Economie, ethiek en de Bijbel

Centraal Weelblad, 14 december 2007, p. 8
(In deze versie zijn titel en intro van de auteur (niet van de redactie)
Economie, ethiek en de Bijbel
Het oog van de naald
Prof. dr. Johan Graafland, theoloog en hoogleraar ‘Economie, onderneming en ethiek’ in
Tilburg, schreef een interessant en omvangrijk boek over ‘markt, geluk en solidariteit’, met
als hoofdtitel Het oog van de naald. Op grond van een grote belezenheid weet hij daarin op
heldere manier orde te scheppen in economisch en ethisch denken. Het derde terrein dat hij in
de beschouwing betrekt is dat van de teksten in de Bijbel die rechtstreeks spreken over
economie. Alles bijeen een uitstekend compendium voor wie zich interesseert voor een
christelijke visie op de markteconomie. Een commentaar.1
Vanaf preekstoelen en schrijftafels maakt de theologie nog al eens een snelle kortsluiting naar
de economie. Economen, van hun kant, hebben dan een gemakkelijk scheldwoord klaar voor
zulke onwetenschappelijke, ‘subjectieve, hoewel soms sympathieke meningen’: zij
kwalificeren deze dan misprijzend als… ‘theologie’! Een groter afgrijzen is bij hen welhaast
niet denkbaar. Graafland laat daarom zien dat je van economie verstand moet hebben.
Hij verwijt ook de bekende Verklaring van Accra, uitgebracht door de Wereldbond van
Gereformeerde Kerken in 2004, zo’n kortsluiting te zijn, ten onrechte mijns inziens. Want
tegelijk schrijft hij: “Zolang de mensenrechten van de armen niet gegarandeerd zijn, dient hier
prioriteit aan te worden gegeven. Economische groei dient hieraan instrumenteel te zijn”
(p.278). Ga er maar eens aan staan! En dat zullen we dus moeten doen.
Overzicht
Het boek biedt een erg toegankelijk overzicht van ethische theorieën (zowel klassieke,
‘kapitalistische’ als christelijke). Ook van de markttheorie en van allerlei uitkomsten van
recent economisch onderzoek. Iemand die zich deze delen eigen heeft gemaakt, kan geen
1
Door de redactie is deze inleiding vervangen door:
Economie en theologie zijn verschillende disciplines
Bijbel is geen economisch receptenboek
Veel ellende in de wereld is van economische oorspong. Christenen hebben zich daar altijd
druk over gemaakt, ook van de kansel. Maar een theoloog is geen econoom, zegt Johan
Graafland in Het oog van de naald, een boek over economie en ethiek. Roelf Haan las zijn
boek en concludeert dat het omgekeerde evenzeer waar is.
Doordat min eigen inleiding is weggevallen, ontbrak daardoor mijn expliciete waardering voor deze publicatie.
domme dingen meer zeggen. De kerk krijgt van hem een steun in de rug: het is niet zo, dat
voorgangers “de radicaliteit van de Bijbel moeten afzwakken of moeten nalaten de economie
te bevragen in het licht van de christelijke idealen. Economische kennis mag nooit de
boventoon gaan voeren. Zij dient dienstbaar te zijn aan de ethiek. Te vaak wordt morele
kritiek van tafel geveegd met het argument dat de praktijk geen andere mogelijkheden toelaat”
(p. 65).
Maar er zijn ook vragen. Graafland gebruikt hier de term ‘christelijke idealen’. Verder in het
boek blijkt dan dat idealen slechts idealen zijn, als het ware per definitie niet bereikbaar. Dan
wordt het sluitstuk van het betoog gevormd door de ‘gebrokenheid van deze wereld’ en, zoals
Graafland zegt, de gulden middenweg.
Er is veel ‘enerzijds/anderzijds’, en er zijn veel verschillende benaderingen. Het is dan
overigens interessant dat Graafland een prioriteit tracht aan te brengen in de verschillende
ethische ‘waarden’ die hij onderscheidt. Zo komt hij tot een duidelijk verschil tussen de
liberale (libertaire) en de Christelijke ethiek: deze laatste stelt de liefde bovenaan; de eerste
houdt niet van nederigheid en bescheidenheid.
Maar toch rijst de vraag of in de loop van het betoog het criterium voor de christelijke visie op
de eigenzinnige werkelijkheid, de ‘kracht Gods tot zaligheid’, niet gaandeweg wordt
aangepast aan het heersende denken. Wat betekent het, dat het ‘tweede grote gebod’ aan het
‘eerste en grote’ gelijk is (Mt. 22:39)? De economische ethiek wordt ondergeschikt gemaakt
aan het groei-adagium en aan het ideaal van de zoveel mogelijk perfecte markt.
Kapitalisme
Onze moderne begrippen armoede en rijkdom kunnen in de Bijbel niet worden teruggelezen.
Het ‘sociale vraagstuk’ dateert pas van de 19e eeuw. Het gaat sindsdien om systeembepaalde
armoede: armoede die is ontstaan uit het kapitalisme. Dit economisch systeem is in de Bijbel
onbekend. Er waren armen, er was uitbuiting, er was geldzucht, maar geen kapitalisme in de
moderne zin van het woord. Wel klinkt het vermaan de arme recht te doen. Maar de arbeid
wordt in de Bijbel niet geproblematiseerd. De aard en het doel van de arbeid is geen
hoofdthema, behalve dat luiheid (teren op de gemeenschap) wordt veroordeeld en de arbeid
dient te zijn tot eer van God. Het ‘doel’ was bereikt als in het bestaan was voorzien. Het
burgerlijke adagium ‘arbeid adelt’ ontstaat pas in Engeland, de Zeven Provinciën en Frankrijk
in de 17e eeuw. In onze eigen tijd is de arbeid hoe langer hoe meer abstract geworden met
betrekking tot concrete noden. En geluk in onze samenleving wordt steeds meer
vereenzelvigd met materieel comfort.
Graafland leest in de bijbel ethische ‘waarden en normen’, die hij vergelijkt met de gangbare
ethische theorieën. Daarvan kunnen wij immers ‘sporen in de Bijbel aantreffen’. Dit stelt de
vraag of wij de Bijbel moeten lezen als een economisch receptenboek dat kan worden
gesystematiseerd, of als geloofsboek. Op dezelfde wijze als het Woord voor mensen in de
bijbelse tijden relevant was, is het dat nu. En om dat ‘nu’ te kennen, moet dat niet in
voorkapitalistische termen worden geanalyseerd, ook niet in 19de-eeuwse (markt)termen, maar
in zijn 21ste-eeuwse gedaante.
Als Graafland zich tenslotte beroept op de tekst ‘een ieder lette niet op zijn eigenbelang, maar
op dat van anderen’ (Fil. 2:3), dan heeft hij die aangevuld met de woorden ‘niet alleen, maar
ook’, om een ‘balans’ te kunnen aantonen. Terwijl toch de voorgaande zin luidt: ‘acht in alle
bescheidenheid de ander belangrijker dan uzelf’. Niet alleen/maar ook, enerzijds/anderzijds,
ieder een beetje meegeven, - het staat er niet in de grondstekst. En daarin ligt mijns inziens
‘het geheim van het verstaan van wat de bijbel te zeggen heeft over onze economie, als plaats
van geloof of ongeloof’. Van het oog van de naald wordt gezegd: wat bij mensen onmogelijk
is, is mogelijk bij God.
Johan Graafland, Het oog van de naald. Over de markt, geluk en solidariteit,
Ten Have, 2007, 476 p.
Roelf Haan
Zie ook www.pthu.nl/TheologieInDispuut