Filosofie | Lenig worden in je hoofd

Wetenschapsknooppunt Erasmus Universiteit Rotterdam
Filosofie | Lenig worden in je hoofd
Werkboek voor jonge onderzoekers
1200 – Praagse miniatuur (kleine afbeelding in een boek) van een werkplaats voor manuscripten (geschreven boeken) waar de leerjongen Everwinus een bloemendecoratie schildert terwijl zijn leermeester Hildebertus zich omdraait van zijn werk en schreeuwt tegen een muis die ervandoor gaat met de kaas.
Filosofie | Lenig worden in je hoofd
Werkboek voor jonge onderzoekers
W
ijsheid begint met Verwondering
2
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
Welkom
Welkom in de wondere wereld van de wetenschap! De Erasmus
Universiteit Rotterdam geeft je een kijkje achter de schermen.
Zo leer je waar wetenschappers zich mee bezighouden. En hoe
je een onderzoek opzet. En misschien kom je op ideeën over wat
je zelf wilt onderzoeken…
Dit werkboek helpt jou een Jonge Onderzoeker te worden.
Je gaat je in 6 lessen verdiepen in de Filosofie. Als introductie
G
volg je een echt college op de Erasmus Universiteit. Steeds
komen er andere Grote Vragen van de Filosofie aan bod. Je gaat
nadenken, discussiëren en heel goed luisteren naar elkaar.
Veel plezier bij het Lenig worden in je hoofd!
gegevens onderzoeker
naam:
leeftijd:
school:
groep:
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
3
inhoud
pagina 03 Welkom
pagina 05 Openingscollege Filosofie
pagina 12 Les 1: Droom en werkelijkheid
pagina 15 Les 2: Zeker weten!
pagina 20 Les 3: Wie ben jij?
pagina 24 Les 4: Wat is de mens?
pagina 30 Les 5: Regels
pagina 33 Les 6: Dierproeven
4
pagina 36 Afsluiting van deze lessenreeks
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
Openingscollege Filosofie
Wat is een Universiteit?
Klein Academisch Woordenboek
UniversiteitDe hoogste school waar je naartoe kunt gaan. Als je na de basisschool
Atheneum of Gymnasium hebt gedaan, kun je aan een universiteit gaan
studeren.
Student Een leerling aan de universiteit noemen we student.
BachelorAls je de eerste 3 jaar van een studie met succes afrondt, word je bachelor.
Je behaalt dan je bachelor-examen.
MasterAls je daarna nog een jaar met succes studeert, word je master. Je behaalt
je master-examen.
OnderzoekDat is wat mensen die aan de universiteit werken, doen: les geven aan
studenten en onderzoek doen, steeds weer nieuwe wetenschappelijke vragen
& onderwijs
formuleren en die onderzoeken.
Promoveren4 jaar lang een probleem onderzoeken en er een boek over schrijven. Als het
af is, mag je promoveren.
DoctorAls je je promotie-onderzoek met succes hebt afgerond, word je doctor.
Je mag dan dr. voor je naam zetten.
ProfessorEen ander woord voor professor is hoogleraar. Als je heel hard werkt op de
universiteit en nieuwe dingen onderzoekt, kan je professor worden. Dan mag
je ook nog prof. voor je naam zetten.
Toga met stolaDe toga is de lange zwarte mantel die een hoogleraar draagt bij bijzondere
gelegenheden; de gekleurde sjaal heet een stola. De zwarte baret hoort ook
bij dit kostuum.
PedelDe pedel is de ceremoniemeester van de universiteit. De pedel heeft een stok
met belletjes bij zich en geeft daarmee aan wat er moet gebeuren. Als de bel
rinkelt moet iedereen zijn mond houden.
Hora estDat is Latijn en het betekent: Het is tijd. Als de pedel met de bel rinkelt en
‘hora est’ roept, is iedereen direct stil en het examen is voorbij.
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
5
Als je nieuwsgierig bent,
is wetenschap
het leukste wat er is!
6
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
Weet je zelf het antwoord op deze vragen? Schrijf het erbij.
1. Hoeveel mensen studeren er aan de Erasmus Universiteit?
antwoord:
2. Wat kun je allemaal studeren aan de Erasmus Universiteit?
:
3. Hoe lang bestaan er al universiteiten in Europa?
:
4. In welke taal kreeg je vroeger les aan een universiteit?
:
5. In welke taal of talen krijg je tegenwoordig les aan de Erasmus Universiteit?
:
6. Uit hoeveel verschillende landen komen de studenten van de Erasmus Universiteit?
:
7. Wat wil je onderzoeken als je zelf wetenschapper bent?
:
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
7
Wat is Filosofie?
Filosofie is een Grieks woord en betekent letterlijk ‘liefde voor wijsheid’.
- Filo = liefde
- Sofie = wijsheid
Wijs zijn is iets anders dan Slim zijn.
Wat is het verschil tussen Wijs en Slim volgens jou?
slim:
wijs:
ij Filosofie gaat het om vragen stellen. En dan geen gewone, alledaagse
B
vragen maar Grote Vragen, zoals:
Waarom leven wij?
Of: Hoe zit de wereld in elkaar?
Kun je zelf nog meer Filosofische Vragen bedenken?
:
8
e Franse filosoof René Descartes leefde in de 17e eeuw. Hij werd beroemd
D
door zijn stelling: Cogito ergo sum. Dat betekent ‘Ik denk dus ik ben’.
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
Het gedachte-experiment
hoe-vragen
waarom-vragen
wat-vragen
wat-als-vragen
Wetenschappers stellen vooral hoe-vragen, zoals:
- Hoe werkt een computer?
- Hoe leren mensen spreken?
- Hoe organiseren bijen zich?
Om hoe-vragen te kunnen beantwoorden, doen wetenschappers observaties
en experimenten. Bijvoorbeeld bijen verschillende soorten voedsel aanbieden
en kijken hoe ze daar op reageren.
Filosofen stellen ook vragen, maar dat zijn veeleer waarom-vragen en
wat-vragen, zoals:
- Waarom moet ik beleefd zijn?
- Wat is rechtvaardigheid?
- Wat is vriendschap?
Om dit soort vragen te beantwoorden, doen filosofen een speciaal soort
experiment: een gedachte-experiment.
Bij de vraag ‘Wat is vriendschap?’ kan je beginnen door te kijken naar je
eigen vrienden en je af te vragen welke eigenschappen gelden voor jouw
vrienden. Het zou kunnen dat je twee goede vrienden hebt die bijvoorbeeld
allebei piano spelen en dat je alles aan ze kan vertellen wat op je hart ligt.
Vervolgens kun je gaan toetsen of deze eigenschappen echt belangrijk zijn
door jezelf wat-als-vragen te stellen:
- Wat als mijn twee vrienden geen piano zouden spelen?
- Zouden het dan nog steeds mijn vrienden zijn?
- Wat als ik aan mijn twee vrienden niet alles kon vertellen wat er op mijn hart ligt?
- Zouden het dan nog steeds mijn vrienden zijn?
Als je op de eerste vraag ‘ja’ antwoordt, dan weet je dus dat ‘piano spelen’
niet echt nodig is voor vriendschap. Als je op de tweede vraag ‘nee’
antwoordt, dan weet je dat ‘alles kunnen vertellen wat er op je hart ligt’ wel
echt nodig is voor vriendschap. Door deze denkoefening krijg je steeds een
iets beter antwoord op de vraag wat vriendschap is.
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
9
Wat kun je verwachten in de lessen Filosofie?
In deze Leergang Filosofie gaan jullie samen nadenken over Belangrijke en
nog Onbeantwoorde Vragen uit de Filosofie. Die Vragen zijn gekoppeld aan
vakken die echte studenten aan de Erasmus Universiteit ook volgen. Dit zijn:
Filosofie begint
bij verwondering
Theoretische Filosofie
Bij theoretische filosofie onderzoek je wat kennis is: Wat kun je zeker weten
en wat niet? En hoe weet je het verschil tussen dromen en wakker zijn?
Wijsgerige Antropologie
Binnen dit gebied onderzoeken we wat precies kenmerkend is voor mensen:
Wat zijn de verschillen tussen mensen en dieren? En hoe belangrijk zijn die
verschillen?
Ethiek
Ethiek gaat over de vraag hoe je moet leven: Wat is goed om te doen en wat
niet? Wat zijn regels? En moet je die altijd volgen?
10
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
11
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
1
Droom en werkelijkheid
Is een banaan ook geel in het donker?
antwoord:
‘Slaap ik, dacht hij, of ben ik wakker?’
De Woelmuis uit ‘Welterusten, dierenverhalen over slaap en sluimer’, door Toon Tellegen
Wat zijn de verschillen tussen dromen en wakker zijn?
dromen:
12
wakker:
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
Maak een tekening of verhaal. Hierin laat je ziet hoe de wereld
eruit ziet door de ogen van… (kies een dier).
verhaal of tekening:
•
•
Ga je een verhaal schrijven en wil je hulp-
•
•
lijnen gebruiken? Leg dan een lineaal
•
•
langs de puntjes en trek lijnen.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Op bovenstaande miniatuur uit een
•
•
dik oud boek -1200 - zet de heilige
•
•
St. Matheus lijnen in een manuscript
voordat hij gaat schrijven.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
13
chtergrondinformatie
John Locke (1632 -1704)
John Locke
primaire en secundaire kwaliteiten
John Locke maakt in zijn bekende boek over de werking van het menselijk verstand
‘Essay concerning Human Understanding’ een onderscheid tussen primaire en
secundaire kwaliteiten.
De primaire kwaliteiten van een object zijn de vorm, de hardheid, het gewicht, het
aantal en of het in beweging is of stilstaat. Er is volgens Locke geen reden te twijfelen
of deze eigenschappen in de werkelijkheid net zo zijn als wij ze waarnemen.
De secundaire kwaliteiten van een object zijn de kleur, de smaak, de geur, de
temperatuur en hoe het klinkt. Deze eigenschappen zijn niet altijd hetzelfde. Ze
zijn afhankelijk van bepaalde omstandigheden. De hypothese van Locke is dat deze
secundaire kwaliteiten worden veroorzaakt door onderliggende primaire kwaliteiten
van atomaire deeltjes.
Immanuel Kant (1724 -1804)
14
Imm
a n ue l K a n t
de wereld ‘voor ons’ en de wereld ‘op zich’
Tijdens de openingsbijeenkomst hebben jullie iets gehoord over de Franse filosoof
René Descartes. Hij was degene die concludeerde dat er ten minste één ding is dat we
zeker kunnen weten wanneer we aan alles twijfelen: dat we bestaan.
Een eeuw later kwam de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724 -1804) met een zeer
interessante manier om na te denken over de verhouding tussen de wereld zoals wij
die ervaren en de wereld op zichzelf. Om te begrijpen wat hij bedoelde zal het helpen
een klein gedachte-experiment te doen: We kunnen ons voorstellen dat de wereld er
anders uitziet wanneer we een bril met roze of blauwe glazen opzetten.
Kant heeft lang nagedacht over de werking van onze zintuigen en onze hersenen en
maakte de hypothese dat onze zintuigen en onze hersenen een soort ‘bril’ zijn die we
nooit af kunnen zetten. We zien objecten in de ruimte, met kleuren en afmetingen en
we ervaren alles in de tijd. Maar al deze kenmerken van onze ervaring vertellen ons
alleen hoe de wereld voor ons is. Over hoe de wereld op zichzelf is, achter die bril,
daar kunnen we volgens Kant helemaal niets van weten!
De wereld zoals die voor ons is noemde Kant ‘de fenomenale wereld’, de wereld
zoals die op zichzelf is noemde hij ‘de noumenale wereld’ .
Kant ging er overigens van uit dat alle mensen eenzelfde soort ‘bril’ op hebben.
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
2
Zeker weten!
Lopen de horizontale lijnen evenwijdig?
:
Hoe zou je je antwoord kunnen bewijzen?
:
Welke dingen weten we zeker?
zeker weten:
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
15
niet zeker weten:
Wanneer je een recht potlood in het water steekt ziet hij er gebroken uit…
(Hoe) kan je weten dat hij toch niet gebroken is?
antwoord:
16
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
chtergrondinformatie
Verschillende soorten kennis
Weten dat
Feitenkennis. Ik weet… dat de aarde rond is,… dat ik een vader en een moeder
heb… dat er vier jaargetijden zijn in Nederland enz.
Weten hoe
ennis over hoe je iets kan maken, of hoe je iets moet doen, bijvoorbeeld ik kan
K
fietsen, ik kan pianospelen.
Ervaringskennis eten hoe iets is, omdat je het zelf hebt meegemaakt, bijvoorbeeld hoe de kleur
W
rood eruit ziet, hoe het voelt om in het water te zwemmen, of (maar is dat zo?) hoe
het is om op de maan te staan.
Ervaringskennis kan lijken op feitenkennis, maar is toch iets anders. Als een astronaut
die op de maan is geweest aan een vriend vertelt: ‘als je op de maan loopt ben je
veel lichter dan op aarde’, dan heeft de vriend iets geleerd over hoe het is om op de
maan te lopen. Hij kan de zin herhalen en het aan iemand anders doorvertellen. Maar
de vriend weet dan nog niet hoe het voelt. Hij kan zich er wel een voorstelling van
maken, maar het is toch anders dan zelf op de maan te lopen….
17
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
Verbeelding is
belangrijker dan
kennis
Albert Einstein (1879 - 1955)
Ik ben het met deze uitspraak EENS/ONEENS
omdat…….
18
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
19
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
3
Wie ben jij?
Over mijzelf
mijn naam is:
mijn geboortedatum is:
ik woon in:
mijn favoriete kleur is:
en dit wil ik ook nog zeggen over mezelf:
Mijn gedachten
20
Zijn mijn gedachten anders dan mijn dromen, of zijn ze juist hetzelfde als mijn
dromen?
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
Mijn wensen
Als de wensen die ik heb opeens heel anders zouden worden, ben ik dan
nog dezelfde persoon?
o ja, omdat:
o nee, omdat:
21
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
Mijn lichaam
ls mijn lichaam aan de buitenkant verandert, verander ik dan ook aan
A
de binnenkant?
o ja, omdat:
o nee, omdat:
Plak hier je foto:
Over een minuut ben ik iemand anders.
o ja, omdat:
22
o nee, omdat:
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
Over een jaar ben ik iemand anders.
o ja, omdat:
o nee, omdat:
Wat maakt jou wie je bent?
23
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
4
Wat is de mens?
Over Wijsgerige Antropologie
In deze les stellen we de vraag: Zijn mensen ook dieren? Mensen kan je met
dieren vergelijken, zoals wij vandaag doen, maar ook met heel veel andere
dingen. Dit wordt in de filosofie gedaan om mensen beter te begrijpen.
Mensen worden bijvoorbeeld ook wel eens vergeleken met machines of
computers. Sommige filosofen zeggen dat mensenhersenen hetzelfde werken
als computers.
Als we hier over nadenken, houden we ons bezig met de filosofische
antropologie. Dit is de stroming in de filosofie die over de mens gaat.
Antropos betekent mens.
Belangrijke vragen zijn daarbij:
- Wat maakt de mens nou een mens?
- Wat is er bijzonder aan de mens?
Er zijn verschillende manieren om dit te onderzoeken.
-Z
o kan je de mens vergelijken met niet-menselijke dingen.
Zoals dieren, computers of de natuur.
- Of je kan nadenken over of de mens naast een lichaam ook een ziel heeft.
-A
ndere filosofen kijken meer naar de cultuur van de mens, hoe de mens leeft
en hoe mensen met elkaar om gaan.
- S ommige filosofen vinden taal het belangrijkst en zeggen dat taal de mens
echt menselijk maakt. Met taal en de gesprekken die we voeren kunnen we
bijvoorbeeld regels maken, iets waar de volgende lessen over zullen gaan.
24
Zoals gezegd houden we ons vandaag bezig met mens en dier. De mens wordt
ook wel ‘het rationele dier’ genoemd. Rationeel betekent dat je je verstand
gebruikt, dat je heel goed nadenkt. Wanneer er wordt gezegd dat de mens
een dier is, komt dit omdat ons lichaam hetzelfde werkt als dat van een dier,
maar eigenlijk zijn wij heel anders. Wij denken na over het leven. De mens
geeft bijvoorbeeld zin aan zijn leven, een dier niet.
Maar is dat wel zo? Is er wel zo’n groot verschil tussen mens en dier? Dat
onderzoeken we vandaag.
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
Tekst Christian de leeuw
In het jaar 1969 waren er twee mannen die
in een winkelcentrum in Engeland een klein
leeuwtje kochten, zij noemden hem Christian.
Christian woonde met zijn baasjes in een huis
in Londen tot hij één jaar oud was. Tegen
die tijd was Christian al erg groot geworden.
Christian had een heel ander leven dan zijn soortgenoten. Hij mocht op de
bank zitten, ging mee in de auto naar het strand en sliep zelfs soms met een
kussentje onder zijn hoofd.
Toen Christian één jaar oud was, werd hij toch wel heel groot. De baasjes
besloten om hem vrij te laten in een natuurreservaat in Kenia, een land in
Afrika. Toen ze in Kenia aankwamen werd duidelijk hoe erg Christian op zijn
baasjes gesteld was, hij liep de hele tijd met ze mee en sliep ook bij hun
(weer met een kussentje).
Er was een grote mannetjesleeuw die ook in het wild werd vrijgelaten,
Christian en de grote leeuw werden goede vrienden en de baasjes gingen
terug naar Engeland. In het jaar dat volgde ging het erg goed met Christian,
hij had nog maar weinig contact met mensen en leefde helemaal in het
wild. Een jaar nadat de twee Engelse mannen Christian naar Kenia brachten,
gingen zij hem weer opzoeken. Er werd hen verteld door de mensen in Kenia
dat Christian helemaal verwilderd was en een eigen leeuwengroep had. Hij
zou de mannen waarschijnlijk niet meer herkennen. Misschien zou hij ze wel
aanvallen!
Toch gingen de twee mannen naar Kenia om Christian te bezoeken. Zij
zochten naar hem in het natuurreservaat en na heel lang zoeken vonden
zij hem eindelijk. Wat denken jullie wat er gebeurde toen ze de inmiddels
verwilderde Christian tegen kwamen?
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
25
De Discussie
Jullie gaan in 2 of meer groepen discussiëren over een stelling. Van de
begeleider krijg je een kaartje waarop de stelling staat die je gaat verdedigen.
Het maakt niet uit wat je er zelf van vindt. De opdracht is om je met jouw
groep te verdiepen in deze stelling en die voor de andere groep aannemelijk
te maken.
De spelregels zijn als volgt:
-5
minuten voorbereiding voor de discussie: argumenten, vragen en
voorbeelden bedenken;
- 3 minuten om deze punten op te schrijven in je werkboek (zie hieronder)
- 2 minuten per groep om de stelling te verdedigen, de groep kiest 1 leerling
die het woord voert en eventueel 1 leerling die mag bijspringen als dat nodig is
- 5 minuten discussie tussen de verschillende groepen.
Succes en maak het de andere groep gerust lastig!
onze stelling is:
argumenten voor deze stelling:
26
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
voorbeelden ter illustratie:
vragen die we de andere groep willen stellen:
Na afloop van de discussie: Is je mening veranderd?
in welke zin?
27
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
Wetenschapper Frans de Waal en de spiegeltest
Frans de Waal is een bioloog en filosoof die zegt dat mensen ook dieren zijn.
Hij probeert dit te bewijzen door te laten zien dat dieren ook over zichzelf
nadenken, ook relaties (zoals vriendschappen) hebben en zich kunnen
verplaatsen in het gedrag van andere dieren (elkaar kunnen begrijpen). Dit
zijn allemaal eigenschappen waarvan vaak wordt gezegd dat alleen mensen
dat kunnen.
Om te bewijzen dat dieren dat ook kunnen, doet Frans de Waal de spiegeltest.
Bij die spiegeltest wordt gekeken of dieren zichzelf herkennen in de spiegel.
Als ze zichzelf herkennen in de spiegel dan moeten ze ook wel over zichzelf
nadenken, net als mensen, zo vindt De Waal.
Bij de test wordt er een stip op de vacht of huid van een dier geplakt of
getekend. Vervolgens wordt er een spiegel voor het dier neergezet. Als het
dier zichzelf herkent, ziet hij de stip, kijkt ernaar, ziet dat die niet op hem
thuis hoort en probeert hem weg te vegen. Hij begrijpt dan dat die stip op
hem zit, hij weet dat hij zichzelf in de spiegel ziet. (Het dier kan de stip niet
voelen of ruiken!). Sommige dieren, zoals apen of dolfijnen blijven inderdaad
naar de stip kijken en proberen de stip te verwijderen.
Hele jonge kinderen kunnen niet zo goed over zichzelf nadenken, die weten
nog niet wie ze zijn. Als kinderen ongeveer 2 jaar oud zijn, beginnen ze te
begrijpen dat zij iemand zijn. Als ze zo oud zijn beginnen ze ook ‘ik’ te zeggen
en herkennen ze zichzelf in de spiegel. Ze zien dat zij het zijn in de spiegel.
Daarom denken sommige wetenschappers dat het ook zo werkt bij dieren.
28
Maar helaas hebben we hiermee niet het probleem opgelost. Want andere
wetenschappers geloven niet dat Frans de Waal gelijk heeft. Want wie zegt
dat de dieren zichzelf wel herkennen? Je kan het ze toch niet vragen! Om in
de spiegel te kijken heb je alleen maar je ogen nodig, maar bij dieren werkt
dat heel anders. Die gebruiken hun neus of oren veel liever en vaker!
Nu weten we het dus eigenlijk nog steeds niet. Is de mens nu een dier of niet?
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
29
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
5
Regels
School van Athene
van Rafael –
1510-1511– Fresco
(muurschildering),
Vaticaan, Rome
De Atheense school (Rafael)
Op dit schilderij van Rafael, De Atheense school, is een aantal filosofen
afgebeeld die allemaal met elkaar lijken te praten. In het midden staan de
oude Plato en de jonge Aristoteles. Het lijkt erop alsof ze een discussie voeren.
Belangrijker zijn hun handen die in verschillende richtingen wijzen. Plato
heeft in zijn ene hand een boek (de Timaeus) en wijst met de andere hand
naar boven. Aristoteles naast hem heeft ook een boek in zijn hand (de Ethica),
zijn andere hand wijst naar beneden. Hiermee wordt de tegenstelling tussen
deze twee filosofen op een duidelijke manier geïllustreerd. Voor Plato speelt
de werkelijkheid zich af in hogere sferen – hij wijst naar boven. Aristoteles
wijst naar beneden – voor hem vindt de werkelijkheid plaats in de dingen om
hem heen.
30
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
Plato
Plato (Athene, ca.427 – aldaar, 347 v.Chr.) is een van de belangrijkste grondleggers van de westerse filosofie. Hij is van mening dat een filosoof niet alleen
nieuwsgierig moet zijn naar de waarheid, maar juist het zien van de waarheid
lief moet hebben. Ook vindt Plato het belangrijk dat een filosoof een mening
van kennis kan onderscheiden. Hij was een van de eerste filosofen die een
ideale staat probeerde te ontwikkelen en daar horen natuurlijk gedragsregels
bij. Hieronder zie je het verhaal van De Ring van Gyges. Dit heeft Plato
geschreven in zijn tweede boek over de Republiek. Het is een belangrijke
mythe geworden.
Uitsnede van Plato en Aristoteles uit het
schilderij De Atheense school.
De Ring van Gyges
Meneer Gyges is een schapenherder en wanneer hij na een heftige aardbeving
weer naar buiten gaat, vindt hij een indrukwekkende grot. Hij kan het niet
laten er naar binnen te gaan. In de grot vindt hij een graf, in de vorm van een
bronzen paard, waarin een man opgebaard ligt. Aan de hand van de dode
man ziet de schapenherder een gouden ring schitteren. Hij besluit de ring mee
te nemen en is ervan overtuigd dat de ring magische eigenschappen bezit.
Dat blijkt ook zo te zijn want als de schapenherder de zegel van de ring naar
zijn handpalm draait, wordt hij onzichtbaar. Schapenherder Gyges smeedt een
plan: de ring zal hem helpen de bode van koning Candaules te ontmoeten en
in contact te komen met de koning zelf. Hij wil dat de koning verleid wordt
door de krachten van de ring. Als de koning hem volledig vertrouwt, zal hij
de ring gebruiken om onzichtbaar te worden en de koning vermoorden. Want
de schapenherder van Gyges heeft lang genoeg in armoede geleefd – nu is hij
aan de beurt – de ring zal ervoor zorgen dat hij op de troon komt.
Immanuel Kant (1724 -1804)
Immanuel Kant is een belangrijk denker in de westerse filosofie. Sommige
mensen zijn van mening dat Kant met zijn overtuigingen een enorme omslag
heeft gemaakt. Hij wilde dat mensen zelf leerden denken. Tegenwoordig
vinden we het heel normaal dat we onze eigen mening kunnen geven maar
vroeger (we spreken hier vóór 1800) was dit niet vanzelfsprekend.
Bij Kant stond de rede centraal; daarom spreken we van rationalistische
filosofie. Hij duidde deze filosofie aan met de term: Sapere Aude – wat Durf te
denken! betekent. Maar als iedereen mag zeggen en doen wat hij wil, heeft
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
31
dit natuurlijk ook een keerzijde. Niet iedereen is het altijd met elkaar eens en
soms ontstaan er conflicten. Daarom bedacht Kant een regel:
de Categorische Imperatief.
Imm
a n ue l K a n t
De Gouden Regel
Deze regel wordt in de filosofie de categorische imperatief genoemd. De
Duitse filosoof Immanuel Kant is de maker van deze regel. Voorstanders van
deze gouden regel vinden dat een persoon zich moet gedragen zoals iedereen
dat zou moeten doen. Kant heeft met deze gouden regel eigenlijk een test
voor ons gemaakt. We moeten ons namelijk afvragen wat er zou gebeuren
als iedereen zou doen, wat jij doet. Stel: je steelt een reep chocolade uit een
winkel. Je kunt dan denken dat de winkel die ene reep niet zal missen. Maar
eigenlijk zou je dan moeten bedenken: Wat als iedereen een reep zou stelen
en hetzelfde zou denken?
Opdracht Gouden Regel
Bedenk een voorbeeld van een bepaald soort gedrag of een handeling en stel
jezelf de vraag wat er zou gebeuren wanneer iedereen datzelfde zou doen.
gedrag:
wat als iedereen dat zou doen?
32
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
6
Dierproeven
opdracht Ethi
sche Commissie
Opdracht Ethische Commissie
Als Ethische Commissie nemen jullie over elke dierproef de beslissing of hij wel
of niet uitgevoerd mag worden.
Let op: jullie moeten gezamenlijk tot een beslissing komen.
Proef 1
Wetenschappers willen muizen die genetisch voorbestemd zijn om een ziekte
te ontwikkelen, die vergelijkbaar is met Alzheimer (= dementie) gebruiken
voor een proef. Zij willen deze muizen vier maanden lang blootstellen aan
GSM-stralen. Zij hopen te kunnen bewijzen dat hierdoor het geheugen van
de muizen minder snel achteruit zal gaan. Ze hebben ook geheugentests
ontwikkeld, die ze willen gebruiken om het geheugen van de muizen te
meten. Als GSM-straling goed is voor het geheugen van muizen, dan is het dat
mogelijk ook voor het geheugen van mensen.
Eindoordeel proef 1: WEL/NIET uitvoeren.
argumenten en overweging:
33
Proef 2
Wetenschappers willen honden gebruiken voor de volgende proef. Er is een
groep honden die een vetarm dieet krijgt en een andere groep honden krijgt
in dezelfde periode een vetrijk dieet. Na een half jaar worden de bloedvaten
van alle honden onderzocht en wordt er bekeken of er bij een vetrijk dieet
meer verkalking in de aderen voorkomt.
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
Eindoordeel proef 2: WEL/NIET uitvoeren.
argumenten en overweging:
Proef 3
In Amerika willen wetenschappers onderzoeken wat voor effect roken heeft
op zwangere vrouwen. Daarom willen zij zwangere apen vasthouden in
kleine metalen kooien en de ongeboren babyaapjes blootstellen aan nicotine.
Daarna willen ze de longen van de ongeboren babyaapjes onderzoeken.
Hiervoor moeten de ongeboren babyaapjes doodgemaakt worden.
Eindoordeel proef 3: Wel/niet uitvoeren.
argumenten en overweging:
34
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
chtergrondinformatie
Jeremy Bentham (Engeland 1748 -1832)
Bentham was een rechtsgeleerde en politiek filosoof. Hij was de uitvinder van de
filosofische stroming van het utilisme. Die houdt in dat handelingen moeten worden
goed- of afgekeurd naargelang ze het geluk van alle betrokkenen (en niet alleen
van de handelende persoon zelf) bevorderen of verminderen. De aangename of
onaangename ervaringen moeten gemeten en met elkaar vergeleken worden. Het is
heel belangrijk voor Bentham dat we allemaal rekening houden met het welzijn van
anderen. We moeten niet alleen rekening houden met het welzijn van mensen, maar
ook van dieren: ‘Je moet niet vragen of dieren redelijk kunnen denken en ook niet of
ze kunnen spreken, maar je moet vragen of ze kunnen lijden.’
J er
emy Bentham
Peter Singer (Australie 1946)
Het bekendste werk van Singer is Animal liberation (Dierenbevrijding) dat een
handboek werd voor de dierenrechtenbeweging. Hij heeft een uitgesproken mening
en er zijn veel mensen die daar moeite mee hebben. Zo begrijpt Singer niet dat
mensen zichzelf van een hogere of betere orde vinden dan andere diersoorten, en
zich ten opzichte van die andere soorten daarom van alles zou kunnen permitteren
dat ten opzichte van de eigen soort niet geoorloofd is: fokken, doden en mishandelen.
Over het algemeen vinden wij het normaal om vlees te eten, maar Singer vindt dat
discriminatie. Wie dieren eet is medeplichtig aan moord.
Peter
S i ng e r
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
35
Afsluiting van deze lessenreeks
Beantwoord voor jezelf de volgende vragen:
Wil je later filosoof worden?
argumenten en overweging:
Ben je leniger in je hoofd geworden door de lessen Filosofie?
waar merk je dat aan?
Welke vragen heb je nog over Filosofie?
1:
36
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
Colofon
• Faculteit der Wijsbegeerte van de Erasmus Universiteit Rotterdam:
dr. Awee Prins, dr. Tim de Mey, Caroline van Twillert, Marijke de Pous en Tissie Spiering
• Pabo van de Hogeschool Rotterdam: Karin van Dorsselaer, Nicole Otter, Aja de Witt en Jiska Zandijk
• Stichting BOOR: Hedwig van Schie en Irmgard Ballast
• Wetenschapsknooppunt EUR: drs. Sandra van Beek en drs. Karin Schreuder
Al deze mensen hebben belangeloos meegewerkt aan de totstandkoming van dit materiaal.
De startsubsidie van Orion (Platvorm Bèta Techniek) heeft het mogelijk gemaakt deze lessenreeks
uit te geven. Hiermee levert Wetenschapsknooppunt EUR een bijdrage aan talentontwikkeling in het
basisonderwijs.
Dit is een product van Wetenschapsknooppunt EUR.
Ontwerpconcept en vormgeving: Karla de Witte, Rotterdam
Illustraties/Fotografie (tenzij anders vermeld): Karla de Witte, Rotterdam
Ligaturen op pg 5, pg 12, pg 14, pg 15, pg 17, pg 20, pg 24, pg 25, pg 30, pg 33, pg 35 en pg 36:
uit Geïllumineerde Letters, Margaret Morgan, Librero
Stockfoto cover: 123RF, fotograaf Dzianis Miraniuk, Rusland
Fotografie pagina 6: Bianca Scharroo, Capelle aan den IJssel
Drukwerk: drukkerij Van Deventer, ‘s-Gravenzande
© Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen, in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm, op enige wijze, hetzij door middel van druk, fotokopieën,
microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming het
Wetenschapsknooppunt EUR.
Werkboek voor jonge onderzoekers | Lessenreeks Filosofie ‘Lenig worden in je hoofd’ | Wetenschapsknooppunt EUR
37
www.eur.nl/wetenschapsknooppunt
Het Wetenschapsknooppunt EUR is een samenwerkingsverband tussen stichting BOOR, Hogeschool Rotterdam,
Natuurhistorisch Museum Rotterdam en de Erasmus Universiteit Rotterdam.