De mens tussen één en veel

De mens tussen één en veel
De ecologisering van ons zelfbeeld in biologie en filosofie
Cor van der Weele
KNNV, 19 november 2016
Levi van Veluw: Landschap
Traditionele termen
 Individu: ondeelbaar
 Ieder mens of dier op zichzelf, zelfstandig, een eenheid
 Identiteit (van idem): hetzelfde, gelijkheid
 eenheid van wezen, volkomen overeenstemming
 Autonoom: onafhankelijk, zelfstandig
 Zelf: de eigen persoon, het eigen wezen … het diepste wezen van de ziel
Biologie en Filosofie: wederzijdse beïnvloeding
A symbiotic view of life: we have never been individuals
(Gilbert, Sapp & Tauber, Quarterly Review of Biology, 2012)
The “immune self” model of individuality (…) portrays the immune system
as a defensive network against a hostile exterior world. The immune
individual rejects anything that is not “self.”
Lewis Thomas over symbiose, al in in 1974:
“This is, when you think about it, really amazing. The whole dear notion of
one’s own Self—marvelous, old free-willed, free-enterprising, autonomous,
independent, isolated island of a Self—is a myth.”
Twee polen:
- Het zelf is een gegeven
- Er is geen zelf
Een ongemakkelijk ‘midden’:
- Het zelf is (altijd) in de maak
Biologie
één
veel
Onze genen?
epigenetica
Ons immuunsysteem (tegen de buitenwereld)
Ons brein?
individu
microben
Embodied cognition
superorganisme /
Holobiont / ecosysteem
superorganisme /
Holobiont / ecosysteem?
Filosofische reconstructies
Cultuurkritiek:
het belang van morele kaders voor onze
identiteit
Historische bronnen, oa
- Autonomie
- Waardigheid
- Zinvol leven
 Innerlijkheid
 Identiteit
 Lichaam en geest
 Individu en gemeenschap
Filosofie
veel
één
Plato
Frankfurt
Hume
Descartes
Parfit
Dennett
Locke
Ricoeur
Freud
Boeddhisme
Identiteit: “Eenheid van wezen? ”
Plato en Descartes: De ziel
Locke: identiteit hangt niet af van de ziel of het lichaam, maar van ons bewustzijn
“personal identity consists (..) in the identity of consciousness”
 geheugen.
“If the same Socrates waking and sleeping do not partake of the same consciousness,
Socrates waking and sleeping is not the same person.”
Geen zelf?
Hume: een voortdurende stroom waarnemingen en ideeën: een “bundel”
“The identity we ascribe to the mind of man is only a fictitious one”
“Net als het Buddhisme vergelijkt Hume de ziel met een losse verzameling toestanden en
processen in voortdurende verandering. Ze lijken verenigd, maar er zit niets onder.”
Parfit: “alleen maar een onvolledige psychologische continuïtiet”
Dennett: bewustzijn is een opeenstapeling van parallele informatiestromen, waarnemingen e.d.
Critici: er moet iets zijn dat de
eenheid waarneemt
“The no-self theory lets the self
lie where it has fallen.”
Filosofie
veel
één
Plato
Hume
Frankfurt
Descartes
Locke
Parfit
Dennett
Ricoeur
Freud
Boeddhisme
Harry Frankfurt: The importance of what we care about
“Identification and wholeheartedness”
“Trying to understand what we are is to consider the structure of the self. My emphasis in
this is mainly on the will.”
“A person is defined by his will.”
- 1e en 2e orde wensen
- “Make up your mind”  orde aanbrengen
- “wholeheartedness”
- Willen en kiezen  identificatie
- Ambivalence is a disease of the will
- Overcoming inner division: make yourself into an integrated whole
(moeilijkheid oa: “we do not know our hearts well enough…”)
Ambivalentie anders waarderen
1. Kritiek op Frankfurt
● We zijn doortrokken van diepgaande culturele spanningen
● Beslissen is te rigoureus en leidt tot morele blindheid
2. Psycho-analyse
● Freud: Liefde en haat tegenover dezelfde persoon /object
● Renee Lertzman (2016): Environmental melancholia
Vlees als voorbeeld
Ambivalentie  ontkenning / strategische onwetendheid
Filosofie
één
veel
Plato
Hume
Frankfurt
Descartes
Parfit
Dennett
Locke
Freud
Ricoeur
Boeddhisme
Het narratieve zelf: de fictie doet er wél toe
Jos de Mul (2012). Het verhalende zelf: over persoonlijke en narratieve identiteit
Hume, Dennet: het zelf is alleen maar een fictie
 Persoonlijke identiteit doet er niet toe? Ricoeur: voor wie dan niet?
- onpersoonlijke analyse van bewustzijn en beleving: het zelf als illusie
- persoonlijk, voor onszelf: behoefte aan een eenheid & samenhang
-
Verhalen als noodzakelijke omweg voor zelfkennis
De samenhang van ons leven als verhaal: “Quest of Narrative”
- Onverwachte gebeurtenissen  instabiliteit
- Verweven met verhalen van anderen (we zijn niet de enige auteur)
- Narratieve identitiet is hard werken
Gerard Reve en het Zinloze Feit - dat alle verhalen bedreigt.
uit “Brief in een fles gevonden” (Op weg naar het einde)
“Ik zou graag een verhaal willen schrijven dat bijvoorbeeld begint met: ‘In Nijmegen woonde een
dokter’. Nou, zult u zeggen, dat kan toch? Zeer zeker kan dat, maar waar niemand bij stilstaat is, dat
die dokter een Finse vrouw heeft.”
….
“Hoeveel is er niet geweest dat ik u wilde vertellen en hoeveel situaties heb ik niet gezien, waarvan ik
dacht, dat ze in een verhaal vastgelegd konden worden, totdat, telkens weer, het door de Oude Slang
achteloos tussen het materiaal gegooide Zinloos Feit alle ordening teniet deed.”
Ingrid Baart: Chronische ziekte en narratieve identiteit
 3 verschillende plots
-
Een gewoon leven
(als autonoom persoon)
-
Een ongewoon leven
(lijden, strijd)
-
De moeite om ‘ik’ te zeggen
(verlies van zelfvertrouwen, schaamte,
een verloren leven?)
 subject zijn is hard werken
één
veel
Hume
Het zelf is maar
een fictie
Herwonnen eenheid
(“wholeheartedness”)
Parfit
Dennett
boeddhisme
Frankfurt
Freud
Instabiele maar cruciale
verhalen
Ricoeur
Baart
Het ongemakkelijke midden: nooit stabiel, altijd in wording.
Biologie:
Samen / verbonden
superorganisme / symbiose
Holobiont / ecosysteem
veel
één
Instabiele verhalen
Filosofie:
De veelheid en de
ander als bedreiging
Samenwerkingsverhalen, bv
- Gezamenlijke ambivalenties
- Mens-en-natuur verhalen
- De natuur binnen in ons voeden
- Samenwerking tussen soorten