren van experimenten, aansluitend op de theorie. Ook voor het uitwerken van de verschillende hoofdstukken uit de theorie wordt vooral op de zelfwerkzaamheid van de leerlingen een beroep gedaan, zowel voor het opzoeken als voor het verwerken van gegevens. Uiteraard zal ICT hierbij een belangrijke rol spelen. Toegepaste chemie zal er bovendien toe bijdragen dat de relatie tussen denken en doen, tussen zuivere en toegepaste kennis beklemtoond wordt. Door een goede wetenschappelijke basis zal men in staat zijn om misopvattingen en pseudowetenschappelijke theorieën zoals homeopathie, macrobiotiek, enz. in een juist kader te plaatsen. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 3 BEGINSITUATIE Bepaling van de leerlingengroep Dit leerplan is bestemd voor de studierichting Farmaceutisch-technisch assistent van de derde graad TSO. Het deelvak ‘Algemene en organische chemie’ met drie lestijden in het eerste leerjaar en met drie lestijden in het tweede leerjaar, geldt ook voor de studierichtingen Chemie en Techniek-wetenschappen van de derde graad TSO, zodat het samen zetten met leerlingen van deze studierichtingen toegelaten is. Om de veiligheid bij het uitvoeren van leerlingenproeven niet in het gedrang te brengen is het aangewezen dat het aantal leerlingen niet meer dan 16 bedraagt. De leraar oordeelt of hij, rekening houdend met het aantal leerlingen, met de uitrusting van zijn laboratorium en de aard van de te gebruiken toestellen en producten, de door het leerplan voorgeschreven experimenten zonder gevaar kan uitvoeren of laten uitvoeren. Indien hij oordeelt dat de voorhanden zijnde uitrusting gevaar voor hemzelf of voor de leerlingen oplevert, verwittigt hij onmiddellijk het instellingshoofd, die de nodige maatregelen treft om de activiteiten in normale omstandigheden te laten doorgaan. Beginsituatie Er wordt uitgegaan van het feit dat de leerlingen die deze studierichting in de derde graad aanvatten de minimumdoelstellingen voor het vak chemie van de tweede graad ASO of TSO hebben bereikt. Dit leerplan sluit aan op het leerplan Toegepaste chemie van de tweede graad TSO. Leerlingen die in de tweede graad ASO een onderwijsvorm in de majorrichtingen volgden, kunnen eveneens dit leerplan volgen Een beknopte herhaling van sommige begrippen kan noodzakelijk zijn, zeker voor leerlingen die uit studierichtingen komen met weinig uren Chemie of Toegepaste chemie. De leerlingen zijn in staat om nauwkeurig en met zorg te werken. Zij bezitten ook het nodige verantwoordelijkheidsbesef en zijn sociaal vaardig. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 4 ALGEMENE DOELSTELLINGEN De cursus Toegepaste chemie heeft als centrale doelstelling de leerlingen te ondersteunen en voor te bereiden op tewerkstelling in apotheken, als verkoper van farmaceutische en aanverwante producten. Van de leerlingen in deze studierichting wordt een zekere handigheid gevraagd, een goede opmerkingsgave, nauwgezetheid, zin voor analyse en synthese. De leerlingen tonen verantwoordelijkheid door de voorschriften strikt te volgen. In de labo-oefeningen worden een aantal basistechnieken aangeleerd die direct aansluiten bij de theorie. De leerlingen verwerven inzicht in de functie en het belang van de gebruikte analysetechnieken en veiligheidsvoorschriften. In het kader van onze huidige samenleving zal tevens speciaal aandacht geschonken worden aan de ‘omgeving’, het ‘milieu’. Na een les of een lessenreeks kunnen de leerlingen: - juist, zorgvuldig en nauwkeurig een gegeven recept uitvoeren; - met hun eigen woorden uitleggen welke het gestelde probleem is en in welke mate een experiment daarop een antwoord kan geven; - gericht waarnemen; - de waargenomen feiten mondeling en/of schriftelijk weergeven; - de bekomen resultaten kritisch beoordelen en besluiten trekken die eventueel tot algemene wetmatigheden leiden; - bij het uitvoeren van experimenten gevoel voor nauwkeurigheid, zorg en handvaardigheid vertonen; - het juiste materiaal kiezen en het op de geschikte manier gebruiken; - voor de gebruikte stoffen de IUPAC-nomenclatuur toepassen; - voor de gebruikte grootheden de SI-eenheden geven; - met behulp van ICT, wetenschappelijke gegevens opzoeken en verwerken; - de veiligheidsvoorschriften toepassen en zin voor hygiëne vertonen; - het belang van veiligheid en hygiëne in het laboratorium aangeven; - in groepsverband werken; - de principes van wetenschappelijke methode geven; - de algemene kennis van fysische en van chemische eigenschappen van stoffen toepassen; - een groot aantal laboratoriumhandelingen en preparatievee technieken uitvoeren; - de theoretische achtergronden van de laboratoriumhandelingen beschrijven; - de preparatievee technieken toepassen bij de bereiding van een aantal preparaten; - verslagen en meetrapporten van deze bereidingen maken. Omwille van de leesbaarheid worden de leerplandoelstellingen, de leerinhouden en de methodologische wenken in afzonderlijke cellen geplaatst per hoofdstuk. Binnen deze cellen werd getracht de horizontale lezing zo veel als mogelijk door te trekken. Daarom dient elk blok als een geheel te worden beschouwd. De niet-verplichte uitbreidingsdoelstellingen zijn cursief gezet en met de letter ‘U’ aangeduid. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 5 LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN / SPECIFIEKE WENKEN DEELVAK: ALGEMENE EN ORGANISCHE CHEMIE LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen: - de algemene structuur van het atoom weergeven en uitleggen; LEERINHOUDEN 1 1.1 - de samenstelling en de eigenschappen van de kern geven; Atoombouw Algemene structuur van het atoom: het elektron - eigenschappen van protonen en neutronen opsommen; de kern 1.2 SPECIFIEKE WENKEN 1 Atoombouw en Periodiek systeem De leerlingen hebben reeds voldoende basiskennis van atoombouw opgedaan in de tweede graad. Ook in de lessen fysica wordt atoombouw behandeld, zodat overleg met de leerkracht fysica noodzakelijk is. Een korte herhaling en uitdieping, bv. aan de hand van een historisch overzicht i.v.m. de ontdekking van de atoombouw, is hier op zijn plaats. Een website met veel informatie over de geschiedenis van de scheikunde is: http://webserver.lemoyne.edu/faculty/giunta/papers.html Atoommassa: - protonen(ge)tal, neutronen(ge)tal, nucleonen(ge)tal kenschetsen; protonengetal, neutronengetal, nucleonengetal - de betekenis van de begrippen isotope nucliden, nuclidemassa, gemiddelde atoommassa verwoorden; isotope nucliden Nucleonen: protonen en neutronen atoommassa-eenheid - de eenheid van atoommassa kenschetsen; 1.3 - het gedrag en de eigenschappen van het elektron beschrijven; - de structuur van de elektronenmantel beschrijven; - het atoommodel van Rutherford met het atoommodel van Bohr vergelijken; - het maximum aantal elektronen per schil weergeven; Structuur van de elektronenmantel energieniveaus Aangeven dat de energieniveaus overeenstemmen met schillen en sub-schillen (s, p, d en f). TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN 6 LEERINHOUDEN - het verband tussen de atoomstructuur en de indeling van de elementen in perioden en in groepen van het periodiek systeem geven; SPECIFIEKE WENKEN verband tussen het periodiek Het verband tussen aantal atomen in een horizontale reeks van het periodiek systeem en de atoomstructuur. systeem en de atoomstructuur Het verband tussen het aantal schillen en de plaats in een zelfde groep van het periodiek systeem. - het periodieke verloop van fysische en van chemische eigenschappen van enkelvoudige stoffen verklaren; Een waardevolle website: www.tabelvanmendeljev.be/ Eigenschappen van niet-metalen en van metalen (metaalbinding) en het praktisch belang van niet-metalen, metalen en legeringen kan hier herhaald worden. 1.4 U - het duaal karakter van het elektron uitleggen; Kwantumtheorie kwantumgetallen - de betekenis van de kwantumgetallen verwoorden; - de verbodsregel van Pauli toepassen; verbodsregel van Pauli 2 - het verband leggen tussen de elektronenconfiguratie en de ionisatie-energie; - de begrippen ionisatie-energie, elektronenaffiniteit en roosterenergie omschrijven; U - de kristalstructuur van ionverbindingen beschrijven; - de samenstelling van ionverbindingen weergeven; - uit formules van ionverbindingen de namen afleiden en vice versa; - eigenschappen van ionenverbindingen afleiden en met voorbeelden illustreren; 2.1 Chemische binding Ionbinding ionisatie-energie elektronenaffiniteit roosterenergie kristalstructuur van ionverbindingen Omdat het uitdiepen van de kwantumtheorie erg theoretisch en tijdrovend is, beperkt men zich tot het aanbrengen van het duaal karakter (deeltje versus golf) van het elektron. In de lessen fysica wordt hier, ook in verband met de aard van het licht, meer aandacht aan besteed. 2 Chemische binding De leerlingen hebben reeds voldoende basiskennis van de atoom- en ionbinding opgedaan in de tweede graad. In plaats van een systematische behandeling kan de herhaling en uitdieping van dit onderwerp het best gebeuren als de gelegenheid zich voordoet. Zo kan de ionbinding en het bestaan van dipolen bij de uitwerking van zouten in water beschreven worden TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN - eigenschappen van atoomverbindingen geven en verklaren; U 7 LEERINHOUDEN 2.2 SPECIFIEKE WENKEN Atoombinding lewisstructuren - lewisstructuurformules schrijven; datieve binding - het begrip datieve binding met eigen woorden uitleggen; mesomerie dipoolmoleculen - het begrip mesomerie uitleggen; - het begrip dipoolmolecule omschrijven; De atoombinding kan best herhaald en uitgediept worden bij de behandeling van de koolstofchemie; Het schrijven van lewisstructuren kan ingeoefend worden bij de behandeling van de oxozuren. De ruimtelijke bouw van moleculen kan met behulp van het sterisch getal afgeleid worden. Een reeks van goede oefeningen is te vinden op de website: www.vsko.be/vvkso/didacweb/chemie/vsepr/index.htm - de overgang van atoombinding naar ionbinding uitleggen met het verschil in elektronegatieve waarde; - moleculekristallen kenschetsen; - met voorbeelden de begrippen kristalwater en hydratatie verduidelijken; - het aantal beduidende cijfers bepalen van een meetresultaat, rekening houdend met de nauwkeurigheid van de gebruikte apparatuur; - het verband leggen tussen de procentuele samenstelling van een stof (aantal g van elk element in 100 g van de stof) en de verhoudingsformule van die stof; 3 Stoichiometrie 3 Stoichiometrie 3.1 Nauwkeurigheid en beduidende cijfers Afspraken rond het gebruik van het aantal beduidende cijfers en de gebruikte methode gebeurt in overleg met de leerkrachten fysica en wiskunde. 3.2 Verhoudingsformules TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN - het gehalte van een opgeloste stof in de oplossing weergeven als (stofhoeveelheid)concentratie, massaconcentratie, massafractie, volumefractie, stofhoeveelheidfractie; U 8 LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN 3.3 Samenstelling van oplossingen - stoichiometrische vraagstukken maken met 3.4 gebruikmaking van de massa, het volume, de dichtheid en zo nodig de algemene gaswet, alsook van het gehalte van oplossingen; Stoichiometrische vraagstukken Nadat de leerlingen de techniek voor het oplossen van stoichiometrische vraagstukken hebben aangeleerd, zal dit verder ingeoefend worden telkens waar van toepassing, bv. tijdens de lessen organische chemie, het uitvoeren van zuur-basereacties en redoxreacties. 4 Drijfveren van reacties 4 4.1 Energie en enthalpie - vraagstukken maken over het begrip ‘overmaat’ en het rendement; - de wet van behoud van energie formuleren; Enthalpie (symbool H, van Heat) is gedefinieerd als de inwendige energie (= U) van het systeem plus de druk (p) vermenigvuldigd met het volume (V) van het systeem. H zegt iets over de arbeid (W) die een systeem in een adiabatische toestand (zonder warmte-uitwisseling met de omgeving) levert: W, verricht door een systeem is gelijk aan de afname van H. - uitleggen waarom een stof inwendige energie bezit die afhangt van de aard van de bindingen, de aggregatietoestand en de temperatuur; - de enthalpieverandering ∆H van een stof definiëren als verandering van de energie-inhoud; - uitleggen dat het verbreken van bindingen gepaard gaat met ∆H > 0 en dat het vormen van bindingen gepaard gaat met ∆H < 0; - experimenteel nagaan of een reactie exotherm is of endotherm; - het verband leggen tussen het teken van ∆H en het exotherm of endotherm karakter van de reactie; Drijfveren van reacties 4.2 Thermochemie Afhankelijk van de diepgang van de behandeling van energetische aspecten van chemische reacties in de tweede graad, zal dit onderdeel meer of minder uitgebreid aan bod komen. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN 9 LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN - vormingsenthalpie definiëren; vormingsenthalpie - in een tabel de vormingsenthalpie van een samengestelde stof opzoeken; - de reactie-enthalpie berekenen uit de vormingsenthalpieën van de reactieproducten en van de uitgangsstoffen; wet van Hess - de wet van Hess formuleren; - steunend op de wet van Hess en op een tabel van vormingsenthalpieën, eenvoudige thermochemische berekeningen uitvoeren; U - stoichiometrische berekeningen maken waarin thermochemische problemen voorkomen; 4.3 Entropie - entropie als een maat van wanorde definiëren; - de relatie tussen (vrije) energie, enthalpie en entropie aangeven; Entropie (symbool S). kan gezien worden als een maat voor wanorde (chaos). In een gesloten systeem (geen uitwisseling met de omgeving) kan S nooit afnemen, dus de wanorde in een gesloten systeem kan alleen stijgen. Voor uitleg over enthalpie en entropie: www.chem.ualberta.ca/~plambeck/che/p102/p02051.htm - de definitie van reactiesnelheid geven; - uitleggen dat in reacties (in de meeste gevallen) bestaande chemische bindingen worden verbroken en nieuwe worden gevormd; - beredeneren dat deeltjes van de uitgangsstoffen met mekaar effectief moeten botsen om te kunnen reageren; 5 Reactiesnelheid 5 Reactiesnelheid 5.1 Reactiesnelheid en effectieve botsingen Het verband leggen tussen het toenemen van het aantal effectieve botsingen per seconde en het toenemen van de reactiesnelheid TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN - uit het eenvoudig corpusculair kinetisch model van de materie afleiden dat het aantal effectieve botsingen tussen de reagerende deeltjes vergroot door het toenemen van de verdelingsgraad van de stof (en dus van de contactoppervlakte), de concentraties en de temperatuur; LEERINHOUDEN 5.2 Factoren die de reactiesnelheid beïnvloeden - de moeilijkheid omschrijven dat niet elke botsing van deeltjes effectief is; - beredeneren dat het geactiveerde complex eerst kan ontstaan als de kinetische energie van de afzonderlijke deeltjes bij een effectieve botsing met een hoeveelheid energie, de z.g. activeringsenergie, is toegenomen; U - weergeven dat de meeste reacties in verschillende stappen, de z.g. "elementaire reacties", verlopen en dat hoofdzakelijk de traagste stap de reactiesnelheid van het totale proces bepaalt; U - het verband leggen tussen de wijziging van het reactiemechanisme door toevoeging van een katalysator en het ontstaan van een nieuw reactiemechanisme met een kleinere activeringsenergie; U - geschikte experimenten interpreteren als bevestiging van de invloed van de verschillende factoren op de reactiesnelheid; - voor een algemene reactie, waarbij de uitgangsstoffen 5.3 zich in dezelfde fase bevinden, de snelheidswet schrijven; - de snelheidsconstante (k) als functie van de temperatuur en van de eventueel gebruikte katalysator kenschetsen; 10 SPECIFIEKE WENKEN De factoren die de reactiesnelheid beïnvloeden worden verklaard d.m.v. de botsingstheorie en reactiemechanismen Factoren die onderzocht en verklaard worden zijn: › de aard van de reagerende deeltjes; › de katalysator of de inhibitor; › de verdelingsgraad van de stof; › de concentraties; › de temperatuur. Chemische snelheidswet Voor een reactie a A + b B + ... ---> x X + y Y +... waarbij A, B,... zich in dezelfde fase bevinden is de uitdrukking van de algemene chemische snelheidswet voor het ogenblik (t) vt = k . [A]mt . [B]nt ; waarbij de exponenten m, n, ... niet uit de reactievergelijking afleidbaar zijn. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN - het belang van de koolstofchemie uitleggen; - voorbeelden van natuurlijke, synthetische en kunstmatige organische stoffen geven; - verklaren waarom het aantal organische stoffen zo groot is; LEERINHOUDEN 6 Koolstofchemie 6.1 - de ketenstructuur en de ringstructuur van organische moleculen voorstellen; - substitutiereacties van alkanen met halogenen door een reactievergelijking voorstellen en interpreteren als homolytische substitutie; - de reactieproducten afleiden bij de homolytische substitutiereactie van alkanen met halogenen; - de trigonale structuur van de etheenmolecule weergeven; U - sp2-hybridisatie beschrijven; U - bij elekrofiele addities aan alkenen het elektrofiel reagens en het nucleofiel substraat aanduiden; - de lineaire structuur van de ethynmolecule weergeven; U - sp-hybridisatie beschrijven; - structuurisomerie met voorbeelden kenschetsen; - additiereacties schrijven met alkenen en alkynen; - van de volgende stoffen of mengsels een typische toepassing of eigenschap aangeven: methaan, wasbenzine, white spirit, paraffine; 6 Koolstofchemie Alifatische koolwaterstoffen › oefeningen maken op nomenclatuur en isomerie; alkanen en cycloalkanen › bronnen en/of bereiding van enkele belangrijke organische stoffen bespreken; › toepassingen in de samenleving geven; 3 - sp -hybridisatie beschrijven; SPECIFIEKE WENKEN Per onderdeel van de koolstofchemie, daar waar het past, - de tetraëderstructuur van methaan voorstellen; U 11 alkenen en cycloalkenen alkynen › fysische eigenschappen (vluchtigheid, oplosbaarheid, enz.) van een aantal gebruikelijke organische verbindingen nagaan en deze eigenschappen vergelijken met deze van de overeenstemmende alkanen; › een organische verbinding herkennen aan de specifieke groep die ze bezit en afleiden welke reacties de verbinding kan aangaan. Een woordenboek ‘Organische chemie’ met 2750 verbindingen, begrippen en reacties is te raadplegen op: http://www-woc.sci.kun.nl/ Meer dan 1400 moleculemodellen zijn te vinden op http://people.ouc.bc.ca/woodcock/molecule/molecule.html Om deze voorstellingen te gebruiken is het programma ‘chime’ of ‘rasmol’ noodzakelijk. De voorstellingswijze van een molecule kan telkens aangepast worden (bolkapmodel, staaf-bolmodel, enz.) Rotatie is mogelijk en er kan op de moleculen ingezoomd worden. Chime = plugin (uitbreiding van het bladerprogramma), noodzakelijk om moleculen in een bladerprogramma zoals Internet Explorer te kunnen bekijken. Rasmol = programma dat de moleculen kan tonen zonder Internet te gebruiken. Het grote voordeel van Rasmol: het kan op een diskette, samen met honderden modellen van moleculen. Leerlingen kunnen het gemakkelijk meenemen en thuis gebruiken. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN - verklaren waarom benzeen bijzondere eigenschappen bezit; LEERINHOUDEN 6.2 U SPECIFIEKE WENKEN De historische achtergronden i.v.m. de ontdekking van de structuur van benzeen door A. von Kékulé weergeven; benzeen en homologen - het voorkomen en de winning van benzeen, tolueen en xyleen geven; - de reactievergelijking voor de bereiding van tolueen, broombenzeen, nitrobenzeen en benzeensulfonzuur met structuurformules weergeven; Aromatische koolwaterstoffen 12 Substitutieproducten van benzeen - het reactiemechanisme voor de bereiding van tolueen, broombenzeen, nitrobenzeen en benzeensulfonzuur met structuurformules weergeven en het elektrofiel reagens aanduiden; tolueen Het uitvoeren van experimenten met benzeen is niet toegelaten. broombenzeen Als alternatief kan voor tolueen gekozen worden. nitrobenzeen benzeensulfonzuur disubstitutieproducten Het belang van de aromatische verbindingen, bv., aspirine, kleurstoffen, TNT, enz. aangeven. - met structuurformules de ortho-, de meta- en de paraisomeren van disubstitutieproducten van benzeen weergeven; U - de oriëntatieregels op concrete voorbeelden toepassen; - het onderscheid tussen primaire, secundaire en tertiaire alcoholen maken; - substitutiereacties schrijven; U - bij nucleofiele substitutiereacties het nucleofiel reagens en het elektrofiel substraat aanduiden; U - eliminatiereacties schrijven die gebeuren ter hoogte van twee buur C-atomen; 6.3 Organische Overbindingen 6.3.1 Alcoholen Zowel voorbeelden van alifatische als van aromatische alcoholen worden behandeld. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN - eliminatiereacties schrijven die gebeuren ter hoogte van het O-atoom en het buur C-atoom; 13 SPECIFIEKE WENKEN Laat de leerlingen met behulp van biergist en suiker een gisting uitvoeren, het alcoholgehalte van het bekomen product bepalen en een destillatie uitvoeren - het verschil aangeven tussen de oxidatie van een primair alcohol en de oxidatie van een secundair alcohol; - afleiden waarom een tertiair alcohol niet geoxideerd wordt; - van volgende alcoholen een typische eigenschap of toepassing geven: methanol, ethanol, glycol, glycerol; - bereiding en eigenschappen van diethylether beschrijven; U - de bereiding van ethers door de williamsonsynthese beschrijven; U - aantonen dat additie van grignardreagentia op methanal, een ander aldehyd of een keton, een primair, secundair of tertiair alcohol levert; - de reactievergelijking schrijven voor de reductie van een aldehyd en een keton; - uitleggen waarom een aldehyd zich bij oxidatie omzet in een carbonzuur terwijl een keton zich niet leent tot deze omzetting; - proefondervindelijk een aldehyd identificeren met fehlingreagens; 6.3.2 Ethers Hier worden hoofdzakelijk de alkoxyalkanen behandeld. Bij de williamsonsynthese de rol van natrium bespreken. 6.3.3 Aldehyden en ketonen Het enkelvoud is aldehyd (van alcohol dehydrogenatus). Voor het aantonen van aldehyden wordt best het fehlingreagens gebruikt. Het tollensreagens is minder veilig. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN - carbonzuren als zwakke zuren kenschetsen; LEERINHOUDEN 6.3.4 Carbonzuren - reacties schrijven van verestering van een carbonzuur; U 6.3.5 Esters en lipiden triglyceriden - de belangrijkste bronnen van lipiden opsommen; - uitleggen hoe de winning en de raffinage van lipiden gebeurt; - de werking van een wasmiddel uitleggen; Geef het verband met reuk- en smaakstoffen. Laat bv een groep leerlingen. een schematisch overzicht maken van de bereiding van boter, de andere groep een overzicht van de bereiding van margarine. - het onderscheid tussen verzadigde en onverzadigde vetzuren beschrijven; - de industriële bereiding van een zeep en van een detergent aan de hand van de reactievergelijkingen beschrijven; Laat verschillende groepjes leerlingen verschillende esters bereiden. De behandeling van de biochemisch belangrijke stoffen (lipiden, sachariden en proteïnen) gebeurt in overleg met de leraar biologie. - de belangrijkste fysische en chemische eigenschappen van de lipiden opsommen; - de labobereiding van een zeep en van een detergent beschrijven; Alifatische en aromatische carbonzuren en dicarbonzuren worden behandeld. Veel informatie en vragen (met antwoorden) over voedsel zijn te vinden op de website: www.voedsel.net/ - de structuur van de eenvoudige lipiden (triglyceriden en cholesterol) uitleggen en er een eenvoudige voorstelling van geven; - een zeep als zout van een carbonzuur met lange koolstofketen kenschetsen; SPECIFIEKE WENKEN De vorming van zuuranhydriden is een belangrijke eigenschap. - de reactiviteit van halogeencarbonzuren en van zuurhalogeniden vergelijken met die van de overeenstemmende carbonzuren; - de hydrolyse van een ester schrijven en aantonen dat deze omzetting de omgekeerde reactie is van de verestering; 14 6.3.6 Zepen en detergenten Een overzicht van het gebruik van zepen, detergenten en onderhoudsproducten: www.aise-net.org/ TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN - de indeling van de sachariden volgens het aantal bouwstenen verklaren; LEERINHOUDEN 6.3.7 Sachariden - de moleculenformules van mono-, di- en polysachariden schrijven; - belangrijke voordelen van sachariden als energieleverancier, als reservevoedsel en als bouwstof van cellen geven; monosachariden - de belangrijkste eigenschappen en het gebruik van de monosachariden opsommen; - een eenvoudige voorstelling van de structuur van sacharose geven; SPECIFIEKE WENKEN De naam koolhydraten, alhoewel minder goed dan sachariden, is nog altijd toegelaten, en wordt vooral in het dagelijks leven gebruikt. Worden uitvoeriger behandeld: • • • - een eenvoudige voorstelling van de structuur van glucose en van fructose geven; U 15 monosachariden: glucose, fructose disachariden: sacharose, maltose polysachariden: zetmeel, cellulose Als context kan de vorming en de winning van honing beschreven worden. disachariden - de samenstelling, de eigenschappen en het gebruik van de disachariden geven; - de afbraak van zetmeel, via dextrine en maltose, tot glucose beschrijven; - het verschil tussen amylopectine en amylose uitleggen; - het voorkomen en het belang van voedingsvezels geven; - de vorming en het belang van glycogeen in het lichaam beschrijven; - het verband tussen de verschillende sachariden geven; polysachariden Via de belangrijkste graangewassen en de bereiding en de samenstelling van brood kunnen heel wat doelstellingen bereikt worden. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN U LEERINHOUDEN 16 SPECIFIEKE WENKEN - een primair, secundair en tertiair amine als base kenschetsen; - de reactievergelijkingen schrijven voor de bereiding van een amine; 6.4 6.4.1 Organische N-verbindingen Behandeling van alifatische en van aromatische aminen (aniline). Aminen - de structuur en het belang van amiden kenschetsen; 6.4.2 Amiden - de reactievergelijking voor de omzetting van aniline in een diazoniumzout en vervolgens in een azokleurstof geven; 6.4.3 Diazoniumverbindingen en Toepassingen van azokleurstoffen voor het verven van kleurstoffen verschillende soorten textielvezels en in voedingsmiddelen. 6.4.4 Aminozuren en proteïnen Als het werkt zijn op deze website heel wat overzichtelijke reactieschema’s te vinden: www.tomchemie.de/organische_chemie.htm - op een eenvoudige manier uitleggen waarom kleurstoffen een kleur vertonen; - voorbeelden van azokleurstoffen in de textielindustrie en in de voedingsmiddelenindustrie geven; de algemene structuurformule van een aminozuur schrijven; - uit de structuur van de aminozuren afleiden dat ze amfolyten zijn; - met reactievergelijkingen schetsen hoe uit aminozuren polypeptiden en proteïnen ontstaan; - de eenvoudige structuur van de proteïnen beschrijven; - de indeling en de eigenschappen van de proteïnen geven; - de begrippen essentieel en limiterend aminozuur uitleggen; Laat de leerlingen een tabel met de 20 belangrijkste aminozuren hanteren. Men kan het verband leggen tussen het feit dat proteïnen macromoleculen zijn en het feit dat ze colloïdale oplossingen vormen; TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN - de definitie van "kunststof" geven; 17 LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN 6.5 Kunststoffen De geschiedenis van kunststoffen, bereiding, gebruik, enz.: www.apme.org/ 7 Chemisch evenwicht 7 7.1 Omkeerbare reacties en chemisch evenwicht Theoretisch zijn alle reacties omkeerbaar. - voorbeelden geven van natuurlijke macromoleculaire stoffen en van kunststoffen; - de reactievergelijking voor de polymerisatie schrijven, wanneer het monomeer gegeven is en motiveren waarom het monomeer een onverzadigde verbinding moet zijn; U - afleiden wat een copolymeer is; - reactievergelijkingen van een polycondensatie schrijven; - voorbeelden van thermoplasten en thermoharders opnoemen; - een overzicht maken van de bereiding, eigenschappen en toepassingen van een aantal veel gebruikte kunststoffen: polyetheen (PE) polypropeen (PP) polyvinylchloride (PVC) polystyreen (PS) polyamide (PA) polyester - geschikte voorbeelden als omkeerbare reacties kenschetsen; - uit het botsingsmodel van de reacties afleiden dat er een dynamisch evenwicht ontstaat; Chemisch evenwicht Het dynamisch karakter van een evenwicht kan eenvoudig met een fysisch voorbeeld (bv. evenwicht vloeistof - damp, in een gesloten ruimte) aangebracht worden. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN 18 LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN - afleiden dat in de chemische evenwichtstoestand de snelheid van de heenreactie gelijk is aan de snelheid van de terugreactie; U - de chemische evenwichtstoestand bij een nietaflopende reactie kenschetsen als een toestand met constant blijvende macroscopische eigenschappen, zoals temperatuur, druk en concentraties; - het onderscheid tussen homogeen en heterogeen chemisch evenwicht uitleggen; - voor een reactie in de chemische evenwichtstoestand bij een bepaalde temperatuur de concentratiebreuk schrijven; U 7.2 Evenwichtswet Het verband tussen evenwichtsconcentraties en evenwichtsconstante Kc aangeven. 7.3 Verstoring van chemische evenwichten Verschuiving van het evenwicht door verandering van: - uit proefondervindelijke gegevens en de concentratiebreuk de evenwichtsconstante bij constante temperatuur (Kc(T)) voor een reactie berekenen; - bij kwantitatieve toepassingen in acht nemen dat de evenwichtscontante enkel van de temperatuur afhangt; U - bij kwantitatieve toepassingen in acht nemen dat de concentraties van vaste componenten in de heterogene evenwichtsreacties niet voorkomen in de concentratiebreuk; - aangeven dat een verandering van concentraties optreedt in een systeem in de chemische evenwichttoestand bij een constante temperatuur, door stoffen toe te voegen of weg te nemen (inclusief het oplosmiddel) of door gassen samen te persen of te ontspannen; • • • de concentratie van één der componenten de temperatuur van het evenwichtsmengsel de druk van gascomponenten of de hoeveelheid oplosmiddel. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN - uit de evenwichtsvoorwaarde afleiden dat, in een systeem in de chemische evenwichtstoestand bij een constante temperatuur, een verandering van concentratie van een of meer stoffen een verschuiving van de ligging van het chemisch evenwicht kan veroorzaken; - op reacties toepassen dat in een systeem in de wet van Le Châtelier - Van 't Hoff chemische evenwichtstoestand de zin van verschuiving van de ligging van dat evenwicht: > door verandering van de concentratie zo is, dat het gevolg van die verandering wordt tegengewerkt; > door aan- of afvoer van warmte zo is dat die aanof afvoer van warmte wordt tegengewerkt; (principe van Le Châtelier - Van 't Hoff); - op reacties toepassen dat bij een constante temperatuur een katalysator wel invloed uitoefent op de insteltijd van het chemisch evenwicht, maar niet op de evenwichtsconstante Kc(T); U - in reacties met gas- en neerslagvorming duidelijk maken dat, door een gepaste ingreep op de reactieomstandigheden, evenwichtsreacties aflopende reacties worden; U - verband leggen tussen het begrip "aflopende reactie" en het feit dat bij zulk een reactie ten minste één van de uitgangsstoffen (praktisch) volledig reageert; aflopende reacties 19 SPECIFIEKE WENKEN TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN 20 LEERINHOUDEN - het verband tussen de evenwichtsconstante van de protonenoverdracht in water en de waterconstante Kw uitleggen en berekenen; 8 - de zuurheidsgraad van water bij 24 °C uit de verhouding tussen het aantal ionen en het aantal moleculen berekenen; 8.1 Evenwichten in water waarbij ionen betrokken zijn Waterconstante en pH SPECIFIEKE WENKEN 9 Evenwichten in water waarbij ionen betrokken zijn Uit omkeerbaarheid van de protonenoverdracht tussen watermoleculen wordt de overeenkomstige evenwichtsconstante Kc en de waterconstante Kw afgeleid. Zuurheidsgraad is synoniem van ‘zuurtegraad’ - de pH van zuiver water definiëren en berekenen; - bij zuur-basereacties met water het verband uitleggen en berekenen tussen: > de evenwichtsconstante van een brønstedzuur en de zuurconstante Kz; > de evenwichtsconstante van een brønstedbase en de baseconstante Kb; - de begrippen pKz en pKb definiëren en berekenen uit gegeven Kz en Kb-waarden; - het verband berekenen tussen de zuurconstante van een brønstedzuur en de baseconstante van zijn geconjugeerde base; - het verband uitleggen tussen de pH en de pOH van zure en basische oplossingen; U - de kleuromslag van indicatoren uitleggen door de ligging van het evenwicht bij zuur-basereacties; - vraagstukken i.v.m. zuurconstante Kz en baseconstante Kb oplossen; 8.2 Zuur- en baseconstante Een brønstedzuur als protondonor en een brønstedbase als protonacceptor aangeven. In tegenstelling met de zuur-basetheorie van S. Arrhenius, waar stoffen als zuur of base bestempeld kunnen worden, gaat het in de theorie van J. Brønsted om deeltjes, die, afhankelijk van de reactiepartner als protondonor of als protonacceptor kunnen optreden. Met elk zuur stemt een (geconjugeerde) base overeen en vice versa. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN - het begrip bufferoplossing verwoorden en de werking ervan uitleggen door middel van een voorbeeld; 21 LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN 8.3 Bufferoplossingen Voorbeelden , verklaring van hun werking en toepassingen van zowel ‘zure’ als van ‘basische‘ buffers aangeven. 8.4 Oplossingen van zwakke elektrolyten Het verband tussen de ionisatiegraad en de zuurconstante of de baseconstante kan aangegeven worden. - enkele toepassingen van bufferoplossingen geven; U - het begrip ionisatiegraad uitleggen met voorbeelden met oplossingen van zwakke elektrolyten; - de verdunningswet van Ostwald afleiden; U - vraagstukken i.v.m. zwakke elektrolyten oplossen; - zoeken of in een reactie de oxidatietrap van atomen verandert en besluiten of de reactie een redoxreactie is; - besluiten dat als de oxidatietrap van een atoom daalt, respectievelijk stijgt, het atoom gereduceerd, respectievelijk geoxideerd wordt; - aantonen dat de reductie van atomen van een element steeds gepaard gaat met de oxidatie van andere atomen van een (meestal ander) element; - het begrip redoxkoppel definiëren en in een redoxreactie de oxidator en reductor aanduiden; Een experiment om de verdunningswet van Ostwald te demonstreren kan al bij punt 8.1 uitgevoerd worden. 9 Redoxreacties 9 Redoxreacties 9.1 Oxidatietrappen en redoxvergelijkingen Redoxreacties en begrippen uit de redoxchemie worden stapsgewijs verklaard aan de hand van heldere voorbeelden. Opgaven zijn voorhanden om de kennis van de stof te toetsen: http://mediatheek.thinkquest.nl/~kl013/index.html TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN - besluiten dat in water de elektronenoverdracht afhankelijk kan zijn van de zuurheidsgraad; LEERINHOUDEN 9.2 - redoxvergelijkingen opstellen van redoxreacties in zuur 9.3 en basisch milieu, vertrekkende van de gegevens van het experiment; - een halfreactie - indien nodig - in evenwicht brengen met water of, naargelang de zuurheidsgraad van het reactiemidden, met H3O+ of OH- ionen; U - het principe van de elektrochemische cel schematisch weergeven; U - factoren opsommen waarvan de gemeten spanning (potentiaalverschil) afhankelijk is; U - de normwaterstofelektrode en normpotentiaal definiëren; U - de normcelspanning definiëren en berekenen met behulp van een tabel waarin redoxsystemen gerangschikt zijn volgens de waarde van hun normpotentiaal; Redoxtabel Halfreacties of redoxsystemen worden in tabelvorm aan de leerlingen bezorgd. - met behulp van deze tabel de afloop van praktisch belangrijke redoxreacties voorspellen; - voorbeelden van corrosie aangeven. 10 SPECIFIEKE WENKEN Invloed van de zuurheidsgraad - de halfreactie of het redoxsysteem van de oxidator of van de reductor schrijven als: oxidator + n e ≡ reductor U 22 Thema naar keuze TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 23 Deelvak: algemene chemie Er stromen nogal veel leerlingen uit studierichtingen met een minorpakket chemie of natuurwetenschappen in de tweede graad naar deze studierichting door. In de praktijk betekent dit dat veel leerlingen onvoldoende basiskennis bezitten. Daarom wordt best begonnen met een hoofdstuk, waarin een aantal belangrijke begrippen uit de tweede graad herhaald worden, waarbij ook aandacht besteed wordt aan nomenclatuur: - zuivere stoffen en mengsels - fysische en chemische verschijnselen - indeling van de stoffen Op het einde van deze herhalingslessen kunnen de leerlingen van volgende stoffen ten minste één toepassing ofwel één zintuiglijk ofwel één fysico-chemisch kenmerk aangeven: Enkelvoudige stoffen Metalen Niet-metalen Na H2, O2, O3, Cl2, I2 Fe, Pb, Hg, Al, Zn, Mg C (diamant, grafiet) Ag, Au S8 Samengestelde stoffen Ionverbindingen Moleculeverbindingen NaCl HCl NaOH, Ca(OH)2 NH3 NaHCO3, CaCO3 H2SO4 TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 24 Omdat het een graadsleerplan is, is de verdeling van de hoofdstukken over het eerste en het tweede leerjaar vrij te bepalen, mits deze volgorde pedagogisch-didactisch verantwoord is. Dit gebeurt ook best in samenspraak met de leerkrachten Apotheek. Bij de atoombouw wordt er enige aandacht besteed aan de dualiteit van het elektron (deeltje versus golf), zonder in te gaan op het orbitaalmodel. In het hoofdstuk ‘Chemische binding’ wordt vooral met lewisvoorstellingen gewerkt, en het begrip hybridisatie tot een minimum beperkt. De grootheid ‘enthalpie’ kan voor deze leerlingen door de grootheid ‘energie’ vervangen worden. SI-eenheid: joule, symbool J (de calorie is een niet meer toegelaten eenheid). Het hoofdstuk ‘Evenwichten in water waarbij ionen betrokken zijn’ kan naar voor schuiven om aan te sluiten op de module analytische chemie. De theorie zal tot de hoofdzaken beperkt worden Het hoofdstuk ‘Koolstofchemie’ is voor deze studierichting zeer belangrijk. De meeste geneesmiddelen zijn organische stoffen, die tijdens lessen apotheek vaak aan bod komen (vooral structuurformules van organische moleculen). Omdat kunststoffen zeer veel als verpakking gebruikt worden, dient hier enige aandacht aan besteed te worden. Belangrijk is om de leerlingen zo veel als mogelijk zelfstandig te laten werken, nl. experimenten uitvoeren, oefeningen maken, gegevens opzoeken en verwerken, enz. Voorbeelden van keuzethema’s, die zo veel als mogelijk aansluiten op de theorie, en door de leerlingen worden uitgewerkt: kunstmatige zoetmiddelen, mineralen en sporenelementen, fazenleer, colloïden, biotechnologie, nanotechnologie, geneesmiddelenindustrie, milieuchemie zoals drinkwater (herkomst, kwaliteit, bereiding, bepalen van nitraten, chloriden, ..., bezoek aan een bedrijf voor drinkwaterbereiding), luchtverontreiniging , huishoudelijke afval: verwerking, werking van een huisvuilverbrandingsoven, dioxinen, bezoek aan een afvalbedrijf, enz. Hier dient natuurlijk overleg gepleegd te worden met de leerkracht toxicologie om te zien of er geen overlapping is Natuurlijk dient er ook aandacht besteed te worden aan de actualiteit. Een zeer goede website met veel informatie met afbeeldingen over algemene chemie, organische chemie, biochemie, analytische chemie, databases, woordenboeken, historiek, software, clip art, enz.: http://www.chemistry.about.com TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 25 DEELVAK: ANALYTISCHE CHEMIE (PRACTICUM) LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN SPECIFIEKE WENKEN De leerlingen kunnen: 1 Kennismaking met het laboratorium - elementaire veiligheidsvoorschriften - kennismaking met glaswerk en stoffen - het wegen - kwaliteit van chemicaliën (technisch zuiver, chemisch zuiver, pro-analyse) - lezen van een catalogus - veilig en verantwoord omgaan met stoffen; - giftige stoffen (orale vergiften, ademvergiften, huidvergiften) - gevarensymbolen interpreteren en R- en Szinnen opzoeken; - pictogrammen - R- en S-zinnen - preventie en EHBO - opslag en afvoer van afvalstoffen - een aantal praktische tips opsommen om veilig en verantwoord te werken in het laboratorium; - chemische informatie in gedrukte bronnen en langs elektronische weg opzoeken en gebruiken; - resultaten van zelfstandige opdrachten objectief voorstellen; Enkel het meest noodzakelijke zal vooraf behandeld worden. Het overige zal, waar nodig, aan bod komen. Bij elk experiment moet rekening gehouden worden met de nodige veiligheidsmaatregelen. Voor praktische tips rond ‘Veiligheid in de schoollaboratoria’: www.gemeenschapsonderwijs.be/pbd/ Aan de leerlingen wordt een laboreglement bezorgd. Het wegen zal zich voornamelijk beperken tot het aflezen van een automatische balans, bij voorkeur een digitale eenschalige bovenweger. Laat de leerlingen bij het uitvoeren van leerlingenproeven het etiket op de voorraadfles aandachtig bekijken (pictogram op oranje achtergrond), de R- en Szinnen lezen, en leer ze er rekening mee te houden. De R-zinnen wijzen op de risico’s (R = ‘Risk’) bij gebruik van deze producten. De S-zinnen geven aan waardoor de veiligheid (S = ‘Safety’) wordt bevorderd bij gebruik van deze stoffen. Verslaggeving: verwerken van waarnemen, Er worden afspraken gemaakt in verband met het besluitvorming, grafische verwerking en verwerking nemen van notities en het verwerken ervan. met behulp van computer. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN 26 LEERINHOUDEN - bij het uitvoeren van experimenten het benodigde Manipulatie en gebruik van verschillende soorten glaswerk kiezen en doeltreffend manipuleren; glaswerk: - maatbeker, maatkolf, maatcilinder, bekerglas, erlenmeyer,… - buret, pipet, micropipet, destillatieapparatuur,… 2 Kwantitatieve aspecten van chemische reacties - uitleggen wat één mol materie is; - eenvoudige omrekeningen maken van een stofhoeveelheid (aantal mol) van een bepaalde stof naar de massa (aantal g) van die stof en omgekeerd; - stofhoeveelheid (n), eenheid mol molaire massa molair volume van een gas SPECIFIEKE WENKEN In het vak ‘Toegepaste chemie’ in de tweede graad TSO is reeds aandacht besteed aan het manipuleren van glaswerk. Van verschillende stoffen bv. Fe, S, NaCl, water, suiker, enz., wordt een hoeveelheid afgewogen die overeenstemt met één mol. Op die manier krijgen de leerlingen een goed idee van hoeveel één mol van een bepaalde stof is. - het molair volume van een gas definiëren als volume ingenomen door 1 mol van een gas bij normomstandigheden (1013 hPa; 0 °C) (Vm0 = 22,4 l/mol); - verschillende uitdrukkingen van gehalte van een component in een mengsel: (stofhoeveelheid) concentratie (mol/l), massaconcentratie (g/l), massafractie (procent, promille ,ppm, ppb), volumefractie (%) geven en omrekenen in elkaar; - eenvoudige vraagstukken oplossen over de samenstelling van oplossingen; Gehalte van oplossingen De leerlingen leren hier oplossingen en verdunningen maken. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN - een reactievergelijking interpreteren; in mol en LEERINHOUDEN in gram Stoichiometrische vraagstukken - stoichiometrische vraagstukken oplossen; SPECIFIEKE WENKEN Stoichiometrische vraagstukken zullen ook in de lessen ‘algemene chemie’ gemaakt worden, bv. bij het uitvoeren van leerlingenproeven. De leerlingen houden rekening met het aantal (zinvolle) beduidende cijfers van een resultaat (rekenmachine!). - vraagstukken maken waarin de hoeveelheid van een stof aangegeven wordt als concentratie; - nauwkeurig verwoorden wat volumetrie is; 27 3 Volumetrie - principe - nauwkeurig verwoorden wat het equivalentiepunt is; - beschrijven hoe een titratie wordt uitgevoerd; - de begrippen oertiterstof en standaardoplossing uitleggen; berekeningen standaardoplossingen maatapparatuur Het doel van de cursus analytische chemie is dat de leerlingen een degelijke technische kennis opdoen en nauwkeurig leren werken. Zij krijgen een overzicht van de belangrijkste routinebepalingen en leren ze ook uitvoeren. De aangegeven volgorde van de leerstof is niet bindend. - een indeling geven van de soorten titraties; - een overzicht geven van de gebruikte maatapparatuur met de daarbij horende ijking en reiniging; 3.1 Zuur-basetitraties - de definitie geven van een zuur-base-indicator; - - verklaren waardoor de kleur van een zuur-baseindicator kan veranderen; - het onderscheid geven tussen omslagpunt en omslaggebied; - een tabel met enkele veel gebruikte indicatoren en hun omslaggebied kunnen interpreteren; principe indicatoren Definitie, verklaring van de kleurverandering, omslaggebied en omslagpunt, tabel met enkele courant gebruikte indicatoren TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN 28 LEERINHOUDEN - de titratie van een HCl-oplossing met een NaOHoplossing uitvoeren en interpreteren; Uitvoeren van zuur-basetitraties SPECIFIEKE WENKEN Opmeten van kromme met pH-meter met bespreking, keuze van de indicator Berekening kromme met pH-formules, eventueel met computer - het zuurgehalte van azijn bepalen door titratie met een NaOH-standaardoplossing; - het massaprocent acetylsalicylzuur in een tablet aspirine bepalen door titratie met een NaOHstandaardoplossing; 3.2 Neerslagtitraties - het principe van een neerslagtitratie uitleggen; - principe - het chloridengehalte van leidingwater bepalen; - bepalen van chloridengehaltes - het zoutgehalte van chips bepalen; De begrippen oplosbaarheid en oplosbaarheidproduct uitleggen. Argentimetrie: - methode van Mohr: vorming van een gekleurde neerslag; - methode van Fajans: adsorptie-indicatoren. 3.3 Redoxtitraties - het principe van een redoxtitratie uitleggen; - principe - stellen van een kaliumpermanganaat-oplossing op oxaalzuur; - stellen van oplossingen - bepalen van ijzergehalte - het ijzergehalte van een oplossing bepalen; Een redoxmethode, bv. permanganometrie, bespreken op gebied van oxidatievermogen en reactiemidden, gebruik en stabiliteit van oplossingen, keuze van indicatoren en toepassingsgebied. 3.4 Complexometrische titraties - het principe van een titratie met complexvorming uitleggen; - door titratie het calciumgehalte bepalen; - principe - hardheid van water Uitgaan van de theoretische grondslagen over complexen zoals de coördinatie-covalente binding, coördinatiegetal, soorten complexen, verschil tussen complexen en dubbelzouten. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN - het principe van gravimetrie door neerslaan uitleggen; - het sulfaatgehalte van een oplossing bepalen d.m.v. gravinmetrische analyse. LEERINHOUDEN 4 Gravimetrie - principe - uitvoeren van een radiometrische analyse 29 SPECIFIEKE WENKEN De technieken worden behandeld bij het uitvoeren van labo-oefeningen: neerslagvorming, affilteren, wassen, drogen, gloeien, wegen. Het begrip ‘zuiverheid’ van een neerslag uitleggen. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 30 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN 1 Voorgesteld jaarplan Het aantal lestijden op weekbasis is vastgelegd op 25 uur per jaar. Eerste leerjaar: Algemene en organische chemie: 3 lestijden/week Leerlingenproeven en uitwerken van keuzethema’s door leerlingen, zo veel als mogelijk aansluitend op de theorie: 1 lestijden/week Analytische chemie (practicum): 2 lestijden/week Tweede leerjaar: Algemene en organische chemie: 3 lestijden/week Ongeveer de helft van de tijd wordt aan de organische chemie besteed. Ook in de algemene chemie zullen voorbeelden uit de organische chemie gekozen worden, bijvoorbeeld de estervorming bij het chemisch evenwicht. 2 Leerlingenproeven Laboratoriumoefeningen door de leerlingen vormen een essentieel onderdeel van het onderwijs in de chemie. Experimenten en zelfstandig werk spelen een belangrijke rol bij het verwezenlijken van de cognitieve affectieve en psychomotorische doelstellingen van dit leerplan, omdat ze bijdragen tot de ontwikkeling van een groot aantal attitudes - De leerlingen zullen, bij voorkeur in groepjes van twee, met eenvoudig materiaal, experimenten veilig uitvoeren. Zorg dat alles klaar staat, en laat de leerlingen bij voorkeur met stoffen uit het dagelijks leven werken. Vraag via de directie hulp voor het klaarzetten en opruimen. - De leerlingenproeven worden evenwichtig over het schooljaar en over de leerstof verdeeld. Ze moeten aansluiten bij de theorie, die in dezelfde periode wordt behandeld. - Elke oefening wordt ingeleid met een duidelijke probleemstelling, die aansluit bij de voorkennis van de leerlingen. Geef precies geformuleerde uitvoerings- en waarnemingsopdrachten, heldere aanwijzingen voor het noteren van waarnemingen en conclusies, met het oog op het opstellen van het verslag (1 per leerlingengroep). - De oefening wordt best afgesloten met een korte nabespreking van resultaten en conclusie, in het licht van de eerder geformuleerde probleemstelling. Op basis hiervan corrigeren de leerlingen het verslag of vullen het aan. - Experimenten worden bij voorkeur aangewend om een, in samenwerking met de leerlingen ontwikkelde, hypothese (verwachting) te weerleggen, te versterken of aan te passen. Dit vereist uiteraard dat elk experiment in een voor de leerlingen relevant en door hen begrepen kader wordt geplaatst. - Het formuleren van een hypothese, de uitvoering van het experiment en de confrontatie van de door de hypothese gecreëerde verwachting met de experimentele resultaten, gebeuren in de mate van het mogelijke in één en dezelfde les. - Uiteraard dienen bij het uitvoeren van experimenten door leraar of leerlingen steeds de veiligheidsvoorschriften in acht te worden genomen. Bij leerlingenproeven wordt zeker geen gebruik gemaakt van giftige (bv. kwikzouten) of van kankerverwekkende (bv. benzeen) stoffen. De leerlingen leren ook veilig en milieubewust omgaan met stoffen. Vanaf het begin wordt gewezen op de nodige veiligheids- en milieuaspecten, door o.a. de leerlingen telkens de betreffende R- en S-zinnen te laten opzoeken en noteren. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 3 31 ICT De leerlingen krijgen opdrachten om zelfstandig informatie op te zoeken en te verwerken. De onderwerpen zullen zo veel als mogelijk aansluiten bij de theorie van het vak Toegepaste chemie en bij de leerlingenproeven. Door een werkstuk op de computer te maken of een spreekbeurt te houden met behulp van digitale beelden, leren de leerlingen de nieuwe kennis presenteren. Om scholen verder te ondersteunen bij de invoering en gebruik van ICT publiceerde het departement Onderwijs de brochure ICT.onderwijs@vlaanderen. Informatie is te vinden op de ICT-website: www.ond.vlaanderen.be/ict/. 4 Vakoverschrijdend leren De leraar TV Toegepaste chemie levert ook zijn bijdrage tot de realisatie van de vakoverschrijdende eindtermen. Vakoverschrijdende eindtermen (VOET) zijn minimumdoelen die niet specifiek tot een vakgebied behoren, maar onder meer door middel van meerdere vakken of onderwijsprojecten kunnen worden gerealiseerd. Ze zijn in eerste instantie een opdracht voor het hele schoolteam. Om uit te maken hoe alle vakoverschrijdende eindtermen op schoolniveau kunnen gerealiseerd worden, zijn afspraken tussen de collega’s van alle vakken nodig. Het is aangewezen om deze afspraken formeel vast te leggen in het schoolwerkplan. In sommige vakken kunnen bepaalde VOET uitdrukkelijker aan de orde komen dan in andere. Leerplannen kunnen dan ook verwijzingen naar VOET bevatten als de binding tussen de vakgebonden doelstellingen en de VOET evident is. Indien de vakgroep nog andere VOET realiseerbaar acht binnen een vak, wordt dit vastgelegd in een verslag waarin zowel de visie en de planning zijn opgenomen. Heel wat VOET die behoren tot de domeinen Leren leren en Sociale vaardigheden zitten reeds verweven in de uitwerking van verschillende vakgebonden doelstellingen in dit leerplan. Door een doordachte keuze van thema’s, teksten en lesonderwerpen kunnen andere VOET (Opvoeden tot burgerzin, Gezondheidseducatie, Milieueducatie, Muzisch-creatieve vorming) ook in de lessen TV Toegepaste chemie aan bod komen. Bij de aanvang van het schooljaar maakt de leraar een oordeelkundige keuze van de leerinhouden waarmee hij de vakgebonden en vakoverschrijdende doelstellingen wil realiseren (bij voorkeur na overleg met de vakgroep) en stelt een jaar(vorderings)plan op waarin hij de leerstof op een evenwichtige wijze verdeelt over het beschikbare aantal lestijden. 5 Didactische middelen Om het zelfstandig werken door de leerlingen mogelijk te maken kan o.a. gebruik gemaakt worden van • een goed uitgeruste bibliotheek met allerlei naslagwerken, tijdschriften, brochures, enz. • doe-pakketten Chemie in druppels (Practicumset), Stichting Communicatie-Centrum-Chemie (C3), www.c3.nl Nieuwe Achtergracht 129, 1018 WS Amsterdam ICT-project: Science Across Europe (Part of Science Across the World), http://www.bp.com/saw Elke van de units bevat kopieerbaar leerlingenmateriaal, een uitwisselingsformulier en een handleiding voor de leraar. • transparanten DIDAC-reeks Fedichem, Departement PR, Maria-Louizasquare 49, 1000 Brussel TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 32 MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN Vaklokaal De lessen moeten steeds gegeven worden in het daartoe bestemde chemielokaal, voorzien van een goed uitgeruste leraarstafel, leerlingentafels met water, gas en elektriciteit, trekkast(en) en een wandplaat met het Periodiek Systeem van de elementen. In de voorraadkamer bevinden zich de nodige veiligheidskasten met de nodige chemicaliën en voldoende glaswerk (reageerbuizen, bekerglazen, erlenmeyers, trechters,...) voor demonstratie- en leerlingenproeven. Algemene uitrusting: balans (bovenweger), bunsenbranders, statieven, ringen, vuurvast gaas, klemmen, noten, verbrandingslepels, stoppenassortiment, mortier met stamper, elektrolysetoestel, set meetspuiten, pH-meter, moleculemodellen (1 set per 2 leerlingen), roostermodellen. Integratie van ICT Het lokaal is voorzien van ten minste één goed uitgeruste multimediacomputer met printer, uitgerust voor projecties en met liefst een internetaansluiting. Veiligheid Om aan de nodige veiligheids- en milieuvoorschriften te voldoen dienen o.a. aanwezig te zijn: veiligheidstekens, veiligheidskasten voor de opslag van gevaarlijke producten (voorzien van de overeenkomstige gevarensymbolen), blustoestel, emmer met zand, branddeken, metalen papiermand, labojassen, veiligheidsbrillen, oogdouche of oogwasfles, handschoenen, EHBO-kit met brandzalf, wandplaat en/of lijst met R- en S-zinnen, containers of flessen voor selectief verzamelen van afvalstoffen. Inzake veiligheid is de volgende wetgeving van toepassing: Codex ARAB AREI Vlarem. Deze wetgeving bevat de technische voorschriften die in acht moeten genomen worden m.b.t.: de uitrusting en inrichting van de lokalen; de aankoop en het gebruik van toestellen, materiaal en materieel. Ze schrijven voor dat: duidelijke Nederlandstalige handleidingen en een technisch dossier aanwezig moeten zijn; alle gebruikers de werkinstructies en onderhoudsvoorschriften dienen te kennen en correct kunnen toepassen; de collectieve veiligheidsvoorschriften nooit mogen gemanipuleerd worden; de persoonlijke beschermingsmiddelen aanwezig moeten zijn en gedragen worden, daar waar de wetgeving het vereist. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 33 EVALUATIE Algemene schikkingen i.v.m. evaluatie zijn vastgelegd door de Vlaamse Regering en te raadplegen onder: www.ond.vlaanderen.be/secundair/. Netgebonden schikkingen worden door de inrichtende macht van het Gemeenschapsonderwijs uitgevaardigd. 1. De evaluatie heeft een tweevoudig doel De evaluatie dient aan de leerling informatie te geven over de mate waarin hij of zij er in geslaagd is om zowel de kennis als de vaardigheden te beheersen die mogen verwacht worden na het leerproces. De evaluatie moet aan de leraar de feedback geven om vast te stellen of hij of zij de meest aangepaste methode hanteert om de gestelde doelen te bereiken. Een evaluatie is meer dan een getal om een rapportcijfer te berekenen. Het is een werkinstrument waarbij permanent en wederzijds (leerling-leraar) besluiten dienen getrokken te worden over het onderwijs- en leerproces. In het kader van het Schoolreglement en het Schoolwerkplan is het aangewezen om ouders en leerlingen tijdig over de wijze van evalueren in te lichten. 2. Evaluatie van praktijkvaardigheden Praktijk- en gedragsvaardigheden, het uitwerken van thema’s, het maken van verslagen, het uitvoeren van labotechnieken kunnen we alleen met beoordelingsschema’s effectief beoordelen. Die lijsten moeten doel- en criteriumgericht, betrouwbaar, doorzichtig, spaarzaam en efficiënt zijn. In het beoordelingsproces kunnen drie stappen onderscheiden worden: - registreren (door middel van een beoordelingsschema), - interpreteren (door middel van een vierpuntenschaal), - rapporteren. 2.1 Registreren Een beoordelingsschema is een instrument om zo objectief mogelijk te registreren. Het wordt voor iedere opdracht opgesteld. Zo’n schema of controlelijst bevat alle doelstellingen, subdoelstellingen, deeltaken en deelvaardigheden. Er dient in het beoordelingsschema een onderscheid gemaakt te worden tussen objectief meetbare aspecten (bijvoorbeeld een 5,3 gram afwegen) en subjectief waarneembare aspecten (bijvoorbeeld een geschikte scheidingsmethode kiezen). De mate waarin een objectief meetbare doelstelling bereikt werd, kan in het schema aangeduid worden door middel van een tweepuntenschaal: + : doelstelling bereikt - : doelstelling niet bereikt Voor subjectief meetbare doelstellingen wordt geadviseerd om te werken met een drie puntenschaal: + : doelstelling bereikt ± : doelstelling niet helemaal bereikt - : doelstelling niet bereikt Wanneer het beoordelingsschema samen met de opgave ter beschikking van de leerling gesteld wordt, kan de zelfevaluatie bij de leerling sterk aangemoedigd worden. TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 2.2 34 Interpreteren Door middel van het beoordelingsschema controleert de leraar in welke mate de leerling de vooropgestelde doelstellingen bereikte. Aan de registraties in het beoordelingsschema kunnen verschillende interpretaties gegeven worden. Enkele voorbeelden: + + - (doel bereikt) (doel niet helemaal bereikt) (doel niet bereikt) niveau is voldoende voldoende maar leemten niveau onvoldoende voor verbetering vatbaar onaanvaardbaar niveau nagenoeg foutloos aanvaardbare tekorten schadelijke fouten nagenoeg correct aanvaardbaar aantal lichte of onvergeeflijke fouten detailfouten of leerproces fouten zware inbreuken volledig kleine tekorten onvolledig zware tekorten behoorlijk, zinvol storingen, fragmentarisch kan het en doet het vrijwel altijd, spontaan en zonder aarzelen kan het en doet het af en toe, kan het niet, doet het niet of zonder overtuiging, wisselvalling nooit, afwijzend en met tegenzin 2.3 onlogische uitvoering Rapporteren Er wordt aanbevolen om - voor elk criterium afzonderlijk - te rapporteren met een vierpuntenschaal die aangeeft of het resultaat beoordeeld wordt als ‘heel goed’, ‘goed’, ‘zwak’ of als ‘onvoldoende’ (het gebruik van cijfers wordt afgeraden). De omzetting van de (eventueel gewogen) beoordelingen kan op verschillende manieren gebeuren. Hoe de omzetting zal gebeuren moet in ieder geval vooraf vastgelegd worden. Dit kan bijvoorbeeld als volgt gebeuren. Heel goed - meer dan 80% van de subvaardigheden, subdoelstellingen zijn bereikt - (nagenoeg) foutloos, uitstekend - enkel + codes - volledig zelfstandig uitgevoerd - vlotte uitvoering, met overtuiging, belangstelling, … Goed - 60 à 80 % van de onmisbare vaardigheden of doelstellingen zijn bereikt - veel + en weinig + codes - aanvaardbare kwaliteitsverschillen - aanvaardbare proces-leerfouten - geen schadelijke fouten - zichtbare vorderingen TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) Zwak - 50 à 60 % van de onmisbare vaardigheden of doelstellingen zijn bereikt - alleen een deel van de subdoelen zijn bereikt - weinig + en veel + codes - veel onnodige leerfouten - soms zware schadelijke fouten - geen zichtbare vorderingen Niet goed - minder dan 50% van de onmisbare vaardigheden of doelstellingen zijn bereikt - veel + codes of alleen maar + codes en - codes - veel schadelijke of onvergeeflijke fouten, onlogisch handelingen Remedieer de tekorten en de leemten: je taak of labo-oefening - kan je nog verbeteren als je - zal aan de minimumeisen voldoen als je volgende punten verbetert 35 TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 36 BIBLIOGRAFIE Pedagogisch-didactische naslagwerken BLIECK, A. e.a., Instrumentarium voor leraren en schoolteams, Vakoverschrijdende thema's in het secundair onderwijs: gezondheidsopvoeding, milieueducatie en relationele vorming, Uitgeverij Garant, Leuven-Apeldoorn, 1994 BOEKAERTS, M., SIMONS, P., Leren en instructie, Psychologie van de leerling en het leerproces, Van Gorcum, Assen, 1995 CORNELIS, G.C., Zoeken naar oplossingen, Inleiding tot het probleemgericht denken, VUBPRESS, Brussel, 1999, ISBN 90 5487 240 3 / NUGI 619 HARGRAVES, A., e.a., International Handbook of Educational Change, Kluwer, 1998 KIEFER D., Barron’s Regents Exams and Answers, ‘Chemistry’, Barron’s Educational Series Inc., New York, ISBN 0-8120-3163-6 TIELEMANS, J., Psychodidactiek, Uitg. Garant, Leuven, 1993, ISBN 90-5350-151-7 Naslagwerken chemie Algemene chemie General Chemistry Online, een digitaal handboek, met veel duidelijke afbeeldingen: http://antoine.fsu.umd.edu/chem/senese/101/notes.shtml ATKINS, P.W. en BERAN, J.A., General Chemistry, W.H. Freeman and Co, New York, 1992 McQUARRIE, D.A. en ROCK, P.A. ,General Chemistry, W.H. Freeman and Co, New York, 1991 ZUMDAHL, S.S., Chemical Principles, D.C. Heath, Lexington,1992 Organische Chemie BOYO, R.N. en MORRISON, R.T., Organic Chemistry, Sixth Edition, Prentice Hall, Englewood Cliffs, 1992 Anorganische Chemie COTTON, F.A. en WILKINSON, G., Advanced Inorganic Chemistry, John Wiley, New York 1988. Analytische Chemie HOLLER, F.J., SKOOG, D.A. en WEST, D.M., Fundamentals of Analytical Chemistry, Sixth Edition, Saunders, Forth Worth, 1992 Biochemie STRYER, L. , Biochemistry, Third Edition, W.H. Freeman and CE, New York, 1988 Andere naslagwerken ALGERA, M., Mens en medicijn (Geschiedenis van het geneesmiddel), Meulenhoff, Amsterdam, 2001, 558 blz., ISBN 90 290 6760 8 ATKINS, P.W., Moleculen: chemie in drie dimensies, Natuur en Techniek 1990. ATKINS, P.W. , Chemische reacties: materie in beweging, Natuur en Techniek 1993. BROEK (VAN DE), J., Over sneeuwballen en glaasjes melk, ( 100 alledaagse onderwerpen chemisch ontmaskerd), Uitg. ten Hagen & Stam, Den Haag, 20000 TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 37 Chemische feitelijkheden. Actuele encyclopedie over chemie in relatie tot gezondheid, milieu en veiligheid, ed. Commissie Voorlichting en Publiciteit van de Kon. Ned. Chemische Vereniging, Alphen a.d. Rijn, Losbladige uitgave met aanvullingen. GLÖCKNER, W. e.a., Handbuch der Experimentellen Chemie, Aulis Verlag Deubner & Co, KG Köln, 1997 HÄUSLER, K., SCHMIDKUNZ, H., Tatort Chemie, Ein Lexicon für den Verbraucher, Delphin, München, 1986 HONDEBRINK, J.G., Scheikunde de basis, Uitg. tenHagenStam, Den Haag, 1999, ISBN 070-304 58 88 MEADOWS, J., Geschiedenis van de Wetenschap, Natuur & Techniek, Amsterdam, ISBN 90 68251 902 NUNN, A., The essential chemical industry, The Salters Institute of Industrial Chemistry, Department of Chemistry, University of York, Heslington, YO1 5DD, York, Third Edition, 1995, ISBN 185 342 556 7) SELINGER, B., Chemistry in the Market Place, London (HBJ), 1988 SIMMONS J., De Top-100 van wetenschappers, Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht, 1997, ISBN 90-2746185-6 STÖRIG, H. J., Geschiedenis van de Wetenschap, 3 delen, Prisma, Utrecht VOLLMER, G., FRANZ, M., Chemische Produkte im Alltag, München, 1985 Tijdschriften Laboratorium-Praktijk, Kluwer Editorial, Diegem Natuur & Techniek, NL -1000 BM Amsterdam NVOX, Tijdschrift voor natuurwetenschappen op school, Uitgave van NVON, de Nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen, http://home.svm.nl/natwet/nvox/index.htm CHEMIE-Magazine, tweemaandelijkse uitgave van de Koninklijke Vlaamse Chemische Vereniging, Leuven Chemie-Actueel, tijdschrift voor chemieonderwijs, KPC Groep, Postbus 482, 5201 AL 's-Hertogenbosch (bestelnummer 2.453.00) MENS (Milieu-Educatie, Natuur & Samenleving), driemaandelijks tijdschrift, Groeneborgerlaan 171, 2020 Antwerpen, www.2mens.com EOS-Magazine, Wetenschap en Technologie voor Mens en Maatschappij, Uitg. Cascade, www.eos.be Velewe, Vereniging Leraars Wetenschappen, Zichem Journal of Chemical Education, New York Brochures en repertoria Gevaarlijke stoffen en preparaten (herken ze, bescherm u), een uitgave van het Commissariaat-generaal voor bevordering van de arbeid, 1040 Brussel ‘Wel thuis - het voorkomen van vergiftigingen’ en ‘ Wie ons wil bellen, verliest beter geen tijd’ gratis brochures, Antigifcentrum, p/a Militair Hospitaal Koningin Astrid, Bruynstraat 1120 Brussel, tel (02) 264 96 36 - fax (02)264 96 46 Reglement voor het school-chemielabo, een uitgave van het Provinciaal Veiligheidsinstituut, Jezusstraat 28, 2000 Antwerpen Chemiekaartenboek, Kluwer Editorial, Diegem EChO, Essays voor Chemie-Onderwijs, KVCV, Leuven DE TEY, M., CORNELIS, K., Chemie en veiligheid, De Sikkel Tabellenblad "Periodiek systeem der elementen", uitgegeven door De Boeck & Larcier VAN DE WEERDT, J., Tabellenboekje voor chemie, De Sikkel, Oostmalle TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) 38 Cd-rom’s Chemiepractica, Holleen, Meeuwen-Gruitrode Het Digitale Archief - Natuur & Techniek, Deel 1 en 2 Chemie en Samenleving, Van kleurstof tot kunstmest, De Digitale Wetenschappelijke Bibliotheek - Natuur & Techniek 1999, Amsterdam Corel ChemLab, A realistic, interactive chemistry lab, Corel Corporation Chemistry for Windows, XinMicro Corporation, 1996 Nederlandstalige Encyclopedie, SoftKey, Amsterdam, ISBN: 90-5432-168-7 The chemistry set, (geavanceerd Periodiek Systeem met veel video, o.a. moleculestructuren), Cambridge De Grote Encyclopedie '98, ISBN: 90-5167-655 Science Interactive Encyclopedie, Hachette Multimedia Encarta Encyclopedie, Winkler Prins Editie, Microsoft Nuttige adressen Algemene Farmaceutische bond, www.apb.be Archimedesstraat 11, 1040 Brussel Antwerps Centrum Toegepaste Automatiseringstechniek, www.acta-vzw.be Putsesteenweg 53, 2920 Kalmthout Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer, www.mina.be Koning Albert II-laan 20, 1000 Brussel (Tel. 02-553 80 93) Antigifcentrum (Tel. 070/245.245), www.poisoncentre.be/ p/a Militair Hospitaal Koningin Astrid, Bruynstraat 1, 1120 Brussel Belgisch Instituut voor Normalisatie, www.bin.be Brabançonnelaan 29, 1000 Brussel Belgisch Vereniging voor Stralingsbescherming, www.bvsabr.be Juliette Wytsmanstraat 14, 1050 Brussel Belgisch Federatie Tegen Kanker, www.kanker.be Leuvensesteenweg 479, 1030 Brussel Centrum voor Nascholing van het Gemeenschapsonderwijs Dieleghemsesteenweg 24-26, 1090 Brussel/Jette Dienst voor Onderwijsontwikkeling, www.ond.vlaanderen.be/dvo Koning Albert II-laan 15, 1210 Brussel European Schoolnet Office, www.eun.org Plejadenlaan 11, 1200 Brussel Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen, www.favv.fgov.be Simon Bolivarlaan 30, 1000 Brussel TSO – 3de graad – optie: Farmaceutisch-technisch assistent TV Toegepaste chemie (1ste leerjaar: 6 lestijden/week, 2de leerjaar: 3 lestijden/week) Federaal Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid, www.meta.fgov.be Belliardstraat 51, 1040 Brussel Federatie van de Voedingsindustrie, www.fevia.be Kortenberglaan 172, 1000 Brussel Instituut voor Praktische Bibliografie (IPB) Jezusstraat 16, 2000 Antwerpen Koning Boudewijnstichting, www.kbs-frb.be Brederodestraat 10, 1000 Brussel Koninklijke Vlaamse Chemische Vereniging, www.kvcv.be Celestijnenlaan 200 F, 3001 Heverlee Natuur & Techniek, www.natutech.nl Postbus 3144, 4800 DC Breda Nutrition Information Center, www.nicevzw.be Treurenberg 16, 1000 Brussel Nutriënten België, www.nubel.com Esplanadegebouw, lokaal 11.04, 1010 Brussel Onderzoeks- en informatiecentrum van de Verbruikersorganisaties, www.oivo-crioc.org/ Riddersstraat 18, 1050 Brussel Provinciaal Veiligheidsinstituut, http://bold.belnet.be/BOLD/HTML/EN/bibpvi.html Jezusstraat 28, 2000 Antwerpen Secretariaat van de Hoge Gezondheidsraad, Nationale Raad voor de Voeding Pachecolaan 19 Bus 5, 1010 Brussel Scheikundige Industrie Regio Vlaanderen (SIREV), www.fedichem.be Maria-Louizasquare 49, 1000 Brussel SchooltvTeleac, www.teleacnot.nl Postbus 1070, 1200 BB Hilversum Vlaams Instituut voor Technologisch Onderzoek, www.vito.be Boeretang 200, 2400 Mol Vlaamse Milieumaatschappij, www.vmm.be A. Van de Maelestraat 96, 9320 Erembodegem (Aalst) Voeding & Gezondheid, Vlaams Centrum voor Coördinatie, Voeding en Advies De Pintelaan 185, 9000 Gent 39
