Utrecht - Bodemambities

Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:02
Pagina 1
WAT E R P L A N U T R E C H T
Utrecht
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:02
Pagina 2
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:02
Pagina 3
WAT E R P L A N
U T R E C H T
INHOUDSOPGAVE
SAMENVATTING
4
VOORWOORD VAN ZES BESTUURDERS
5
LEESWIJZER
7
D EEL 1: I NTRO IN EEN NATTE WERELD 1122 - 2002
1.
EÉN WATERPLAN
11
6.
Tien ambities maken samen één streefbeeld
36
1.1
Aanleiding en doel
11
6.1
Ambities voor 2030
36
1.2
De waterpartners
11
6.2
Streefbeeld voor water in 2030
38
1.3
Status en kader
11
1.4
Werkwijze
12
EN ZES PARTNERS
EN WATER, EEN EEUWENOUD VERBAND
7.
Strategie van streefbeeld naar werkelijkheid
41
7.1
Waterschotten verlagen
41
2.
UTRECHT
13
7.2
Water stroomt met stedelijke dynamiek
42
2.1
Bakermat van Utrecht
13
7.3
Blauwe goud verzilveren
42
2.2
Acht eeuwen waterbeheer (1122 - 2002)
13
2.3
De waterketen (1883 - 2002)
14
2.4
Water en de Utrechters
17
D EEL 3: S AMENWERKEN
AAN WATERWERKEN
2004 - 2008
8.
Structuur voor uitvoering
47
3.
Het huidig peil van water
18
8.1
Van Waterplan naar uitvoering
47
3.1
De kwaliteit van het water in Utrecht
18
8.2
Start van de waterbeleidscyclus
47
3.2
Veiligheid en wateroverlast in Utrecht
19
8.3
Bestuurlijk wateroverleg Utrecht
48
3.3
Ruimtelijke verscheidenheid en beleving
20
8.4
Wateratlas Utrecht
49
3.4
Gebruik en toepassingen van water
21
8.5
Communicatie
50
3.5
Beheer van het Utrechts water
22
3.6
Discussies en synergie tussen waterpartijen
23
D EEL 2: V ISIE EN STRATEGIE 2003 - 2030
4.
Kansen en knelpunten voor beter water
9.
Meerjarenprogramma Water, 2004-2008
51
9.1
Achtergrond van het programma
51
9.2
Reguliere activiteiten, synergie en pilotprojecten
52
9.3
Het Water(plan) is al begonnen!
60
29
B IJLAGEN :
5.
Trends in Utrechts water anno 2003
32
5.1
Schoon en veilig
32
5.2
Water en ruimte
33
5.3
Beheer, gedrag en gebruik
35
Literatuur
62
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:02
Pagina 4
WAT E R P L A N
U T R E C H T
SAMENVATTING
Utrecht en haar water staan aan de vooravond van belangrijke ontwikkelingen.
Het Waterplan Utrecht ambieert daarmee een volwaardige invulling te geven aan de
In Europees verband is besloten tot een forse kwaliteitsverbetering in het waterbeheer
inmiddels bekende duurzaamheidstritsen vasthouden-bergen-afvoeren en schoonhouden-
tot 2015. De gevolgen daarvan zullen ook in Nederland merkbaar zijn, vooral financieel.
scheiden-zuiveren. Voor de verwerkelijking van de ambities zijn drie strategieën vast-
In eigen land is in 2003 het Nationaal Bestuursakkoord Water gesloten. Doel is om het
gesteld. Ze verbeteren de samenwerking tussen de waterpartners en tussen de water-
waterbeheer af te stemmen op de verwachte klimaatverandering, waardoor de veiligheid
partners, ruimtelijke planners en bewoners.
gewaarborgd blijft. Daarvoor is meer ruimte voor water nodig. Tenslotte denken de
partijen die bij het water in Utrecht betrokken zijn, dat meer samenwerking en synergie
De eerste strategie begint bij de waterpartijen zelf. Zij combineren hun inspanningen
mogelijk is. Dit alles komt uiteindelijk de bewoners en watergebruikers in Utrecht ten
voor veiliger en schoner water om meer resultaat te krijgen. Een bestuurlijk wateroverleg
goede.
Utrecht wordt opgericht om bestaande discussies te doorbreken, pilotprojecten te
starten.
De waterkwaliteit in Utrecht is vanouds goed, dankzij de ligging van de stad onder aan
de Utrechtse Heuvelrug. Hemelwater dat op de Utrechtse heuvels valt, stroomt als opper-
De tweede strategie is: aanhaken bij de stedelijke dynamiek. In nieuwe gebieden benut-
vlaktewater of als grondwater naar de stad. Pas onderweg erheen en in de stad zelf raakt
ten we de kansen voor schoon water en ruimte voor water. Dat vergt goede afstemming
het verontreinigd. Ons doel is deze verontreinigingen verder terug te dringen.
tussen water en ruimtelijke ordening, en een goede planning. Hiervoor zorgt het bestuurlijk wateroverleg Utrecht. Ook wordt de verplichte watertoets ingevoerd en gaat
De stad is vanouds beveiligd tegen wateroverlast dankzij de ligging op hoge zandgron-
water meer bijdragen aan de vernieuwde leefomgeving.
den. Nieuwe uitbreidingsgebieden worden aangelegd op opgehoogd terrein. Het voornaamste doel is hier: stroomafwaartse gebieden niet te veel belasten met overtollig
De derde strategie wil de waarde van water zichtbaar maken om het optimaal te benut-
water uit Utrecht of het Kromme Rijngebied.
ten. Dat vergt overleg met bewoners en gebruikers om kennis, ervaringen en ideeën op
te duiken. Hierdoor zal het duidelijker zijn dat water en Utrecht niet zonder elkaar
Utrecht dankt haar ontstaan aan de Vecht en de Rijn. Deze rivieren werden gebruikt voor
(kunnen) bestaan. Waterinvesteringen komen terug als ruimtelijke kwaliteit.
het transport van mensen en goederen. Later namen het Amsterdam-Rijnkanaal en Lage
Dat versterkt de eerste en tweede uitvoeringstrategie.
Weide deze commerciële functie over. Het water in de bestaande stad en in Leidsche Rijn
wordt nu vooral gebruikt voor toerisme, recreatie en natuur, terwijl het ook een goede
In het Waterprogramma Utrecht zijn alle nieuwe en bekende activiteiten benoemd. Door
woon- en werkomgeving biedt. Het doel is om de veranderde waarden van het water voor
optimalisatie van activiteiten ontstaat ruimte voor nieuwe activiteiten. In een jaarlijkse
de stad beter te benutten.
cyclus bewaakt het wateroverleg Utrecht het overleg tussen partijen, het programma, de
voortgang en de resultaten. Water gaat stromen in Utrecht!
In Utrecht werken zes partijen in het watersysteem en de waterketen. Zij zorgen voor
een goede waterkwaliteit, een goede aan- en afvoer van water, voor de havens, de inzameling en reiniging van afvalwater, aanlegplaatsen van woonboten, ecologische oevers
en nog veel meer. De samenwerking tussen deze waterbeheerders is ingewikkeld. De
waterpartijen denken niettemin dat door echte samenwerking meer resultaat mogelijk
is - voor hetzelfde geld.
De uitwerking van dit doel is vastgelegd in de Watervisie op 2030. In tien duidelijke
ambities en één streefbeeld schetst de visie een watersysteem in 2030.
4
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:02
Pagina 5
VOORWOORD VAN ZES BESTUURDERS
Het Waterplan Utrecht is het eerste integrale plan voor water en is met alle zes
Door deelname aan de stuur- en projectgroep is Hydron betrokken geweest bij de tot
water-beheerders in Utrecht opgesteld. Het plan is voor mij een eerste aanzet om
stand koming van het Waterplan Utrecht. Met u zijn wij, vanuit onze unieke positie
water een grotere rol in de leefomgeving te geven. De samenwerking met de andere
als waterleidingbedrijf, trots op het resultaat en kunnen ons vinden in de gemeen-
organisaties is hard nodig om veiliger, schoner en mooier water te verwezenlijken.
schappelijke ambities en het streefbeeld voor water in 2030.
Bovendien is door deze samenwerking een integrale afweging van maatregelen in
Ch.P. Bruggink, Algemeen Directeur
een regionale context mogelijk.
H YDRON M IDDEN -N EDERLAND
M.L. van Kleef, wethouder Ruimtelijke Ordening, Wonen en de wijk Overvecht
G EMEENTE U TRECHT
Gemeente Utrecht, van harte gelukgewenst met uw eerste waterplan. In het stroomgebied van de Rijn draagt ook u, met de uitvoering ervan bij aan het verbeteren van
Met dit waterplan geven de zes waterpartijen invulling aan belangrijke opgaven voor
de oppervlaktewaterkwaliteit. Wij verheugen ons erop schoon water te ontvangen.
een goed waterbeheer ook in de toekomst. Klimaatverandering en dwingende Europese
Een van de principes van het Nationaal Bestuursakkoord Water krijgt daarbij vorm:
regels maken het noodzakelijk ook in Utrecht anders om te gaan met water. De zorg
geen afwenteling van vuil water op de ontvangende partij. Samenwerking met part-
voor voldoende en schoon water. maar ook weer niet teveel water, kunnen deze water-
ners is de sleutel tot duurzame oplossingen. Ik denk aan schoon water en een goede
partijen niet alleen aan. Ook de medewerking van alle Utrechters zal nodig zijn om
leefomgeving. Ik spreek de wens uit met alle partners voortvarend te kunnen blijven
water schoon te houden en vervuiling tegen te gaan. Water is belangrijk en zonder
werken om resultaten te boeken, in de stad Utrecht en in europees verband.
(schoon) water is leven niet mogelijk. Samen met u kunnen we er voor zorgen dat
L.G.Garming, Lid van het Dagelijks Bestuur
er in de toekomst van genoeg schoon water te genieten valt.
H OOGHEEMRAADSCHAP A MSTEL G OOI
EN
V ECHT, H ILVERSUM
Th. de Jong, Lid van het Dagelijks Bestuur
H OOGHEEMRAADSCHAP D E S TICHTSE R IJNLANDEN
Met het afronden van dit plan is een belangrijke mijlpaal bereikt. Het plan beschrijft
met visie en maatregelen de 'Utrechtse Route' voor het water. Wij steunen de ingesla-
Waterplan Utrecht is richting gevend voor samenhang, samenwerking en oplossingen.
gen route en hebben om die reden, samen met andere waterpartners, bijgedragen aan
Hierbij is het Amsterdam-Rijnkanaal niet sturend maar wel randvoorwaardelijk voor
het ontwikkelen van het waterplan. Daar waar mogelijk werken wij mee om de water-
aan- en afvoer.
ambities te concretiseren.
S.J.M. Bosman, Directeur Water en Scheepvaart
J. Binnekamp, Gedeputeerde Water
R IJKSWATERSTAAT U TRECHT
P ROVINCIE U TRECHT
W EBPAGINA ´ S
www.utrecht.nl
Gemeente Utrecht
www.hhs-agv.nl
Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht
www.hdsr.nl
Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden
www.provincie-utrecht.nl
provincie Utrecht
www.minvenw.nl/rws/dut
Rijkswaterstaat, Directie Utrecht
www.waterland.net
toegangspoort voor informatie over water in Nederland
www.hydron.nl
Hydron Midden-Nederland
5
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:02
Pagina 6
OPBOUW VAN HET WATERPLAN UTRECHT
DEEL 1
DEEL 2
DEEL 3
2. Utrecht en water
1122 - 2002
1. Eén Waterplan
en zes waterpartners
3. Huidig peil van water
anno 2003
4. Kansen en knelpunten
5. Trends
6. Negen ambities
en één streefbeeldvoor 2030
7. Strategie
voor uitvoering
8. Structuur
van de uitvoering
2004 -2008
F IGUUR 1
6
9. Starten met
waterwerken
2004 - 2008
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:02
WAT E R P L A N
Pagina 7
U T R E C H T
LEESWIJZER
H OOFDSTUKKEN
Het eerste deel van het Waterplan Utrecht bevat een analyse van het water in Utrecht
• • • Samenvatting
(1122 - 2002). In het tweede deel is de visie en de strategie voor beter water (2003 -
Voor snelle lezers bevat elk hoofdstuk een (cursieve) samenvatting aan het eind.
2030) opgenomen. Het derde deel beschrijft welke activiteiten tussen 2004 en 2008
Hoofdstuk 4 (Kansen en knelpunten voor beter water) is te beschouwen als een
nodig zijn om te werken aan beter water(beheer).
samenvatting van de hoofdstukken 1 tot en met 3.
Hoofdstuk 1 leidt het Waterplan in. De geschiedenis van het water in Utrecht komt in
hoofdstuk 2 aan bod. Hoofdstuk 3 presenteert het huidige peil van het water. Samen
vormen deze hoofdstukken het eerste deel.
De belangrijkste feiten uit dat deel komen terug als kansen en knelpunten voor beter
water (hoofdstuk 4). Deze feiten en de trends anno 2003 uit hoofdstuk 5 worden in
hoofdstuk 6 gecombineerd tot tien ambities voor 2030. De strategie om deze ambities
te verwezenlijken wordt uiteengezet in hoofdstuk 7.
Hierna volgt het derde deel van het Waterplan. Eerst komt in hoofdstuk 8 de voorbereiding van de uitvoering aan bod. Het laatste hoofdstuk licht de uitvoering van het
Waterplan Utrecht toe.
T HEMA ' S
Het Waterplan Utrecht is opgebouwd rond drie thema's: schoon en veilig; water en
ruimte; beheer, gebruik en gedrag. Deze thema's sluiten aan op het doel van het
Waterplan. Ze worden steeds beter zichtbaar naarmate het rapport vordert.
De thema's spelen elk op één van de drie schaalniveaus: regio, stad en wijk.
Op regionaal niveau is de specifieke ligging tussen de Utrechtse Heuvelrug en het
Amstelland van belang. De kwaliteit en de veiligheid van het Utrechtse water wordt mede
buiten de stad bepaald. Op het schaalniveau van de stad speelt de ruimte die het water
in de stad beslaat, en de kwaliteit die water aan het stedelijk weefsel toevoegt.
Op wijkniveau komen de Utrechters in beeld. Hier spelen het gebruik en de beleving
N IEUWE K ADE ,
van water een grote rol.
7
BOUW VAN
M ONICABRUG
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:02
Pagina 8
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 9
DEEL1
Wat erp la n Utre cht
IN T RO IN EEN N ATTE WERE LD
1122 - 2002
DEEL 1
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
O PPERVLAKTEWATER
Pagina 10
IN
U TRECHT:
VAN KANAAL TOT RIVIER , HAVEN , VAART, GRACHT, PLAS , WETERING EN SLOOT
10
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
I N T R O
I N
Pagina 11
E E N
N AT T E
W E R E L D
1. ÉÉN WATERPLAN EN ZES PARTNERS
1.3 S TATUS
1.1 A ANLEIDING
De belangrijkste beleidskaders voor het Waterplan zijn:
EN DOEL
EN KADER
Nationaal Bestuursakkoord Water
Dit Waterplan is tot stand gekomen naar aanleiding van de aanbevelingen van de
Vierde Nota Waterhuishouding
Commissie Waterbeheer 21e eeuw (WB21), de vaststelling van de Europese Kaderrichtlijn
Waterhuishoudingsplan provincie Utrecht
Water en de landelijke discussie over het optimaliseren van de waterketen. Deze drie
Streekplan provincie Utrecht
ontwikkelingen waren aanleiding om na te gaan of het watersysteem en de waterketen
Stroomgebiedvisie Amstelland
in Utrecht eventueel kunnen worden aangepast.
Waterstructuurvisie Hoogheemraadschap
Waterbeheersplan Hoogheemraadschap
De relaties in het watersysteem en de waterketen verbinden waterbeheerders en
Regionaal Structuurplan BRU
eigenaren met elkaar. Deze partijen zijn bij elkaar gekomen om het Waterplan Utrecht
Structuurvisie gemeente Utrecht 2015-2030
op te stellen. Het Waterplan moet bijdragen aan het behouden en/of creëren van een
Gemeentelijk Rioleringsplan Utrecht 2003-2006
aantrekkelijke leefomgeving. Een omgeving waarin - ook in de toekomst - mensen graag
wonen, recreëren en werken. Dat is het gezamenlijk belang van de initiatiefnemers.
In deze plannen gaat de aandacht vooral uit naar de afstemming van water, milieu en
Uiteraard moet dat op een efficiënte manier worden bereikt.
ruimtelijke ordening. Het doel van deze plannen is het verminderen van verontreinigingen, het vergroten van de ruimte voor water en van het gebruik door mens en natuur.
H ET
DOEL VAN HET
WATERPLAN U TRECHT :
een watersysteem voor de toekomst, dat aansluit bij de natuurlijke omstandigheden
De Vierde Nota Waterhuishouding stelt echter terecht: 'Water in de stad is een tot nu toe
op en om Utrechts grondgebied. De ruimtelijke structuur van Utrecht biedt daarvoor de
vergeten onderdeel van de regionale watersystemen'. De rijksoverheid pleit er in deze
mogelijkheden en wordt erdoor versterkt. Het beheer van het watersysteem en de water-
nota dan ook uitdrukkelijk voor dat gemeenten, waterschappen en andere actoren en
keten is samenhangend, doelmatig, voor de burger inzichtelijk en gericht op verschil-
belanghebbenden bij het waterbeheer binnen de bebouwde kom en de directe omgeving
lende vormen van menselijk gebruik en natuur (uit: Plan van Aanpak, november 2001).
een gemeenschappelijke visie vormen.
1.2 D E
De waterpartners denken dat een integrale werkwijze ook in Utrecht een meerwaarde
WATERPARTNERS
heeft boven een zelfstandige benadering. Zij hebben op vrijwillige basis besloten een
De samenwerkende partners zijn de Hoogheemraadschappen De Stichtse Rijnlanden
Waterplan Utrecht op te stellen. Het is bedoeld als een lokaal afstemmingsplatform van
(HDSR) en Amstel, Gooi en Vecht (AGV), Hydron Midden-Nederland, de provincie Utrecht,
bestaande beleidsplannen en uitvoering. De focus is gericht op de stad Utrecht en de
Rijkswaterstaat Utrecht en de gemeente Utrecht. Rijkswaterstaat beheert het Amsterdam-
regio, met een sterke relatie tot milieubeheer en ruimtelijke ordening.
Rijnkanaal en het Merwedekanaal, het HDSR de primaire en secundaire watergangen en de
afvalwaterzuiveringsinstallaties. Het Hoogheemraadschap AGV verzorgt het beheer van het
Na de vaststelling vormt het Waterplan - samen met het Regionaal Structuurplan, de
water in de Vecht en de Klopvaart. De kleinste watergangen, de opvang van hemelwater
gemeentelijke Structuurvisie en het Milieubeleidsplan - het waterkader waarbinnen
op straten, de riolering en het kwalitatieve beheer van het meeste grondwater zijn de
operationele plannen worden opgesteld.
verantwoordelijkheid van de gemeente Utrecht. Hydron Midden-Nederland wint, zuivert
en distribueert drink- en proceswater. De provincie Utrecht is verantwoordelijk voor het
kwantitatieve beheer van al het grondwater onder Utrecht en voor het kwalitatieve beheer
van het grondwater in de grondwaterbeschermingsgebieden.
11
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
I N T R O
Pagina 12
I N
E E N
N AT T E
W E R E L D
BEHEERGEBIEDEN VAN DE WATERPARTIJEN: RIJKSWATERSTAAT-UTRECHT (LINKS),
AGV, HDSR, HYDRON & PROVINCIE UTRECHT (MIDDEN: VAN BOVEN NAAR
BENEDEN), GEMEENTE UTRECHT (RECHTS). ELK VAN DE PARTIJEN BEHEERT EEN
DEEL VAN HET GRONDGEBIED VAN UTRECHT, EEN DEEL VAN HET WATERSYSTEEM
OF VAN DE WATERKETEN.
1.4 W ERKWIJZE
Een projectgroep, bestaande uit vertegenwoordigers van de zes partijen, heeft op
• • • Samenvatting
hoofdlijnen een visie uitgewerkt voor water in Utrecht in 2030. Deze voorlopige visie en
Utrecht en haar water staan aan de vooravond van belangrijke ontwikkelingen. In
het doel van het Waterplan zijn vertaald in opdrachten voor vier werkgroepen. In deze
Europees verband is besloten tot een forse kwaliteitsverbetering in het waterbeheer tot
werkgroepen hebben deskundigen van de zes waterpartners enthousiast gewerkt aan
2015. Dit kost vooral veel geld. In 2003 is het Nationaal Bestuursakkoord Water gesloten,
verdere analyse en verfijning. De opdrachten waren geformuleerd rond de thema's schoon,
met als doel een veilig watersysteem dat op toekomstige ontwikkelingen is berekend.
veilig, bruikbaar en mooi water. De resultaten van de werkgroepen zijn neergelegd in
Hiervoor is meer ruimte voor water nodig. Tenslotte denken de waterpartijen in Utrecht
streefbeelden en uiteindelijk geïntegreerd tot een totaal streefbeeld voor 2030.
dat meer samenwerking en synergie mogelijk is.
Naast de visie is gewerkt aan een strategie voor de uitvoering en aan een uitvoeringsprogramma. De inventarisatie van de bestaande activiteiten van de waterpartners en
Het doel van het Waterplan Utrecht is om het water in Utrecht schoner en veiliger te
het opstellen van het programma is uitbesteed aan adviesbureau Witteveen + Bos.
krijgen, en om bewoners en gebruikers meer te laten profiteren van al dat heerlijke
De projectgroep van het Waterplan is gelijktijdig gebruikt als springplank, om in
water. Het Waterplan is bedoeld als lokaal platform voor samenwerking en uitvoering
ruimtelijke projecten de samenwerking te starten.
tussen en door de waterpartners.
12
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 13
2. UTRECHT EN HET WATER, EEN EEUWENOUD VERBAND
2.2 A CHT
2.1 B AKERMAT
De Romeinen bouwden in de eerste eeuwen van onze jaartelling al de eerste oeverbe-
VAN
U TRECHT
EEUWEN WATERBEHEER
(1122 - 2002)
schoeiingen in het huidige Leidsche Rijn. Zij waren daar vooral bezig zich te beschermen
De locatie van de stad Utrecht is allesbehalve toevallig. De Romeinen kozen een door-
tegen het water. Uit archeologisch onderzoek op het Domplein is gebleken dat hier in de
waadbare plaats aan de Oude Rijn en bouwden hun nederzetting op de hoge oeverwal
eerste eeuwen van onze jaartelling geen overstromingen zijn geweest. De bescherming
van deze rivier. De hogere stroomruggen van de rivier bepaalden eeuwenlang het
tegen water in het westelijk stadsdeel was passief: men zette de bebouwing op de
bewoonbaar oppervlak van Utrecht. Van grootschalig waterbeheer was in die tijd
hogere oevergronden neer. Pas in 1122 werd het waterbeheer in Utrecht op een andere
geen sprake.
leest geschoeid. In dat jaar sloot Utrecht een verdrag met de bisschop en verkreeg het
stadsrechten. Dit maakte het ook mogelijk om grote waterstaatkundige verbeteringen
Het eerste begin van Utrecht aan het Domplein is ook om een andere reden niet toeval-
uit te voeren. Omdat de hoofdstroom van de Rijn zich naar de Lek had verlegd, kon de
lig. Het Romeinse fort lag daar vlakbij de splitsing van de Rijn en de Vecht. Vanaf het
Rijn bij Wijk bij Duurstede worden afgedamd. Dit voorkwam overstromingen langs de Rijn
huidige Ledig Erf werd gevaren naar Katwijk, het IJsselmeer en Duitsland. In Rijnenburg
en maakte ontginning van aanpalende gronden mogelijk. Daardoor werd het resterende
is in die tijd waarschijnlijk een kanaal gegraven tussen de Rijn en de Hollandse IJssel,
rivierdeel van de Rijn gereduceerd tot de Kromme Rijn en de Oude Rijn (de huidige
om ook het zuiden sneller te kunnen bereiken. Utrecht was toen al een knooppunt van
Leidsche Rijn). Parallel daaraan werd de Vaartse Rijn gegraven.
infrastructuur.
In later eeuwen werd een verdere optimalisatie van het waterbeheer in gang gezet.
De rivier vervulde nog een derde functie voor de Romeinen. Hij was een onderdeel van
In 1148 werd de Rijn verbonden met de Vecht, om Amsterdam met Keulen te verbinden.
de Romeinse limes, de rijksgrens tussen Nijmegen en Katwijk. Recente opgravingen tonen
In 1608 bouwde men de Weerdsluis, om het waterpeil in de stad verder te reguleren.
aan dat de grensrivier goed werd bewaakt. Hij vormde als het ware een 'gratis' onderdeel
Door de slechte bevaarbaarheid van de Vecht moesten de Keulenaars in Utrecht over-
van de barrière tussen de barbaren in het noorden en de beschaving in het zuiden.
laden. Dit overladen en de verdeling van onderhoudskosten van de Vecht leidden
herhaaldelijk tot geschillen tussen Amsterdam en Utrecht.
WATER
EN
U TRECHT
DOOR DE EEUWEN HEEN
13
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
I N T R O
Pagina 14
I N
E E N
N AT T E
W E R E L D
2.3 D E
In 1822 werd op rijksniveau bepaald dat Amsterdam een directere verbinding met Rijn
WATERKETEN ,
1883 - 2002
moest krijgen. Het duurde echter nog tot 1892 voordat het Merwedekanaal werd aangelegd. Dat kanaal bleek later onvoldoende te functioneren. In 1917 werd daarom een
R IOLERING
rapport uitgebracht voor het graven van een nieuwe verbinding: het Amsterdam-
In vroeger tijden deden de openbare ruimte en de grachten dienst als open riool. Het
Rijnkanaal (hierna kortweg: ARK). Het gemeentebestuur van Utrecht ageerde tevergeefs
gemeentebestuur probeerde herhaaldelijk vervuiling te voorkomen door verordeningen en
tegen het besluit om dit nieuwe kanaal aan te leggen op het waterpeil van Amstelland.
voorschriften uit te vaardigen. Doordat een rioleringsysteem ontbrak, werden deze regels
Het stadswater zou daardoor één meter hoger komen te liggen dan het kanaalwater.
echter massaal overtreden. Het water uit de grachten werd in die tijd ook nog eens door
Bestaande bedrijven aan het Merwedekanaal verdwenen achter de sluizen.
verschillende bedrijven gebruikt, bijvoorbeeld voor de productie van bier.
Overigens waren in Utrecht al vanaf de veertiende eeuw riolen aanwezig. Deze dienden
Tussen 1539 en 1935 bleef de oppervlakte van de stad Utrecht nagenoeg gelijk. De stad
echter voornamelijk voor de afvoer van overtollig regenwater. Fecaliën werden opgevan-
was deels opgesloten binnen water: aan de oostzijde lagen de 'verboden kringen' van de
gen in beerputten. Het stadsbestuur had al rond 1600 bepaald dat elke woning een
Nieuwe Hollandse Waterlinie; het Merwedekanaal en later het ARK beperkten de uitbrei-
'hemelickheijdt' moest hebben. In de loop der eeuwen groeide de lengte van de riolering
ding in westelijke richting. De groei van Utrecht vond tot 1957 vooral plaats op het
gestaag. Niet alleen het hemelwater, ook huishoudelijk afvalwater werd naar grachten en
middeleeuwse grondgebied. Steeds meer sloten werden daarvoor gedempt. Toen kwamen
rivierarmen afgevoerd.
de jaren zestig: de stad begon onstuimig te groeien. Grootschalige uitbreidingen waren
er in Hoograven, Kanaleneiland en Overvecht. Dat ging gepaard met het begraven van
De aanleg van waterleidingsystemen in de negentiende eeuw maakte een systematische
het eeuwenoude watersysteem onder vooral veel zand.
afvoer van afvalwater noodzakelijk. De bestaande riolen werden verlengd en verknoopt
tot kleinschalige rioolsystemen. Deze mondden nog steeds op het oppervlaktewater uit,
Nog in 1964 gaf de gemeenteraad toestemming voor het dempen van een groot deel van
dat daardoor weer tot een open riool verwerd. Om de vervuiling van de grachten tegen
de singels om de binnenstad, ten gunste van een nieuw verkeersplan met een ringweg
te gaan, spoelde men deze regelmatig door met water uit de Vaartse Rijn. Bij ernstige
(het zogenoemde plan-Kuiper). Na oppositie van het Rijk werd - na een bemiddelend
verontreiniging verving men dagelijks 500.000 tot 600.000 m3 stadswater door relatief
voorstel van het College van B&W - uiteindelijk besloten alleen het noordelijk deel van
schoon water uit de Lek. Dit verversingssysteem bestaat overigens nog steeds.
de singels te dempen. De monumentale waarde van wallen, bolwerken en water gaf
Vanaf 1925 ging men goed nadenken over zuivering van het afvalwater. Het Rijk eiste
uiteindelijk de doorslag; de plannen werden ingrijpend aangepast. Het betekende een
die zuivering vóór lozing van afvalwater op de rijkswateren. Pas in 1950 werd begonnen
keerpunt in het denken over 'oud water'.
met de bouw van een zuiveringsinstallatie, aan het Zandpad. De invoering van de Wet
Verontreiniging Oppervlaktewater, eind jaren zestig, legde een wettelijke basis voor de
In de nieuwbouwwijken Lunetten en Voordorp, gebouwd in respectievelijk de jaren
aanpak van de slechte kwaliteit van het oppervlaktewater. De zorg voor het rioolbeheer
zeventig en tachtig, was er al meer aandacht voor het behoud van het oude cultuurland-
werd vastgelegd in de Wet milieubeheer om de volksgezondheid en het milieu te bescher-
schap en het watersysteem. In Leidsche Rijn gaat men zelfs nog een stap verder. In deze
men en wateroverlast te voorkomen.
VINEX-locatie is het oude landschap zelfs het ontwerpprincipe geworden voor het nieuwe
stadsdeel. De stroomruggen vormen de ruggengraat van de groenstructuur. In 2001 is
In de recente decennia zijn steeds hogere eisen gesteld aan de werking van het riool-
tenslotte een begin gemaakt met het herstel van de historische fout uit 1964: in het
stelsel. Deze eisen richten zich op:
stationsgebied is de Nieuwe Kade weer opengegraven. Het water stroomt hier weer door
beter functioneren van het stelsel;
de ooit gedempte singel.
beperken van de negatieve invloed van afvalwater op het oppervlaktewater;
beter benutten van het hemelwater in het riool.
14
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 15
NEERSLAG
WATERSYSTEEM
WATERKETEN
Drinkwater
Consumptie
Verhard oppervlak
B-water
Inzameling hemelwater
Riolering
Infiltratie
Buffer
Overstort
RWZI
Stedelijk oppervlaktewater
Vecht en Amsterdam-Rijnkanaal
Onverhard oppervlak
Kromme Rijn
F IGUUR 2
15
Grondwater
Drainage
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
I N T R O
N IEUWEGRACHT,
Pagina 16
I N
E E N
N AT T E
W E R E L D
AL EEUWEN GELEDEN GEGRAVEN , NOG STEEDS
“ DE
MOOISTE PLEK VAN
U TRECHT ”
16
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 17
2.4 WATER
D RINKWATER
EN DE
U TRECHTERS
Utrechters haalden hun drinkwater vanouds uit het oppervlaktewater en uit waterpompen,
die in contact stonden met het ondiepe grondwater. In 1878 waren dat er bijna zes-
Het Merwedekanaal bezorgde Utrecht een gunstige vestigingsplaats voor nieuwe grote
duizend! Het water uit die pompen werd in de loop der tijd echter steeds slechter.
bedrijven. Naast de al aanwezige aanzienlijke metaalindustrie werden de grote fabrieken
Bier was in die tijd een veelgebruikt alternatief om de dorst te lessen.
van Werkspoor (1913) en ijzergieterij Demka (1914) gesticht. De Rijksmunt verhuisde
in 1911 naar het Merwedekanaal. In 1916 werd hier een gemeentelijk Industrieterrein
Omstreeks 1850 begon de goede smaak van het Utrechtse pompwater nog verder te
aangelegd, dat in 1920 een eigen industriehaven kreeg. Bij de Croeselaan kwam een
verslechteren. Onder dreiging van een nieuwe uitbraak van cholera besloot het gemeen-
gemeentelijk veilingterrein voor groenten, fruit en vee. Een zelfde industriële opleving
tebestuur toestemming te verlenen voor de aanleg van een Utrechtse waterleiding. Deze
bij het water volgde na de aanleg van het Amsterdam-Rijnkanaal. Dit was aanleiding tot
werd in 1883 feestelijk geopend. Al in 1887 leverde de Compagnie d'Eaux in Utrecht een
de aanleg van de industrieterreinen Lage Weide en Westraven.
kwart miljoen
m3
drinkwater. In 1940 beschikte bijna elke woning in de stad over een
aansluiting op het drinkwaternet. De Woningwet uit 1900 had daarbij een flink handje
Utrechters gingen het water in de loop der tijd anders beleven. Enerzijds waardeerde men
geholpen; de wet bevatte voorschriften over de beschikbaarheid van drinkwater in
het water vanwege de mogelijkheden voor transport en productie, anderzijds leidde een
woningen.
teveel aan water of water van slechte kwaliteit tot economische schade en mensenleed.
De Waterleidingwet (1957) gaf de minister de bevoegdheid om de kwaliteit van de
Dr P.H. Ritter jr wijst water zelfs aan als een van de bepalende factoren voor het karakter
toekomstige drinkwatervoorziening te beheersen. In ruim honderd jaar was de verant-
van de Utrechters: 'Een stad die eeuwenlang haar oog naar het levende water heeft
woordelijkheid voor de drinkwatervoorziening omhoog gekropen van de gemeenten naar
toegekeerd wordt door andere zielen bewoond dan een stad, die door een kanaal voor
het Rijk. In de jaren vijftig van de twintigste eeuw delegeerde de regering de verant-
het water bereikbaar is gemaakt. Water geeft uitzicht en verlangen. De Utrechtse mens is
woordelijkheid weer aan de provincies. De provincie Utrecht wilde de drinkwatervoorzien-
gericht op beperking... wie binnen Utrecht woont, verkloostert.' ('Poging tot zelfkritiek',
ing zoveel mogelijk centraliseren, en richtte in 1957 samen met de gemeente Utrecht
in Hart van Nederland, p. 365; Blijstra).
het Waterleidingbedrijf Midden-Nederland (WMN) op.
Bij de herziening van de Waterleidingwet werd aangegeven dat niet meer alleen het
• • • Samenvatting
belang van de volksgezondheid voorop zou staan. Aanleg en exploitatie moesten in har-
Waterbeheer in Utrecht is minstens negen eeuwen oud. Het grootste deel van het opper-
monie komen met de nationale waterhuishouding. Deze wijziging gaf aanleiding tot een
vlaktewatersysteem laat die lange voorgeschiedenis nog steeds zien. Tussen 1950 tot
verdere concentratie van waterleidingbedrijven. Op 30 december 1988 werd WMN een
1980 is een deel van dit oude watersysteem weggepoetst en vervangen door een nieuw.
naamloze vennootschap, waarvan de aandelen in handen zijn van de provincie Utrecht en
Momenteel kiezen we er juist vaak weer voor om voort te borduren op het oude water-
de gemeenten in het voorzieningsgebied. Vanaf 1 april 2001 maakt het bedrijf, onder de
systeem. De voorlopers van de waterketen waren ooit gescheiden naast elkaar aanwezig.
naam N.V. Hydron Midden-Nederland, onderdeel uit van de coöperatie Hydron.
Stel je voor: zesduizend pompen voor grondwater, min of meer naast zo'n vijftienduizend lekkende beerputten!
Toen de kwaliteit van het grondwater en het oppervlaktewater verslechterde, ging men
tot actie over. Dankzij grote verbeteringen is de volksgezondheid met sprongen vooruit
gegaan. Verdere wetgeving was een katalysator voor een verbeterde output van de
waterketen. Ook het milieu profiteerde toen mee!
17
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
I N T R O
Pagina 18
I N
E E N
N AT T E
W E R E L D
3. HET HUIDIG PEIL VAN WATER
3.1 D E
Dit hoofdstuk beschrijft de huidige situatie van het water in Utrecht voor de belangrijk-
G RONDWATER
ste aspecten. Het is daarmee een voortzetting in de tijd van hoofdstuk 2, en legt de
Het hoogste punt in het stroomgebied van de Kromme Rijn is de Amerongsche Berg (69
basis voor hoofdstuk 4 ('Kansen en knelpunten').
meter boven NAP). Het laagste punt is het Amsterdam-Rijnkanaal (0,4 meter onder NAP).
KWALITEIT VAN HET WATER IN
U TRECHT
Het grondwater volgt in grote lijnen dit hoogteverschil. Na 35.000 jaar reistijd is het
grondwater uit Amerongen onder het hoofdkantoor van Hydron beland. Al vóór die locatie
is het grondwater in Utrecht gewonnen: als basis voor drinkwater, of bijvoorbeeld
gebruikt voor warmte-koudeopslag, onder meer bij de Rabobank en de Jaarbeurs.
Het binnenkomende diepe grondwater is van hoge kwaliteit. Het grootste deel dat het
pompstation Leidsche Rijn oppompt, infiltreert binnen de gemeente Utrecht: uit de wijk
zelf (30%), uit de Vecht en het Amsterdam-Rijnkanaal (25%) en uit het bestaande
stedelijke gebied van Utrecht (20%).
De kwaliteit van het ondiepe grondwater in Utrecht wordt vooral bedreigd door bestrijdingsmiddelen. Deze stoffen komen via infiltrerend oppervlaktewater en rechtstreekse
infiltratie van hemelwater in het grondwater terecht. Overigens gebruikt de gemeente
Utrecht sinds 1998 geen bestrijdingsmiddelen meer.
O PPERVLAKTEWATER
De kwaliteit van het oppervlaktewater in Utrecht wordt bepaald door de bron: het water
in de grote rivieren. Zowel het Amsterdam-Rijnkanaal als de Kromme Rijn worden gevoed
door de Lek. Het water uit de Lek voldoet voor vele stoffen niet aan de maximaal toelaatbare kwaliteit (MTR). Dit heeft een negatieve invloed op de eutrofiëring ('groene
WATERTOREN
OP HET
L AUWERSHOF,
ONDERDEEL VAN WATERKETEN
soep'), de ecologie, de recreatie, de baggerkwaliteit en -kwantiteit, en de zwemfunctie.
In het Kromme Rijngebied wordt de waterkwaliteit voorts beïnvloedt door de effluenten
van de zuiveringsinstallaties voor rioolwater (rwzi's) bij Driebergen, De Bilt en Zeist.
Deze rwzi's zijn, ondanks dat de installaties voldoen aan de lozingseisen en in weerwil
van de getroffen, extra maatregelen voor vergaande fosfaatverwijdering, niet in staat om
de waterkwaliteit op het gewenste peil te brengen. Het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen en kunstmest is volgens het Platform Diffuse bronnen een derde belangrijke
bron van verontreiniging van het oppervlaktewater.
18
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 19
3.2 V EILIGHEID
Het water dat bij Amelisweerd de stad in stroomt, is dus verre van schoon. In Leidsche
EN WATEROVERLAST IN
U TRECHT
Rijn wordt vooral water uit het Amsterdam-Rijnkanaal ingelaten. Ook in dit deel van de
stad is de beginkwaliteit van het oppervlaktewater slecht. In de stad Utrecht verslechtert
H OOG
de kwaliteit van het oppervlaktewater nog verder. En wel door:
De veiligheid in Utrecht voor wateroverlast en overstromingen wordt bepaald door een
lozingen van ongezuiverd afvalwater uit overstorten van de riolering. Uit toetsing van
aantal factoren: de hoogteligging van de stad, de gevoeligheid van de infrastructuur en
het waterkwaliteitspoor blijkt dat vooral deze overstorten zorgen voor te weinig
het maatschappelijk leven voor (teveel) water, de peilen in het oppervlaktewater en
zuurstof in een aantal watergangen;
grondwater, en de toekomstige klimaatverandering. Een stad is in principe zeer kwetsbaar
afvalwater van panden of woonboten die niet op de riolering zijn aangesloten. 345
voor toename van de neerslag of aangevoerd oppervlaktewater.
EN DROOG
percelen (ofwel 0,3 % van het totaal) zijn nog niet aangesloten;
afstroming van regenwater vanaf verhard oppervlak. Door zogenoemde droge en natte
De locatie van de stad Utrecht is gelukkig gekozen. De Romeinen kozen een doorwaad-
depositie komen bezinkbare stoffen op de waterbodem terecht;
bare plaats aan de Oude Rijn en bouwden hun nederzetting op de hoge oeverwal.
periodieke versnelling van de stroomsnelheid. Neergeslagen slib komt dan weer terug in
Trajectum lag daarmee tussen de zandgronden van de Utrechtse heuvelrug en de
het oppervlaktewater. Daardoor verbetert de kwaliteit van het water niet of nauwelijks;
moerassen in het westen. Ook het nieuwe deel van Utrecht, Leidsche Rijn, ligt weer
verontdieping van de watergangen door toename van de baggerhoeveelheid. Daardoor
deels op een hoge stroomrug. Slimme jongens, die Romeinen!
neemt de veerkracht van het watersysteem af;
uitspoeling van nutriënten uit hondenpoep. Dit vormt een factor van betekenis als de
De oostelijke helft van de stad ligt onderin het stroomgebied van de Kromme Rijn. Deze
uitlaatplaats langs oppervlaktewater ligt;
oostelijke helft ligt met haar rug tegen de waterscheiding: het Amsterdam-Rijnkanaal.
uitloging van bouwmaterialen. Hierdoor verslechtert de kwaliteit van de waterbodem of
Overtollig water uit het Kromme Rijngebied en de stad kan dus niet 'terug' en stroomt
van het slib in zuiveringsinstallaties. De afzet van de bagger of het slib is veel duurder
vanuit de stadsboezem onder vrij verval in het kanaal. De hoge ligging van de stad, het
dan van schone specie. In de nota "Schoon water in de stad" staan veel voorbeelden
hoge peil in de stadsboezem en het lage Amstellandpeil in het Amsterdam-Rijnkanaal
om emissies van verontreinigende stoffen in het stedelijk gebied te reduceren.
zorgen ervoor dat de bestaande stad zeer veilig is tegen wateroverlast. In Leidsche Rijn
Een goed voorbeeld is de aanpak in Leidsche Rijn.
ligt het peil van het oppervlaktewater lager, en is de veiligheidsmarge iets minder groot.
De stad beïnvloedt de waterkwaliteit ook positief. Bijvoorbeeld doordat de stroomsnelheid
afneemt bij de splitsing van de Kromme Rijn in vele watergangen. Hierdoor bezinken
zwevende delen met verontreinigingen in de diverse Utrechtse waterlopen. Het water
wordt daardoor beter van kwaliteit. Minpunt is dat de bagger in de stad verontreinigd
raakt. Nu al ligt meer dan 1 miljoen kuub bagger in de Utrechtse wateren. Utrecht is dus
niet alleen een waterknooppunt, maar ook het bezinkputje van het stroomgebied van de
Kromme Rijn.
S TROMING
19
TUSSEN HEUVELRUG , DOMSTAD EN AMSTERDAM - RIJNKANAAL
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
I N T R O
A FWENTELEN
Pagina 20
I N
E E N
N AT T E
W E R E L D
3.3 R UIMTELIJKE
OP LAGER GEBIED
VERSCHEIDENHEID EN BELEVING
Het hoge Utrecht is momenteel perfect droog te houden door veel overtollig hemelwater
uit het Kromme Rijngebied en de stad te lozen op het Amsterdam-Rijnkanaal: soms vijf-
De stad Utrecht heeft zich op verschillende punten van het water afgekeerd. Daardoor
maal meer dan normaal. De stroomafwaarts gelegen delen in het Amstelland en de
wordt minder gebruik gemaakt van de ruimtelijke kwaliteiten die water kan toevoegen
Vechtstreek kunnen daardoor soms zélf lastig hun water kwijt op het Amsterdam-Rijn-
aan de omgeving. Hoe mensen water beleven, hangt af van de inrichting van de water-
kanaal. Zo'n aanpak getuigt dus niet van een integrale aanpak van wateroverlast. Boven-
gangen en de directe omgeving, en van de structuur van de watergangen. Water is een
dien is steeds meer techniek nodig om het systeem draaiend te houden. Hiermee neemt
goed oriëntatiemiddel, geeft lucht in een verdichte stad, en vormt een ingang en
de kwetsbaarheid van het watersysteem toe, terwijl de duurzaamheid ervan afneemt.
begeleider voor natuur van buiten.
K NOOPPUNT
De beleving van water blijkt ook samen te hangen met de gezondheid van mensen. Uit
VAN WATER
De stad met al haar water bestaat bijna twintig eeuwen. Er is veel feitelijke informatie
recente onderzoeken is gebleken dat water een belangrijke positieve invloed kan hebben
over het water in Utrecht. Desondanks kennen we dat water slecht. Zo is veel kennis over
op de psychische gezondheid. Zo bleek uit onderzoek dat ziekenhuispatiënten die na een
het water in Vleuten en De Meern met de annexatie verloren gegaan. De integratie van
open-hartoperatie afbeeldingen van open water kregen te zien, minder angstig waren.
gegevens tussen de waterpartners komt nog maar moeizaam op gang. Verder is er nog
Te veel water op verkeerde plaatsen kan overigens ook bedreigend zijn.
weinig inzicht in de interacties tussen onderdelen van het Utrechtse watersysteem.
Bij de beleving van water is onderscheid te maken naar gebieden (bv. Haarzuilens),
waterstructuren (bv. de Vecht) en parels (bv. de kruising van het Merwedekanaal en de
Leidsche Rijn bij de Munt). De gemeentegrens trekt nu vaak een abrupte scheiding in de
inrichting, de functie en het beheer van het water. Het water en de beleving vertonen
geen continuïteit bij de overgang van beheergebieden.
A MSTERDAM -R IJNKANAAL
EN
L AGE W EIDE
De Vaartse Rijn, het Amsterdam-Rijnkanaal en het Merwedekanaal vormen barrières in de
stad. De bebouwing en ruimtelijke inrichting keren hier het water vaak de rug toe. Het
water is er vooral te beleven wanneer men het kruist: via de bruggen. Op sommige punten is het kanaal minder zichtbaar. Zo beperkt het transport van gevaarlijke goederen het
gebruik van de oevers; in een veiligheidszone langs het kanaal mag niet worden gebouwd.
S TADSWATER
Het stadswater is het water in de binnenstad en direct daaromheen. In het centrum is
veel water: twee tot drie keer meer dan elders in Utrecht. De werven, werfkelders en
muren langs de grachten zijn uniek in Nederland en de wereld. Het lijkt wel een groot
openluchtmuseum, waarin het verleden lééft. Dat is van nationaal belang: de werven en
muren staan op de lijst Rijksmonumenten. De singels behoren voor een deel tot het
Zocherplantsoen en vormen een groen/blauwe omgording van de binnenstad. Elk stukje
water heeft een andere ontstaansgeschiedenis en een andere naam. Het water in de binnenstad biedt verstilling temidden van de drukke werven en winkelstraten. Al met al is
U TRECHT,
KNOOPPUNT VAN WATER
het bepalend voor de belevingswaarde van de binnenstad.
20
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 21
3.4 G EBRUIK
W IJKWATER
EN TOEPASSINGEN VAN WATER
In de (woon)wijken heeft het water een minder stedelijke functie dan in de binnenstad.
Water in Utrecht heeft allerlei functies. Het wordt gebruikt voor veiligheid, berging,
Vaak is het water hier een onderdeel van de groenstructuur.
grondstof, transport, bedrijvigheid, wonen, recreatie en natuur. Het gebruik verschuift
Het water bij Oog in Al, Lombok, Kanaleneiland en de Dichterswijk is uniek. Hier ont-
door de tijd en de stad. Oudere vaarwegen hebben vaak andere functies gekregen. Waar
moet het historisch water uit de binnenstad het dynamische water van het Amsterdam-
vroeger aken voeren, glijden nu skiffs door het water. Ooit haalde men drinkwater uit de
Rijnkanaal. Bij de vernieuwingsplannen voor het stationsgebied is sprake van een verbin-
Oudegracht, nu pompt men het op onderaan de Heuvelrug. In de werfkelders van de
ding van de Leidsche Rijn met de Catharijnesingel. Deze plannen onderschrijven dat water
Oudegracht zijn nu kantoorruimtes, ateliers, woonruimtes en restaurants gevestigd.
in dit stadsdeel veel potentie heeft. Oost ontmoet west; nieuw begroet oud. Het water
Het gebruik van water verschilt ook tussen delen van de stad. Dat komt door de
ligt er nog vaak leeg bij, heeft behoorlijke afmetingen en ligt op een gunstige plek.
geografische ligging, de maat van het oppervlaktewater, de kwaliteit ervan, de inrichting
In Leidsche Rijn is veel ruimte voor water gereserveerd. Niet alleen voor oppervlaktewater,
van de oevers en de aard van de nabije gebruikers. Het water wordt voor commerciële
ook voor onzichtbaar water is ruimte. Dwars door de nieuwbouwwijk lopen waterleiding-
doeleinden gebruikt of puur voor recreatie benut. Het oppervlaktewater begeleidt allerlei
buizen van 1.20 meter doorsnee, van waterpompstation Nieuwegein naar de Kennemer-
activiteiten en bedrijvigheid op de oevers. Voortdurende afweging van een breed scala
duinen. Jaarlijks wordt 175 miljoen m3 verpompt. De transportbuizen moeten vrij blijven
aan belangen is dus noodzakelijk. Hieronder zijn drie belangrijke toepassingen van water
van bebouwing; in een strook van twintig meter breed zijn alleen gras en stuiken toege-
aangegeven.
staan. Dit levert een zichtlijn op van vier kilometer, een 'vizier op het oneindige'.
1. T RANSPORT
L ANDELIJK
EN OVERSLAG
De beroepsvaart op het Amsterdam-Rijnkanaal gaat dag en nacht door. Het kanaal is één
WATER EN FORTEN
De inrichting en het gebruik van het water ten westen van Rijnenburg en Leidsche Rijn
van de drukst bevaren vaarwegen van Nederland; Lage Weide is de grootste binnenhaven
laat de oorspronkelijke situatie zien. Hier kan men zich nog de moerassen van lang
van het land. Lage Weide heeft een goede weg-, water- en spoorontsluiting en functio-
geleden voorstellen. In het buitengebied ten oosten van Utrecht daarentegen is het
neert als bovenregionaal en nationaal knooppunt. De zone is van nationaal economisch
buitengebied zeer versnipperd door spoorlijnen, snelwegen en bebouwing. De beleving
belang. Het Amsterdam-Rijnkanaal doet daarnaast dienst als bron van koelwater voor de
van die verscheidenheid botst soms met de drukte van de infrastructuur.
UNA-centrale. In de stad zijn verder niet veel watergebonden activiteiten aanwezig, maar
water is wel een belangrijk element in het vestigingsklimaat. Verschillende bedrijven
De forten zijn bijzondere historische elementen die voornamelijk in het buitengebied
stemmen de ligging en architectuur van hun gebouwen af op nabijgelegen water.
liggen. In het landschap zijn daarnaast nog de inundatiekanalen, de grachten en forten
zichtbaar als tastbare herinnering aan de waterbarrière die het oosten van Utrecht twee
2. W ONEN
eeuwen lang heeft gedomineerd. Bij de inrichting van de forten is nu vaak sprake van
Water wordt over het algemeen gezien als een zeer aantrekkelijk element in de woon- en
een goed evenwicht tussen cultuurhistorie en ecologie. Het water bij de forten staat
recreatieomgeving. Uit onderzoek blijkt dat woonwijken met water mooier, natuurlijker en
vaak op zichzelf; het ligt als een kraag om het fort.
afwisselender worden gevonden dan zonder. Op het water wonen circa duizend mensen in
woonboten. In Utrecht ligt circa tien procent van de woningen aan of bij het water. Bij
recente bouwplannen (Dichterswijk-west, Vechtoevers, Merwedekanaal) wordt dankbaar
geprofiteerd van water als onderdeel van de woonomgeving.
21
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
I N T R O
3. R ECREATIE
Pagina 22
I N
E E N
N AT T E
W E R E L D
3.5 B EHEER
EN TOERISME
VAN HET
U TRECHTS
WATER
Waterrijke omgevingen zijn een ideale omgeving voor recreatieve activiteiten in de
buitenlucht. Waterrecreatie is door het Ministerie van Verkeer en Waterstaat ingedeeld in
Utrecht is bijna 10.000 hectare groot. Het percentage wateroppervlak varieert sterk: van
lokale recreatievaart, zwemwater, sportvissen en oeverrecreatie (wandelen, fietsen).
12 procent in het centrum tot 2 procent in Overvecht. In de stad wonen 265.102 mensen.
Er zijn bijna 145.000 woningen en bedrijven aangesloten op het drinkwaternet en op de
riolering.
De VVV, de horeca en de rondvaartrederijen Schuttevaer en Lovers trekken toeristen naar
waterstad Utrecht. Jaarlijks passeren circa achtduizend pleziervaartuigen de Weerdsluis.
Bijna elk uur passeren de rondvaartboten het stadhuis. Aan de Oudegracht zijn veel
Het drinkwater wordt door 1.035 kilometer hoofdleidingen en 1.550 kilometer leidingen
restaurants gevestigd. Ook veel kleinschalige bedrijvigheid is gevestigd op de oevers van
voor de hoofdaansluitingen aangevoerd. Het drinkwaternet telt 10.350 afsluiters en
historisch water.
5.850 brandkranen. Voor de afvoer van afvalwater is 974 kilometer riool, 48 kilometer
persleiding en drukriolering aangelegd, met 23.000 putten en 475 rioolgemalen. Drie
rioolwaterzuiveringsinstallaties in Utrecht behandelen het afvalwater, voordat het op het
oppervlaktewater wordt geloosd. Het hemelwater wordt opgevangen door 69.000 straaten trottoirkolken en doorgegeven naar de riolering of naar de 480.000 m2 watergangen
in de gemeente.
De 100 kilometer sloten en de 33.000 m2 vijvers en plassen worden op hun plaats
gehouden door beschoeiingen. Alleen al in de historische binnenstad is hiervoor meer
dan 7.700 meter aan walmuren, kademuren en damwanden aanwezig.
BEHEERGEBIEDEN
oppervlaktewater:
Rijkswaterstaat/Hoogheemraadschappen/Provincie/Gemeente
bagger:
Rijkswaterstaat/Hoogheemraadschappen/Provincie/Gemeente
waterbodem:
Provincie/Gemeente
grondwater:
Provincie/Hydron/Gemeente
F IGUUR 3
22
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 23
3.6 D ISCUSSIES
Uit een inventarisatie naar de totale wateruitgaven in Utrecht blijkt het grote belang van
EN SYNERGIE TUSSEN WATERPARTIJEN
water. Aan de waterketen (riolering, afvalwatertransport en -zuivering) wordt veruit het
meeste geld uitgegeven. De totale jaarlijkse uitgaven aan water in Utrecht bedragen
De beheergebieden van de waterpartners verschillen. Die verschillen zijn vaak historisch
anno 2004 ongeveer 42 miljoen euro, waarvan ruim 20 miljoen voor investeringen.
bepaald of een gevolg van de reikwijdte van verschillende wettelijke kaders. Overgangen
Dit zijn de kosten exclusief personeel en kapitaalslasten, en inclusief omzetbelasting.
in beheergebieden vergen dus afstemming. De huidige samenwerking tussen de waterpartners in Utrecht is helaas niet optimaal en baart op deelgebieden zorgen. Goede
De waterinventaris vertoont op verschillende plaatsen achterstallig onderhoud. Zowel
samenwerking vergt veel tijd en overleg. Een overzicht van de lopende discussies:
Rijkswaterstaat als de gemeente Utrecht voeren momenteel alleen onderhoud uit op
( SINDS 1991)
zogenoemd calamiteitenniveau. Het op peil brengen van de waterkwaliteit kost mogelijk
L USTEN
wel zo'n 52 miljoen euro tot 2010. Verder is er een behoorlijke achterstand bij het bag-
De beheergebieden van de waterpartners vallen in Utrecht gedeeltelijk samen. Op één
geren. Inlopen van de baggerachterstand kost zo'n 42 miljoen euro tot 2010. Daarnaast
en hetzelfde grondgebied voeren meerdere waterpartners activiteiten of beheerwerkzaam-
zal de "wateropgave" nog flinke kosten met zich meebrengen.
heden uit. Hiervoor is vaak, voor langere tijd, ruimte nodig. De discussies over eigen-
EN LASTEN VAN WATER
dom, beheer en erfdienstbaarheden verlopen niet altijd even soepel. In een enkel geval
duurde het dertien jaar voordat de waterpartners overeenstemming bereikten. De waterDiscussies over water zijn van alle tijden.
partners leggen elkaar onderling heffingen en belastingen op. Hier zijn vaak forse
bedragen mee gemoeid. Ook dit vergroot het gevoel van saamhorigheid vaak niet.
Op 21 december 1163 teistert een stormvloed de kust van Holland. Door de enorme
( SINDS 1998)
kracht van de wind wordt het water in de Oude Rijn bij Katwijk teruggedreven in de
A ANSLUITEN
rivier. Maar op de oude Rijn lozen de polders van Holland en Utrecht hun water. Het
De Wet milieubeheer, de Wet Verontreiniging Oppervlaktewater en de Woningwet hebben
veenwater kan niet meer afvloeien naar de zee en de ontginningen lopen één voor één
onder meer tot doel te voorkomen dat afvalwater uit woningen of woonboten de bodem
onder water, eerst in Holland en dan ook in Utrecht. Het duurt lang voordat het water
of het oppervlaktewater verontreinigt. Daarvoor is het noodzakelijk dat eigenaren hun
in de polders weer daalt. De Hollanders doen hun uiterste best om eerst hun eigen
niet-gerioleerde panden en woonboten op de riolering aansluiten. Het is een complexe
land droog te krijgen. Ze blokkeren het Utrechtse water door de aanleg van een dam
materie, omdat er meerdere wetten en meerdere handhavende partijen bij betrokken zijn.
in de Oude Rijn op de grens van Holland en Utrecht: de Zwammerdam. Zo worden de
De eigenaren hebben nog geen actie kunnen constateren.
ONGERIOLEERDE PERCELEN EN WOONBOTEN
Utrechtse polders nooit droog! Bisschop Govert van Rhenen brengt de zaak in 1165
( SINDS 1998)
voor het keizerlijk gerecht. Graaf Floris III van Holland heeft zijn verdediging goed voor-
B ASISINSPANNING
bereid. De bisschop heeft toch zelf ook een dam aangelegd bij Wijk om wateroverlast op
De zogenoemde basisinspanning is gericht op vermindering van overstortingen van riool-
zijn eigen gebied tegen te gaan? De graven van Gelre en Kleef, die overlast ondervinden
water op het oppervlaktewater. De waterpartners verschillen nog van mening over de
van die bisschoppelijke dam, zijn aanwezig om Floris III te steuen. Maar keizer Frederik
definitie van de basisinspanning en over de samenhang met het waterkwaliteitspoor.
Barbarossa gaat niet voor de Hollandse graaf overstag. De Zwammerdam moet worden
Hierdoor zijn mogelijk nog niet alle acties ter verbetering van de waterkwaliteit benoemd
opgeruimd en de dam bij Wijk mag blijven liggen. (Bron: Utrechts archief)
en geprogrammeerd.
WATEROPGAVE
EN WATERKWALITEITSPOOR DEFINIËREN
VASTSTELLEN
( SINDS 2001)
De veronderstelling bij de wateropgave is: als het gehele stroomgebied duurzamer en
veiliger wordt, is dat ook in het belang van Utrecht. Tijdig vaststellen van de wateropgave is noodzakelijk, omdat het moeilijker is om meer ruimte voor water in de stad te
reserveren dan voor weilanden in het buitengebied. In de stad worden ruimteclaims afgewogen tegen effectiviteit, kosten en maatschappelijke consequenties.
23
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
I N T R O
Pagina 24
I N
E E N
N AT T E
W E R E L D
De wateropgave is nog niet vastgesteld voor Utrecht. Ze kan dus ook nog niet worden
• • • Samenvatting
verwerkt in ruimtelijke plannen. Als dit voortduurt, verhindert dat dat de stad een
De zorg voor behoud van de goede kwaliteit van het grondwater begint al in het
bijdrage levert aan de belangrijke zoektocht naar meer ruimte voor water.
Kromme Rijngebied. Daarnaast is het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen door
bedrijven en bewoners in Utrecht bepalend voor de kwaliteit.
S YNERGIEVLAKKEN
VAN ACTIVITEITEN
Tegelijkertijd vinden de waterpartners vergaande samenwerking essentieel om het
De kwaliteit van het oppervlaktewater in Utrecht wordt beïnvloed door bronnen in de
Waterplan Utrecht uit te voeren. Als bovenstaande discussies worden doorbroken, kunnen
regio, in de stad en door het neerslaan van verontreinigingen. Het netto-effect van al
we samen werken aan de realisatie van het Waterplan Utrecht. De waterpartners hebben
die processen is dat de kwaliteit van het uitstromende water minstens zo slecht is als
de afgelopen jaren ieder afzonderlijk besparingen en optimalisaties onderzocht en ge-
die van het instromende oppervlaktewater.
realiseerd. Ook op de onderlinge raakvlakken zijn naar hun verwachting optimalisaties
te behalen. Het water in de stad vertoont immers veel raakvlakken tussen de onderdelen
De stad ligt voorlopig hoog en droog onder aan het stroomgebied van de Kromme Rijn.
van watersysteem en de waterketen. Op die raakvlakken valt nu geen gezamenlijke blik.
De waterpartners willen echter verder kijken dan de veiligheid van de stad zelf. Utrecht
is immers onderdeel van een groter geheel, het stroomgebied. Mogelijk wentelt de stad
Tegelijkertijd zijn er talloze mogelijkheden om andere, bestaande activiteiten beter op
wateroverlast af naar stroomafwaartse gebieden.
elkaar te laten aansluiten. Hierdoor ontstaat een echte meerwaarde.
Utrecht is knooppunt van te veel en te weinig water, maar ook van schoon en verontOp onderstaande synergievlakken is meerwaarde voor waterdoelen mogelijk:
reinigd water.
Waterkwaliteit, grondwater en waterketen
Diffuse bronnen
Vanuit het Amsterdam-Rijnkanaal en de binnenstad naar de grenzen van het grond-
Ruimte en water
gebied gerekend, wordt het gebruik van water minder intensief en meer recreatief.
Blauw, Groen en recreatie
Beheer en onderhoud
Waterbeheer in de stad is complex en veelomvattend. Bestaande discussies tussen
waterbeheerders verstoren de samenwerking in Utrecht. Tegelijkertijd zijn er talloze
De synergievlakken zijn van belang voor de samenstelling van een optimaal programma
kansen om in verdere afstemming meer resultaat te boeken.
voor het Waterplan. In hoofdstuk 9 (Waterprogramma 2004 - 2008) wordt dit onderwerp
verder uitgewerkt.
24
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
W EERDSLUIS ,
14:03
Pagina 25
HOUDT DE WATERSTAND IN
U TRECHT
HOOG , SCHEIDT
K ROMME R IJN
EN
V ECHT
25
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 26
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 27
DEEL2
Wat erp la n U t rech t
VISIE EN STRATEGIE VO OR UI TVO ERI N G
2003 - 2030
DEEL 2
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 28
DE SAMENHANG TUSSEN DE THEMA’S EN DE SCHALEN VAN HET WATERPLAN UTRECHT
SCHAAL
THEMA
WATER EN RUIMTE
SCHOON EN VEILIG
REGIO EN WATER
STAD EN WEER
WIJK EN WATER
F IGUUR 4
28
BEHEER, GEDRAG EN GEBRUIK
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
V I S I E
14:03
E N
Pagina 29
S T R AT E G I E
V O O R
U I T V O E R I N G
4 KANSEN EN KNELPUNTEN VOOR BETER WATER
H OOG
EN DROOG
De oostelijke helft van de stad ligt onderin het stroomgebied van de Kromme Rijn.
Dit hoofdstuk beschrijft de huidige knelpunten en kansen voor het water in Utrecht.
Overtollig water uit het Kromme Rijngebied en de stad stroomt vanuit de stadsboezem
Het volgt drie thema's: schoon en veilig, water en ruimte, en beheer, gebruik en gedrag.
onder vrij verval in het Amsterdam-Rijnkanaal (ARK). Het oostelijke stadsdeel ligt hoog
De thema's sluiten aan op de drie schaalniveaus van het Waterplan: regio, stad en wijk.
boven de stadsboezem en boven het Amstellandpeil van het ARK. De westelijke helft is
Op regionaal niveau is de specifieke ligging van de stad tussen de Utrechtse Heuvelrug
daarentegen waarschijnlijk gevoeliger voor wateroverlast. Intussen wentelt Utrecht over-
en het Amstelland van belang. De kwaliteit en de veiligheid van het Utrechtse water
tollig water af naar Amstelland en Rijnland. Dit is in strijd met het nationaal beleid voor
wordt mede buiten de stad bepaald.
nieuw waterbeheer, waarin elk gebied zo veel mogelijk zijn eigen broek ophoudt.
Op het schaalniveau van de stad is de ruimte van belang die water in de stad inneemt,
De hoge ligging van Utrecht biedt echter ook een kans. Wellicht kan overtollig water in
en de kwaliteit die het water toevoegt aan het stedelijk weefsel. Op wijkniveau komen de
Utrecht vooral in de derde dimensie (in het natte profiel) worden geborgen.
Utrechters in beeld. Op dit niveau spelen het gebruik en de beleving van water een grote
rol. Ook wordt op dit schaalniveau het beheer van het water beschreven. De inwoners
K NOOPPUNT
van Utrecht zijn immers vaak de voornaamste klanten van de waterpartners.
In en om Utrecht wordt schoon en verontreinigd water onvoldoende gescheiden. De
VAN WATER
interacties tussen de waterstromen zijn slechts globaal bekend. Dit gebrek werpt een
Het Utrechtse watersysteem en de waterketen zijn in negen punten samen te vatten. Deze
ander beletsel op voor verdere optimalisatie van de waterkwaliteit. Er ligt hier een kans:
geven knelpunten en potenties aan voor beter water in Utrecht. Daarmee kan het doel van
het instellen van nieuwe evenwichten tussen waterstromen op dit waterknooppunt.
het Waterplan Utrecht worden verwezenlijkt en zijn de ambities scherp te krijgen.
WATER
S CHOON
V EEL
EN RUIMTE
E EUWENOUD
EN VEILIG
EN SUPERMODERN
Het Amsterdam-Rijnkanaal verdeelt het oppervlaktewater in Utrecht. De oostelijke helft
EN SCHOON GRONDWATER
Schoon hemelwater dat op de Utrechtse heuvelrug en in de stad valt, infiltreert naar het
van de stad is eeuwenoud. Het water ten westen van het kanaal wordt vernieuwd en uit-
grondwater. Het grondwater in Utrecht is al tijden beroemd vanwege zijn goede kwaliteit.
gebreid. In de toekomst is meer ruimte voor water nodig. In de oostelijke, 'oude' helft
De ligging nabij schoon grondwater onder de Heuvelrug biedt een kans voor het water in
van Utrecht is het lastig om water (opnieuw) in te passen. De uitdaging is hier om beide
Utrecht en de regio. Onderweg naar de stad en in de stad zelf treedt echter verslechter-
stadsdelen elk op hun eigen wijze op de toekomst voor te bereiden.
ing van de kwaliteit op, met name door bestrijdingsmiddelen. De verslechtering van de
G ROTE
grondwaterkwaliteit begint al in het Kromme Rijngebied, en zet zich door in de stad.
VERSCHEIDENHEID AAN ONZICHTBAAR WATER
Het water in de stad is vaak onzichtbaar geworden. Het levert slechts een bescheiden
V ERONTREINIGINGSBRONNEN
bijdrage aan een aangenaam leefmilieu. Die kleine rol van het water in Utrecht wekt
OM EN IN DE STAD
De beginkwaliteit van het water uit de Kromme Rijn is slecht. Tegelijkertijd voegt de
bevreemding, gezien de enorme ruimtelijke verscheidenheid aan water in Utrecht. Het
stad veel hemelwater én veel verontreinigingen toe aan het oppervlaktewater. In Utrecht
water is te zien op alle toeristische folders en de burgemeester van Utrecht vindt de
splitst het water zich in allerlei watergangen; zwevend stof met verontreinigingen
Nieuwegracht de mooiste plek van de stad. De toegenomen waardering van Utrechters
bezinkt tot bagger. Door de bezinking van zwevende delen wordt het water weer relatief
voor water blijkt genoegzaam uit de vele stemmen die opgaan voor het opnieuw open-
schoner. Netto vindt echter geen verbetering plaats, maar een verslechtering. Zonder ver-
graven van gedempt water in het stationsgebied. De kans ligt hier in de grote waardering
beteringen 'boven' Utrecht wordt het water in de stad dus niet schoner.
van Utrechters voor water. Samen met bewoners moet het lukken het 'blauwe goud' te
verzilveren.
29
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
V I S I E
Pagina 30
E N
S T R AT E G I E
R EGIO
S TAD
V O O R
U I T V O E R I N G
EN WATER : ONDERAAN DE
H EUVELRUG ,
HOOG EN DROOG , AFVOER VAN OVERTOLLIG WATER OP HET
A MSTERDAM -R IJN
EN WATER : WEINIG INFILTRATIE , PIEKAFVOEREN , OVERSTORTEN TIJDENS HEVIGE BUIEN
WATER
IN DE WIJK : VERSCHILLEN TUSSEN WIJKEN , WEINIG BETROKKENHEID VAN BURGERS MET HEMELWATER , VEEL AFVOER
ONZICHTBAAR
30
KANAAL
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
B EHEER ,
B AKERMAT
14:03
Pagina 31
• • • Samenvatting
GEDRAG EN GEBRUIK
VAN
U TRECHT
Utrecht is nog steeds een knooppunt van waterbeheer en natte infrastructuur in West-
De vaarwegen bij de stad waren ooit essentieel voor het ontstaan en de verdere ontwik-
Nederland. Door de ligging aan het einde van het Kromme Rijngebied en door het
keling van Utrecht. Het gebruik van water is door de eeuwen heen enorm verschoven.
uitgestrekte verhard oppervlak is de stad in principe kwetsbaar voor wateroverlast.
De afname van de commerciële functie van water is blijkbaar samengegaan met een
Die treedt incidenteel wel op, maar lijkt geen groot knelpunt. Voor de stroomafwaartse
teruglopende betekenis van water voor bedrijven en inwoners. Intussen verschuift de
gebieden zou dat wel het geval kunnen zijn.
economische betekenis van water naar toerisme en waterrecreatie. De grachten, Vecht
en Kromme Rijn worden in de zomer reeds intensief benut voor toeristische doeleinden.
De kwaliteit van het instromende water en de verontreinigingen uit de stad vormen
In Leidsche Rijn krijgt het water er straks tachtigduizend nieuwe gebruikers bij. De kans
knelpunten voor een goed leefmilieu. Schoon en verontreinigd water worden nu
is hier: water beter benutten, zodat het meer gemak en geld op kan opleveren.
onvoldoende gescheiden.
Z ES
Utrecht dankt haar ontstaan en groei aan het water. In de twintigste eeuw is het water
WATERPARTNERS MET OVERLAPPENDE BEHEERGEBIEDEN
Het water in Utrecht trekt zich van verschillen in beheergebieden en wettelijke kaders
uit het zicht geraakt. Het water wordt nog onvoldoende benut voor transport, recreatie
niets aan. Hierdoor ontstaan discussies tussen waterpartners. Al te veel discussie ver-
en toerisme. Het is slecht zichtbaar in de inrichting, en onvoldoende onderdeel van een
stoort, zoals eerder opgemerkt, de verdere samenwerking. Het Waterplan Utrecht biedt
goed leefmilieu. Samenwerking met bewoners en gebruikers van de stad schept kansen
de waterpartners de kans om de samenwerking te versterken.
om dit 'blauwe goud' te delven en te verzilveren.
WATERKETEN
De waterpartners grijpen nog niet alle kansen om het watersysteem en de waterketen
VERGT SAMENWERKING
De waterketen omvat de complete procesgang van drinkwater tot afvalwater. Hydron
in Utrecht te optimaliseren. Hier zijn grote voordelen te boeken.
Midden-Nederland, de gemeente Utrecht en het Hoogheemraadschap De Stichtse
Rijnlanden werken in Leidsche Rijn samen om de waterketen optimaal te laten functioneren. Hier wordt steeds vaker schoon hemelwater van het rioolstelsel afgekoppeld
en ingezet in het gebied zelf. In Leidsche Rijn wordt straks zelfs tachtig procent van
de neerslag vastgehouden. Afkoppelen en vasthouden van hemelwater leidt tot grote
voordelen bij de rioolwaterzuivering. Dit project is dé kans om het goede voorbeeld te
geven aan andere gebieden.
Aanpassing van het watersysteem vergt ook aanpassing in de waterketen en andersom.
Het vermoeden is dat verdere optimalisatie in de keten mogelijk is en financiële voordelen biedt. Het is een uitgelezen kans om samen te werken en bewoners en gebruikers
in de voordelen te laten delen.
31
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
V I S I E
Pagina 32
E N
S T R AT E G I E
V O O R
U I T V O E R I N G
5. TRENDS IN UTRECHTS WATER ANNO 2003
5.1 S CHOON
In dit hoofdstuk vatten we de actuele trends rond water in Utrecht samen. Het gaat
B ETERE
onder meer om landelijke trends die ook in Utrecht opgeld doen. Ook noemen we lokale
De Europese Kaderrichtlijn Water stelt stringente eisen aan de kwaliteit van het opper-
ontwikkelingen met een relatie tot het Utrechtse watersysteem of de waterketen.
vlaktewater en het grondwater. Hoofddoel van de kaderrichtlijn is het bereiken van een
De talrijke beleidsplannen van de waterbeheerders in Utrecht vallen daaronder.
goede waterkwaliteit in de Europese stroomgebieden voor 2015. Dat geldt zowel voor het
EN VEILIG
WATERKWALITEIT
zoete oppervlaktewater, voor het diepe en ondiepe grondwater als voor de kustwateren.
De trends vergroten of verkleinen de kansen en knelpunten uit het vorige hoofdstuk.
Om de gewenste waterkwaliteit te bereiken, legt de richtlijn veel nadruk op het emissie-
Tegelijkertijd geven ze richting aan ambities voor de toekomst (zie hoofdstuk 6).
beleid, ofwel op de vraag welke (gevaarlijke) stoffen wel en op den duur niet in het
water of in de waterbodem mogen voorkomen. Naar verwachting zal de richtlijn leiden
tot maatregelen en daardoor tot een betere waterkwaliteit. Dit gaat gepaard met forse
ingrepen en investeringen, ook bij de partners van dit Waterplan.
Om een goede ecologische situatie te bereiken, gaat men vaak uit van deze rangorde:
verontreiniging van water wordt zoveel mogelijk voorkomen, schoon en vuil water worden
gescheiden, en - tot slot - verontreinigd water wordt gezuiverd. In de plannen van de
waterschappen en in het gemeentelijke rioleringsplan staan veel maatregelen die de
waterkwaliteit zullen verbeteren.
Een tweede ontwikkeling die van belang is: de ontwikkeling van nieuwe, vaak sneller
afbreekbare, bestrijdingsmiddelen. Daarnaast daalt het aantal beschikbare middelen,
waardoor boeren meer gaan spuiten met middelen die nog wel zijn toegestaan. Het risico
op overschrijding van de drinkwaternormen neemt daarmee toe. Preventie van emissie
van bestrijdingsmiddelen naar het oppervlaktewater wordt nog belangrijker. Het gebruik
van bestrijdingsmiddelen in Utrecht zal overigens sterk dalen wanneer de glastuinbouw
uit Leidsche Rijn verdwijnt.
Het Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden heeft gebiedsgerichte eisen voor het
effluent van de rioolwaterzuiveringsinstallaties (rwzi's) Driebergen, De Bilt en Zeist
L EIDSCHE R IJN :
IS MOOI WATER OOK SCHOON WATER ?
geformuleerd. De rwzi's worden zonodig aangepast om te voldoen aan de strengere eisen.
32
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
S TIJGEND
14:03
Pagina 33
5.2 WATER
GRONDWATER ?
EN RUIMTE
Een meetnet bewaakt permanent het grondwater in Utrecht. Mogelijk is sprake van een
stijging van het grondwater onder de stad. Incidentele problemen met grondwaterover-
K LIMAATVERANDERING :
last kunnen misschien vaker en grootschaliger gaan voorkomen. Tegelijkertijd wordt
Het KNMI verwacht een toename van de hoeveelheid neerslag, die naar beneden komt in
grondwater steeds vaker gebruikt voor warmte- en koudeopslag. Ook ondergronds komen
kortere, hevigere buien. Daarnaast zullen er langere periodes van droogte zijn. De kans
straks dus meer belangen samen. Het verschijnsel dat in bouwputten een definitieve ont-
op wateroverlast en watertekort wordt daarmee groter. De Commissie Waterbeheer 21e
trekking van het grondwater plaatsvindt, neemt naar verwachting sterk toe. De uitkomst
eeuw (WB21) stelt in haar advies een nieuwe volgorde in het watermanagement voor:
van al deze processen is vooralsnog onduidelijk.
eerst vasthouden, dan bergen, en daarna pas afvoeren. De commissie pleit voor meer
HET WORDT NATTER ÉN DROGER
ruimte voor water in Nederland en voor een grotere rol van water in de ruimtelijke
Het is duidelijk dat het van belang is voor de talloze kelders en de ondergrondse infra-
ordening. Het advies van de commissie is overgenomen in het kabinetsstandpunt 'Anders
structuur in Utrecht.
omgaan met water, waterbeleid in de 21e eeuw'. Het Nationaal Bestuursakkoord Water
(NBW) heeft de opgave geformuleerd om in 2015 - met alvast een doorkijk naar 2050 -
M EER
het watersysteem op orde te hebben.
VEILIGHEID OP HET LAND
De maatschappelijke aandacht voor veiligheid neemt toe. Dat geldt ook voor het transport van gevaarlijke stoffen, zoals op het Amsterdam-Rijnkanaal. De gemeente hanteert
De stroomgebiedsvisie Amstelland voorziet - bij een maximaal klimaateffect en ongewijzigd
eigener beweging een veiligheidszone van 30 meter. Het beleid van Rijkswaterstaat gaat
beleid - in 2050 een gering risico voor wateroverlast in Leidsche Rijn, en een matig risico
op dit moment uit van de instelling van een vrijwaringzone van 75 meter; in die zone
in Rijnenburg. De ramingen van een werkgroep van het Waterplan laten zien dat groot-
mag geen bebouwing plaatsvinden.
schalige en langdurige wateroverlast in de bestaande stad niet snel zal voorkomen. Dit
betekent echter wel dat wateroverlast wordt afgewenteld naar stroomafwaartse gebieden,
en dat de stad afhankelijker wordt van het lage peil van het Amsterdam-Rijnkanaal.
M EER
RUIMTE VOOR WATER
Het provinciaal landschapsplan geeft aan dat piekberging van water straks 5 procent van
het grondgebied van de provincie Utrecht beslaat. Voor het tegengaan van verdroging
en het vasthouden van gebiedseigen water wordt 7 tot 10 procent van het grondgebied
gereserveerd. Het Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden heeft plannen in voorbereiding voor de vertaling van de wateropgave naar de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
De noodzakelijke waterberging kan hier hand in hand gaan met de ontwikkeling van
nieuwe ruimtelijke kwaliteiten.
De eerste ramingen van het hoogheemraadschap gaan uit van een toekomstig ruimtebeslag voor water van 5,5 tot 10%. Voor Rijnenburg wordt zelfs gedacht aan 25%. Deze
polder kan namelijk ook dienen als overloopgebied voor Nieuwegein. De handreiking van
O PNIEUW
VEEL RUIMTE VOOR WATER ?
C AMPING B EREKUIL
de watertoets formuleert voorstellen om water in het ruimtelijk planproces te verankeren.
33
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
V I S I E
Pagina 34
E N
S T R AT E G I E
V O O R
U I T V O E R I N G
M EER
RUIMTE VOOR NATUUR
De waterbeheersplannen van de hoogheemraadschappen besteden uitgebreid aandacht
aan verbetering van de natuurwaarde van water. De waterkwaliteit wordt verbeterd, en
daarnaast komen natte natuurwaarden sterker te staan door natuurvriendelijke inrichting
van oevers en de aanleg van ecologische zones en verbindingen.
M EER
STAD EN MEER MENSEN IN
U TRECHT
Het grondgebied van Utrecht is met Leidsche Rijn en Rijnenburg verdubbeld. Aan de
ontwikkeling van deze gebieden wordt volop gewerkt. Tegelijkertijd is de herstructurering
van het stationsgebied en de naoorlogse wijken in voorbereiding. Deze grote stedelijke
dynamiek is uniek in de geschiedenis van de Domstad.
Landelijk gebied verstedelijkt, in de bestaande stad is sprake van verdere verdichting. Al
met al nemen het verhard oppervlak én het aantal bewoners toe. De verdere verdichting
van de stad kan botsen met het streven naar meer ruimte voor water. Ook de opwaardering en verbreding van infrastructuur (de A2, de NRU, het spoortraject Arnhem Amsterdam) kan de uitwisseling van water tussen (delen van) watersystemen verder
bemoeilijken.
WATER
ALS RUIMTELIJKE KWALITEIT
De Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening noemt water als een ordenend principe voor het
gebruik en de inrichting. Naar verwachting zal dit principe ook in de nieuwe, vervangende nota overeind blijven. Uit regionale en gemeentelijke visies blijkt eveneens een
toenemende aandacht voor water als onderdeel van een goed leefmilieu. Wonen en
werken aan water is zeer gewild.
Tegelijkertijd attenderen sommige plannen op de meerwaarde van het combineren van
groene en blauwe leefmilieus. Onderzoek van Alterra wijst uit dat een dergelijke combinatie het meest aantrekkelijke leefmilieu biedt.
'Meer oog voor de dynamiek van water levert veel extra's op ten opzichte van nu. In plaats
van wegstoppen van water achter steeds hogere dijken, kunnen we het blauwe goud
ook inpassen in het landschap en aantrekkelijke perspectieven ontwikkelen voor wonen,
VAKER
WATEROVERLAST IN
U TRECHT
IN DE TOEKOMST ?
transport, recreatie, natuur en landschap. Op papier heeft Nederland deze omslag, dit
'omdenken', wel gemaakt. De praktijk blijkt echter weerbarstig.' (Rathenau Instituut, 2002).
34
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 35
5.3 B EHEER ,
GEDRAG EN GEBRUIK
de processen in de waterketen zijn maatschappelijke voordelen te boeken in termen van
kosten, duurzaamheid en klanttevredenheid.
M EER ( WATER ) KOELING
Een neveneffect van de klimaatverandering is de toename van de vraag naar koeling van
De provincie Utrecht is momenteel bezig met het opstellen van een nota over de voor-
gebouwen en woningen. Nu al gebruiken bedrijven met een grote vraag naar warmte in
en nadelen van intensievere samenwerking binnen de waterketen. Naar verwachting zal
de winter of koeling in de zomer het grondwater als buffer.
zo'n samenwerking de eindgebruikers van de waterketen veel geld besparen.
M EER
WATERRECREATIE
In Utrecht stijgt de vraag naar aanlegplaatsen voor pleziervaartuigen en rondvaart- en
• • • Samenvatting
cruiseboten. Het aantal passanten zal nog verder stijgen als de gedempte singel in het
De verwachte klimaatverandering zal in Utrecht tot noodzakelijke aanpassingen in het
stationsgebied wordt opengelegd. De economische baten voor de stad worden groter als
regionale en lokale watersysteem leiden. Er is meer ruimte voor water nodig. In de
er goede overnachtingplaatsen zijn. De visie op het Merwedekanaal oppert in dit verband
toekomst zal ook 'Brussel' aandringen op verbetering van de waterkwaliteit. De waarde
de inrichting van een 'toeristisch waterplein' bij de Muntbrug. Dit kanaal wordt overigens
van water voor een goed leefmilieu zal naar verwachting beter worden benut. Een betere
sinds vele tientallen jaren gebruikt als vigerende, permanente roeiaccommodatie.
samenwerking tussen partners kan tot aanzienlijke besparingen leiden in de waterketen
De Nieuwe Hollandse Waterlinie is inmiddels voorgedragen voor plaatsing op de
en het watersysteem en tot een beter leefmilieu.
Werelderfgoedlijst. De nota “Zet 'm op toerisme” constateert een toenemende belangstelling voor de waterlinie, en dan met name voor de forten.
I NTEGRAAL
WATERBEHEER
Water vergt steeds meer een sectoroverschrijdende aanpak. De VNG-notitie “Gemeenten
geven water een plaats” pleit voor een nieuw waterbewustzijn bij gemeenten. Water biedt
namelijk niet alleen een bijdrage aan een goede leefomgeving. Te weinig bestuurlijke
aandacht voor watervraagstukken leidt volgens de VNG onder meer tot grote economische
schade. De visies van de hoogheemraadschappen zijn gericht op een betere afstemming
tussen water, ruimtelijke ordening en milieu. In de toekomst zal water beter ingebed zijn
in een duurzaam en functioneel (gemeente)beleid.
E EN
EFFICIËNTE WATERKETEN
Uit onderzoek is gebleken dat verdere afstemming van de onderdelen van de waterketen
mogelijk is. Zo zijn potentiële besparingen van soms wel 25 procent te bereiken. Een
belangrijke ontwikkeling is het verder afkoppelen van schoon hemelwater van het rioolstelsel. Hierdoor is te voorkomen dat de capaciteit van de zuiveringsinstallatie onnodig
wordt bezet. Dit leidt tot aanzienlijke voordelen in de waterketen. Ook wordt het grondwater aangevuld met schoon hemelwater.
Het uitgangspunt is om vanuit een blijvende autonomie van de betrokken partijen de
productie en distributie van drink- en proceswater en de inname, transport en zuivering
M ONICABRUG
van afvalwater verder op elkaar af te stemmen. Door afstemming en optimalisatie van
35
EN
N IEUWE K ADE ,
HET BLAUWE GOUD IS HIER WEER OPGEGRAVEN
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
V I S I E
Pagina 36
E N
S T R AT E G I E
V O O R
U I T V O E R I N G
6. TIEN AMBITIES MAKEN SAMEN ÉÉN STREEFBEELD
3.0 Alle puntbronnen zijn in 2030 bekend en grotendeels gesaneerd. De riooloverstorten zijn in 2030 gesaneerd. Alle woningen in de stad zijn aangesloten op de
In de voorgaande hoofdstukken zijn de huidige situatie en de trends voor de toekomst
gemeentelijke riolering of een individuele zuiveringsinstallatie. Het voederen van
verkend. Dit hoofdstuk vertaalt het doel van het Waterplan naar ambities voor 2030.
dieren in de buurt van het water is niet meer toegestaan; alle hondentoiletten liggen
Deze ambities vormen samen een streefbeeld. Het hoofdstuk besluit met de vertaling van
ver van oppervlaktewater. Veel oevers zijn opnieuw of natuurvriendelijk ingericht. Het
dit streefbeeld naar stad en regio Utrecht.
gebruik van bestrijdingsmiddelen is inmiddels ook bij bedrijven en particulieren fors
teruggedrongen. Duurzame materialen worden standaard gebruikt in de bouw en de
6.1 A MBITIES
S CHOON
VOOR
2030
infrastructuur.
4.0 Schoon en verontreinigd hemel-, grond- en oppervlaktewater zijn in 2030
EN VEILIG
gescheiden. Een duurzame aanpak vergt scheiding van het schone en het veront1.0 Geen bronnen van verontreiniging meer in het Kromme Rijngebied. Verbetering
reinigde water in de regio en in de stad. Het schone grond- en hemelwater in het
van de waterkwaliteit in de stad is zinloos zonder maatregelen bij de bron. Het
Kromme Rijngebied wordt niet meer naar de Kromme Rijn geleid. In het gebied wordt
milieu- en maatschappelijk rendement van de maatregelen blijft dan achter bij de
een alternatieve route voor schoon oppervlaktewater samengesteld. In de stad schei-
inspanning. De ambitie is om de verbetering van het water in de regio en in de stad
den we verschillende kwaliteiten oppervlaktewater en grondwater. Zo nodig herstellen
op twee fronten aan te pakken. Het water dat de stad in stroomt, wordt schoner en
we verbindingen of leggen we nieuwe aan. Scheiding van water in gebieden of com-
niet opnieuw vuiler door bronnen in Utrecht. Daarvan profiteren de regio, de stad en
partimenten kan relatief snel grote verbeteringen in kwaliteit opleveren.
de stroomafwaartse gebieden. Dit voornemen sluit goed aan op de stroomgebiedsvisie
Amstelland.
1.0 Hemelwater is een tweede bron van schoon water. Een groot deel van het hemelwater
is afgekoppeld van de riolering. Tijdens nattere perioden kan hemelwater worden
6.0 De verbetering van de waterkwaliteit in de regio begint in het Kromme Rijngebied.
'opgespaard' voor daarop volgende drogere perioden (denk aan de zomer van 2003).
De kwaliteit van het gezuiverde rioolwater van de rioolwaterzuiveringinstallaties
Ter aanvulling kan meer flexibiliteit in het peilbeheer bijdragen aan de scheiding van
overtreft de landelijke eisen en voldoet aan strengere gebiedsgerichte eisen. Als
oppervlaktewater met verschillende waterkwaliteiten.
voornaamste vervuilingsbron van het instromende water resteert dan de landbouw in
De betere kwaliteit van het Utrechtse water in 2030 gaat samen met een betere
het Kromme Rijngebied. Ook het opkwellend grondwater wordt van betere kwaliteit
leefomgeving voor planten en dieren. De vegetatie langs oevers verhoogt de biolo-
door saneringsmaatregelen in de agrarische sector, de woon- en werkomgeving en de
gische zuivering van het oppervlaktewater. Hierdoor nemen ook de belevingswaarde
infrastructuur.
en de natuurwaarde van het water toe. In sommige wijken kan men zelfs weer in het
oppervlaktewater zwemmen. Andere, minder gevoelige, waterrecreatie is overal in de
2.0 De diffuse verontreiniging van water is in 2030 vergaand teruggebracht.
stad mogelijk.
6.0 Een belangrijke factor bij de verbetering van de waterkwaliteit is terugdringing van de
diffuse verontreiniging. Naar verwachting zal dit type verontreiniging uiteindelijk de
WATER
EN RUIMTE
waterkwaliteit bepalen. De aanpak van deze verontreiniging in Utrecht vergt forse
5.0 Er is geen wateroverlast vanuit het Kromme Rijngebied. De veiligheid van regio en
investeringen en overleg met veel actoren. Tegelijkertijd is duidelijk dat niet alle
diffuse bronnen kunnen worden gesaneerd. De binnenstad en de oostelijke stadswijken
stad ligt op een hoger niveau dan in 2003. De precieze consequenties van maatrege-
met hun bodemverontreiniging, de vele monumenten met hun loden en zinken onder-
len voor het waterbeheer in het Kromme Rijngebied en het aangrenzend stadsgewest
delen: ze zullen gedurende hun levensduur altijd milieuvreemde stoffen blijven afstaan.
zijn in 2006 duidelijk. Om knelpunten op te sporen en het afwentelen van problemen
36
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 37
6.0
5.0 te voorkomen, is nader onderzoek gedaan. De knelpunten voor een goed veiligheids-
B EHEER ,
GEDRAG EN GEBRUIK
niveau in de regio zijn in 2004 bekend.
8.0 In 2030 is de waterketen geoptimaliseerd. De vele activiteiten en verantwoordelijkheden binnen de waterketen zijn in 2030 vergaand op elkaar afgestemd. Het
5.0 Wateroverlast wordt op verschillende schaalniveaus aangepakt door vertraging van de
afstroming van water. In het Kromme Rijngebied wordt bij grote afvoeren de inlaat van
beheer en de uitvoering binnen de waterketen van Utrecht zijn ook voor buitenstaan-
water uit de Neder-Rijn tijdelijk gestaakt; het hemelwater van piekbuien wordt vast-
ders transparant en logisch. Waar mogelijk worden communicatie en administratie
gehouden achter stuwen en in inundatievelden. In gebieden dichtbij de stadsranden
ineengeschoven. Leidraad voor deze operatie is de studie die de provincie Utrecht
(zoals de Nieuwe Hollandse Waterlinie of Rijnenburg) is ruimte voor berging van
momenteel laat uitvoeren naar de voordelen van optimalisatie van de waterketen.
water uit Utrecht en Nieuwegein. Door deze maatregelen is de regio minder kwetsbaar
voor wateroverlast. De dreiging van een teveel aan water naar de stad wordt afgeleid
9.0 De activiteiten van de partijen in de waterketen in Utrecht zijn op elkaar afgestemd.
naar zorgvuldig gekozen gebieden. Afwenteling naar gebieden buiten de regio is hier-
Hiermee is veel maatschappelijk voordeel behaald. De opvang, transport en behande-
door te voorkomen.
ling van water is gedifferentieerd en geoptimaliseerd.
6.0 Utrecht kan in 2030 veel meer hemelwater aan. De stad is ook in 2030 met prio-
9.0 Het water is in 2030 volwaardig onderdeel van de leefomgeving. Utrecht heeft in
riteit beschermd tegen wateroverlast. Dit vanwege de kwetsbaarheid van haar vele
2030 de rug niet meer naar het water toegekeerd. Inrichting, functie en beheer van
functies en infrastructuur: in de stad wonen honderdduizenden mensen en er zetelen
het water zijn beter op elkaar afgestemd. Verschillende zones hebben een verschil-
talloze bedrijven en instanties. De ambitie is erop gericht de kwetsbare delen van de
lend gebruik en inrichting en zijn beter herkenbaar als stadswater, wijkwater, lan-
stad veiliger te krijgen en meer waterberging te creëren in gebieden van stedelijke
delijk water, of als kanalen en grachten bij forten. De beleving van elke zone vormt
vernieuwing. De afhankelijkheid van het Amsterdam-Rijnkanaal en het Kromme
een logische overgang naar het omliggende stedelijke leefmilieu. Bij de inrichting is
Rijnsysteem wordt minder groot.
nadrukkelijk gekeken naar de gebruiksaspecten. Alle waterpartners hebben in 2030 de
De ingrepen in het stedelijk watersysteem hebben vooral te maken met de aanleg van
beginselen voor een goede en mooie inrichting van het watersysteem doorgevoerd.
kleinschalige waterberging, van infiltratiewerken voor overtollig water en van verbin9.0 In de stad zijn woon- en werkprojecten waarin water een voorname rol speelt. In
dingen naar de grootschalige bergingsgebieden aan de stadsranden. Grootschalige,
permanente opslag van water is in de stad - met haar vele ruimtevragers - niet
2030 zijn meer bedrijven aan het water gesitueerd en verloopt ook meer transport
mogelijk. Wel is er meer ruimte voor water gevonden in de derde dimensie (peil-
te water. Water is een grotere, toeristische trekpleister in Utrecht geworden. Langs
variatie en ondergrondse opslag) en door combinaties te maken met andere functies.
kanalen en aan de randen van het grondgebied van de stad zijn prima kansen om
In de stad houden groene daken hemelwater vast; afgekoppeld hemelwater van ver-
wonen en water elkaar te laten versterken. Water is verder een uitstekende drager om
harde oppervlakken wordt geborgen (bijvoorbeeld in tuinen en in het grondwater).
natuur in de stad te brengen en bewoners naar de buitengebieden te leiden. In 2030
worden beheerplannen voor veilig en schoon water en de stedelijke projecten meer
7.0 De stad bezorgt stroomafwaartse gebieden geen wateroverlast. Utrecht is nu een
op elkaar afgestemd. De verwachting is dat hierdoor meer ruimte en geld vrijkomt
doorgeefluik van water. Leiden de ambities 5. en 6. tot een minder hoge piekafvoer
voor mooier en bruikbaarder water in Utrecht.
van water, deze ambitie beoogt de piekafvoer terug te brengen tot proporties die het
stroomafwaartse gebied aankan. De vertraging van waterafvoer wordt gerealiseerd
vóór, in en - zo nodig - direct na Utrecht. Het waterbeheer in de stad is optimaal
afgestemd op het beheer in het Kromme Rijngebied, het Amsterdam-Rijnkanaal en
de stroomgebieden van de gekanaliseerde Hollandse IJssel en de Vecht. Afwentelen van
overtollig water en onvoorziene effecten van wateroverlast worden zo geminimaliseerd.
37
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
V I S I E
Pagina 38
E N
S T R AT E G I E
V O O R
U I T V O E R I N G
6.2 S TREEFBEELD
10. Het waterbeheer is begrijpelijk en bruikbaar voor inwoners. Het Utrechtse water-
VOOR WATER IN
2030
systeem is in twintig eeuwen ontstaan en gegroeid. Veranderingen kwamen vaak
voort uit het waterbeheer en uit het gebruik van water. De komende dertig jaar zijn
De ruimtelijke effecten van de ambities en het streefbeeld zijn in de begeleidende figuur
forse ingrepen nodig. De directe aanleiding is de verbetering van de veiligheid en de
weergegeven. Hieronder volgt een kleine toelichting op de kaart.
kwaliteit van het water.
Regio In 2030 wordt schoon water uit de stad en uit het Kromme Rijngebied geborgen
10.10.
voor drogere tijden en om drinkwaterreserves aan te vullen. Ook bij Lunetten en bij
10. Bij het beheer van het water zijn ook de klanten van het watersysteem van belang.
Overvecht zijn voorzieningen aanwezig om overtollig regenwater op te slaan en
De waterbeheerders zorgen er daarom voor dat zij een transparant waterbeheer
wateroverlast voor Utrecht en stroomafwaartse gebieden te voorkomen. Daarnaast zijn
voeren, waarin zij verschillende belangen op eenduidige wijze afwegen. De klanten
er nieuwe waterverbindingen. In de stadsranden zijn de inrichting en het gebruik van
van het watersysteem worden bij de verwerking van klachten en verzoeken om infor-
oppervlaktewater in stad en regio op elkaar afgestemd.
matie naar tevredenheid bediend.
10. De capaciteit van het Amsterdam-Rijnkanaal is voldoende om nog een forse groei van
Stad In 2030 is in het centrum vooral een verdere verbetering van de kwaliteit en de
beleving van het oppervlaktewater bereikt. Plaatselijk zijn historische verbindingen
vaartuigen voor bijvoorbeeld goederenvervoer te kunnen verwerken. De binnenhaven
(Catharijnesingel en Leidsche Rijn) hersteld. Diffuse bronnen van waterverontreiniging
van Lage Weide zou een grotere regionale functie kunnen krijgen (multi-modaal
zijn losgekoppeld van het watersysteem. In de stad zijn mogelijkheden voor meer-
logistiek knooppunt). Hier wordt momenteel onderzoek naar verricht.
voudig ruimtegebruik met water optimaal benut. Hierdoor zijn het gebruik en de
inrichting van het water verder op elkaar afgestemd.
10. De grachten, het Merwedekanaal en de Vaartse Rijn kunnen een grotere rol spelen
bij de bevoorrading van de stad. Bulkgoederen, waaronder bouwstoffen voor het
In het stadsdeel tussen de Hollandse Waterlinie en het centrum is het water veel
Stationsgebied en afvalstromen staduitwaarts zijn geschikt om per boot te vervoeren.
schoner (“oppeppen”) geworden. Snippers water zijn weer met elkaar verbonden. Het
Maar ook voor de bevoorrading kan het water meer worden benut: niet alleen aanvoer
schonere water uit dit stadsdeel voedt het watersysteem in het centrum (“circulatie”).
van dranken, maar ook van andere (zware) goederen in grote hoeveelheden naar de
Fietsers uit Zeist en Bunnik rijden door de groene randen van de Biltse Grift en de
binnenstad. Overigens kan dit vervoer zomers wel conflicteren met de recreatievaart.
Kromme Rijn naar het centrum. Schoon water van de Heuvelrug wordt door beide
10. Gezien de relatief lage snelheid van vervoer over water en de extra overslagtijd
watergangen naar Utrecht gevoerd.
moeten de verwachtingen van meer transport over water niet te hoog worden gesteld.
In het stadsdeel tussen het centrum en het kanaal is het leeuwendeel van het
10. Het Merwedekanaal kan door festivalorganisatoren en de Jaarbeurs worden benut om
Waterplan uitgevoerd. In de oostelijke wijken is de bestaande bergingscapaciteit uit-
een deel van de (beurs)bezoekers per schip vanaf bijvoorbeeld Westraven naar de
gebreid door openbare ruimtes (waaronder groenstroken) voor tijdelijke berging te
Veilinghaven of de Jaarbeurs te vervoeren.
gebruiken. Ook zijn bestaande grote dakoppervlakken afgekoppeld of voorzien van een
waterabsorberende, groene bedekking. Door flexibel peilbeheer kan in hetzelfde opper-
10.Bij de komende veranderingen worden de klanten van het watersysteem (straks zo'n
vlaktewater meer water (tijdelijk) worden geborgen (“pierberging”). De oostelijke
350.000!) actief betrokken. Hierdoor verkrijgen we draagvlak voor noodzakelijke maat-
wijken voeren een deel van het overtollig hemelwater af naar bergingsgebieden.
regelen, zoals afkoppelen en schoon houden van water. Het watersysteem in 2030 is
Alleen een laatste deel van het oppervlakkig hemelwater stroomt onder vrij verval
voor deze inwoners, bezoekers en bedrijven een waardevol element van hun woon-,
in de Vecht en het Amsterdam-Rijnkanaal.
verblijf- en werkomgeving. Het is moeite van investeringen en inspanningen volop
waard.
38
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 39
OPVANG
EN INSTROOM
OMKLAPPEN
WATERSYSTEEM
PIEKBERGING
OPPEPEN
TERMIJN
39
LEIDSCHE RIJN
IN HERSTRUCTURERING
WATER IN DE BESTAANDE STAD
CIRCULATIE
V ISIE ( MIDDEL ) LANGE
“HEUVELWATER”
IN HET CENTRUM
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
V I S I E
Pagina 40
E N
S T R AT E G I E
V O O R
U I T V O E R I N G
Het watersysteem voor Leidsche Rijn is van meet af aan goed opgezet. Dit principe
• • • Samenvatting
is ook gehanteerd bij de nieuwe invulling van de polder Rijnenburg en bij Lage Weide.
Het Waterplan Utrecht formuleert tien duidelijke ambities voor een beter watersysteem
Het watersysteem van Leidsche Rijn is overgenomen (“omklappen”) in deze gebieden.
in 2030. Het ambieert daarmee een volwaardige invulling te geven aan de tritsen
(De toekomstige ontwikkelingen in Rijnenburg zijn momenteel onderwerp van dis-
'vasthouden-bergen-afvoeren' en 'schoonhouden-scheiden-zuiveren'. De uitwerking van
cussie). De wijken ten westen van het Amsterdam-Rijnkanaal hebben voldoende
die ambities start al bovenstrooms van Utrecht, zet zich door in de stad met haar
waterberging in het eigen watersysteem om piekbuien te bergen. Tot op perceelsniveau
wijken, en geeft het resultaat vervolgens door naar Amstelland en Rijnland.
worden daar bijdragen geleverd aan een duurzaam watersysteem, namelijk door afkoppeling van verharde oppervlakken. Hier is dus geen afwenteling naar andere gebieden. De
Tenslotte wil het Waterplan dat bewoners en bedrijven water in 2030 beter beleven en
helft van het grondgebied van Utrecht heeft zo een optimaal en duurzaam watersysteem!
gebruiken. De bestaande waterwegen in en van/naar Utrecht moeten beter worden
benut voor personen en goederenvervoer. Hiervoor is een goede samenwerking tussen
Wijken Water is in 2030 aantrekkelijk om te zien, te beleven en te gebruiken.
de waterpartners en hun maatschappelijke omgeving noodzakelijk.
Het draagt bij aan de leefkwaliteit na de herstructurering van de naoorlogse wijken.
Op grote bedrijventerreinen (De Uithof, Galgenwaard en omstreken, Rijnsweerd) zijn
waterplannen uitgevoerd en dragen lokale watersystemen bij aan de inrichting.
Bedrijven en bewoners maken meer gebruik van het water voor recreatie, toerisme,
transport en vestiging.
40
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 41
7. STRATEGIE VAN STREEFBEELD NAAR WERKELIJKHEID
Een strategie is een middel om ambities te realiseren. Elke waterpartner werkt op zijn
manier aan het beheer en de uitbreiding van het watersysteem en de waterketen.
Niettemin is een impuls nodig om de ambities van het Waterplan Utrecht waar te maken.
Hiervoor zijn drie strategieën opgesteld. De wapenspreuk van het Hoogheemraadschap
van de Lekdijk Bovendams, één van de voorlopers van De Stichtse Rijnlanden, “Concordia
res parvae crescunt” (door eendracht groeien kleine dingen) krijgt zo opnieuw actuele
betekenis!
7.1 WATERSCHOTTEN
VERLAGEN
In het Waterplan Utrecht zijn zes waterpartners verenigd. Ieder heeft zijn eigen achtergrond en activiteiten. Tegelijkertijd trekt water zich niets aan van administratieve
grenzen. De waterpartners beseffen dat zij alleen door samenwerking hun deel in de
K ONINKLIJK
waterketen of in het watersysteem van Utrecht beter kunnen verzorgen.
De strategie is: de samenwerking tussen de partners actief versterken. Hiervoor is een
platform nodig dat de synergie tussen de activiteiten opspoort en uitbaat. Zo krijgt de
samenwerking een stabiel fundament. Ze is niet meer afhankelijk van ad-hoc overleggen
op persoonlijke basis.
Deze strategie hangt samen met het doorbreken van bestaande discussies die de huidige
samenwerking verstoren (zie hoofdstuk 3). De strategie omvat het destilleren van een
gemeenschappelijk programma voor water uit de reguliere programma's van de partners.
Ook benoemen we pilotprojecten die alleen in goede samenwerking tot stand kunnen
komen. Deze projecten stijgen uit boven de sectorale taken van de partners en dragen
bij aan de verwezenlijking van de ambities van het Waterplan.
Het beoogd resultaat is een zichtbaar verbeterde samenwerking tussen de Utrechtse
waterpartners.
41
BEZOEK VOOR HET NIEUWE WATERSYSTEEM IN
L EIDSCHE R IJN
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
V I S I E
7.2 WATER
Pagina 42
E N
S T R AT E G I E
V O O R
U I T V O E R I N G
7.3 B LAUWE
STROOMT MET STEDELIJKE DYNAMIEK
GOUD VERZILVEREN
Water is een klein, maar belangrijk onderdeel van de planvorming. Zonder drooglegging
In de toekomst zal de maatschappij er meer aan moeten doen om het waterbeheer en de
zijn wonen en werken onmogelijk. Water is daarnaast een zeer gewaardeerd onderdeel
kwaliteit van het water te behouden en te verbeteren. Ook in Utrecht zullen burgers en
van de leefomgeving en een uitstekend middel om de kwaliteit van een ruimtelijk plan te
bedrijven meer moeten gaan betalen voor veilig en schoon water. Daarnaast zal water
verhogen. De ruimtes die aan water grenzen, worden al gauw de gouden randjes van de
nadrukkelijker aanwezig zijn. Hemelwater komt vaker en in grotere intensiteiten naar
stad genoemd.
beneden, veroorzaakt vaker tijdelijke wateroverlast en moet in grotere hoeveelheden
tijdelijk worden vastgehouden.
Omgekeerd is de toekomstige inrichting van een gebied in grote mate bepalend voor de
plaats en rol van het watersysteem en de waterketen. Dit is te meer belangrijk, nu de
De strategie is: de waarde van water voor bewoners en bedrijven in de stad beter zicht-
stedelijke dynamiek in Utrecht toeneemt. Tot 2015 zijn voor bijna de helft van de stad
baar maken en het draagvlak voor water vergroten. Deze strategie omvat communicatie
plannen voor uitbreiding of herstructurering in de maak én in uitvoering. De strategie
met inwoners en bedrijven over water. Dit beleid wordt nu vaak sectoraal of door de
moet dus rekening houden met de grote complexiteit van deze projecten.
afzonderlijke waterpartners gevoerd. Het Waterplan staat een integrale en gebiedsgerichte
werkwijze voor. Dit betekent dat de communicatie ook op die manier wordt aangepakt.
De strategie is: met ruimtelijke processen meestromen, in plaats van de stroom omleiden.
Waar inhoudelijk (themagericht) wordt gewerkt, volgt de communicatie dat spoor.
We introduceren water als een positieve bijdrage aan de kwaliteit van de ruimtelijke
Als we voor een gebiedsgerichte aanpak kiezen, geldt dat ook voor de communicatie.
plannen. De strategie is daarmee een versterkte uitwerking van het wateradvies uit de
Watertoets en sterk gericht op het zo creatief en vroeg mogelijk betrekken van water bij
ruimtelijke plannen.
De realisatie van een robuust watersysteem is een opgave van meerdere partijen.
De gemeente en de waterschappen spelen daarbij in ieder geval een belangrijke rol.
Beide partijen hebben baat bij een optimale oplossing tegen maatschappelijk aanvaardbare kosten. Het inspelen op meervoudig ruimtegebruik voor alternatieve oplossingen
vraagt dan ook een actieve inzet.
De consequentie van deze strategie is dat de benodigde analyse van het benodigd water
in en rondom het plangebied (de wateropgave) vooraf al klaar of snel leverbaar is.
Zo zorgt het waterthema niet voor een verdere verzwaring van het toch al complexe
proces van stedelijke herstructurering.
Het resultaat van de strategie is dat water in de 'nieuwe helft' van Utrecht is verankerd.
De combinatie van de wateropgave met de planvorming voor nieuwe of vernieuwde stadsdelen zorgt voor een optimalisatie van het resultaat en de kosten.
L ANGERAK ,
42
WATER IS ONDERDEEL VAN STEDELIJKE DYNAMIEK
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 43
Een voorwaarde voor het te gelde maken van het 'blauwe goud' is het doorbreken van
• • • Samenvatting
bestaande discussies (zie 3.6) tussen de waterpartners. Voordat we naar buiten treden,
Voor het realiseren van de tien ambities van het Waterplan zijn drie strategieën
moeten de waterpartners op één rij staan. Een ander facet: door het zichtbaar maken
vastgesteld. Ze verbeteren de samenwerking tussen de waterpartners onderling en tussen
van water ontstaan ideeën en inzichten over de huidige en toekomstige kwaliteiten van
de waterpartners, de ruimtelijke planners en de Utrechters. Samen werken zij aan een
water. Het onderwerp gaat als het ware rondzingen. In het Waterplan is ruimte voor de
beter watersysteem in 2030.
uitvoering van goede ideeën.
Verder wil het Waterplan Utrecht communicatie inzetten als één van de instrumenten om
duidelijk te maken dat de gemeente ook iets van de bewoners en gebruikers van de stad
verwacht. Zonder inzet van de mensen in de stad heeft water het nakijken. Communicatie
is dus een essentieel instrument om te informeren, draagvlak te krijgen en vervolgens
een gedragsverandering te realiseren. Het doel is dat burgers en bedrijven zorgvuldig
omgaan met het blauwe goud, goed ervoor zorgen en de kwaliteiten van water benutten.
Het resultaat van de strategie is dat de waarde van water voor Utrecht duidelijk is en
beter wordt benut. Dit is een voorwaarde voor de volgende stap: het uitvoeren van
ingrepen in het watersysteem en de waterketen. De noodzaak, de kosten en het beoogd
resultaat van deze ingrepen zijn dan beter verantwoord.
M ERWEDEKANAAL & M UNTBRUG :
UITZICHT, RECREATIE , WONEN EN WERKEN AAN HET
WATERPLEIN
43
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 44
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 45
DEEL3
Wat e r p lan U t rech t
SA MEN WERKEN A A N WATER WERK EN
2004 - 2008
DEEL 3
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 46
ONDERDELEN VAN DE WATERBELEIDCYCLUS
WATERVERSLAG
EVALUATIE
MONITORING:
WATERPEIL
WATERPLAN
UTRECHT
BIJSTELLING
PLANNING
UITVOERING
F IGUUR 5
46
PROGRAMMA
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 47
S A M E N W E R K E N
A A N
WAT E R W E R K E N
8. STRUCTUUR VAN DE UITVOERING
8.2 S TART
8.1 VAN WATERPLAN
De Watercyclus is een instrument dat leidt tot een inzichtelijke, planmatige, afrekenbare
NAAR UITVOERING
VAN DE WATERBELEIDSCYCLUS
en resultaatgerichte uitvoering van het Waterplan. De cyclus is een middel om het
Het Waterplan Utrecht is in goede samenwerking opgesteld. Het is belangrijk om
Waterplan Utrecht te operationaliseren en om de samenwerking en de onderlinge verban-
de opgebouwde en versterkte relaties tussen de waterpartners voort te zetten.
den tussen de waterpartijen vast te houden.
Voor de uitvoering zijn vier instrumenten van groot belang:
Starten van de Waterbeleidscyclus. Dit is een algemene voorwaarde voor een stuurbaar
WATERPLAN U TRECHT
en controleerbaar uitvoeringsproces.
Het Waterplan Utrecht vormt de basis voor integrale uitvoering. Door het vaststellen van
Oprichten van een platform als continue basis voor de uitvoering van het Waterplan
het Waterplan is de watercyclus gestart.
Utrecht: het bestuurlijk wateroverleg Utrecht. Dit overleg is een uitvloeisel van de
strategie 'waterschotten verlagen'.
M EERJARENPROGRAMMA
Samenstellen van een Wateratlas. Dit is een voorwaarde voor uitvoering van de tweede
Het meerjarenprogramma is voortschrijdend. Dit betekent dat het programma jaarlijks
strategie, 'water stroomt met stedelijke dynamiek'.
wordt aangescherpt, bijgesteld en vastgesteld. Het huidige programma (zie hoofdstuk 9)
Communiceren met de gebruikers van water. Dit komt voort uit de derde strategie 'het
geeft activiteiten aan voor 2004 tot 2008. De eerste stap is aanvulling van het program-
blauwe goud verzilveren'.
ma met doelstellingen en meetcriteria. Ook wordt dan de haalbaarheid van de zogenoemde pilot-projecten onderzocht.
WATERMONITOR
Monitoring van de resultaten van het meerjarenprogramma levert gegevens op voor de
evaluatie van de uitvoering van het Waterplan. Het primaire belang van de monitoring is
dat de beleidsformulering en -uitvoering blijft aansluiten op de dynamische (maatschappelijke) werkelijkheid.
Voor dit plan is monitoring op twee niveaus relevant:
1. Evaluatie van doelstellingen. Vanzelfsprekend is het belangrijk om zicht te houden op
de realisatie van de doelstellingen.
2. Bijstelling op langere termijn. De verwachting is dat de huidige ambities de komende
drie decennia regelmatig worden geëvalueerd.
WATERVERSLAG
Het waterverslag heeft een drieledige functie:
1. Evaluatie en uitvoering van het programma op basis van de monitoringsresultaten;
2. Sturing (vooruitblik): op welke punten voldoet het gevoerde beleid? Op welke punten
moet het worden aangescherpt?
3. Verantwoording van de ingezette middelen en de capaciteit.
P RINS C LAUSBRUG ,
ALS SYMBOOL VAN STANDPUNTEN VERBINDEN ALS BEGIN VAN UITVOERING
47
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 48
S A M E N W E R K E N
8.3 B ESTUURLIJK
A A N
WATEROVERLEG
WAT E R W E R K E N
U TRECHT
De stuurgroep komt jaarlijks in september bijeen, om de maatregelen en ontwikkelingen
op het gebied van water in Utrecht op elkaar af te stemmen. Daarbij maken de leden
Voor de verdere uitvoering van het Waterplan Utrecht is een goede organisatie van over-
voor het daaropvolgende jaar concrete afspraken over maatregelen, kosten en kosten-
leggen tussen de waterpartijen noodzakelijk. Deze organisatie heeft verschillende compo-
dragers (passend bij de begrotingscyclus van de waterpartners). Voor het jaar daarop
nenten en is in onderstaande tabel beschreven.
presenteert de stuurgroep een doorkijk (ter voorbereiding op de begroting voor dat jaar).
B ESTAANDE
ACTIVITEITEN AFSTEMMEN
Het wateroverleg Utrecht houdt de bestaande, reguliere activiteiten in het oog, om tijdig
O RGANISATIELAAG
TAKEN
synergie op te sporen. In een eerste verkenning (zie ook § 3.6) wordt synergie veronder-
( OVERLEGFREQUENTIE )
Stuurgroep (3/jaar)
steld op de volgende vlakken:
Waterkwaliteit, grondwater en waterketen
Diffuse bronnen
In de stuurgroep zijn de besturen van de 6 waterpar-
Ruimte en water
tijen vertegenwoordigd. De stuurgroep is verantwoor-
Groen en recreatie
delijk voor de finale besluitvorming. Zij besluit over
Beheer en onderhoud
de prioritering van de samenhangende activiteiten
van de waterpartners, over maatregelen die nog niet
Het wateroverleg beoordeelt de bestaande activiteiten van de waterpartners continu op
vastliggen in het programma, over verdere samenwer-
deze punten. De projectleiders van de afzonderlijke waterpartners hebben tot taak de
king en over het oplossen van stagnaties.
eigen activiteiten met activiteiten van derden te verbinden. De feitelijke uitvoering
wordt op afstand beoordeeld en zo nodig bijgestuurd om de mogelijke synergie optimaal
Projectgroep (10/jaar)
te benutten.
De projectgroep ondersteunt de stuurgroep, stemt
bestaande plannen van individuele organisaties onderling af en is het aanspreekpunt voor ruimtelijke pro-
D OORBRAKEN
jecten. Zij signaleert eventuele leemtes in de uitvoer-
Het doorbreken van bestaande discussies (zie 3.6) vergt ten eerste een gemeenschap-
ing en definieert nieuwe projecten. De projectgroep
pelijke basis waarover de waterpartners het eens zijn. De watervisie in het Waterplan en
monitort de voortgang in de uitvoering en signaleert
de doelstellingen van de werkgroepen vormen deze basis. Een tweede voorwaarde is de
eventuele stagnaties. De projectgroep formuleert
bereidheid van de betrokken waterpartners om daadwerkelijk bij te dragen aan dit
adviezen en rapporteert voortgang van de uitvoering
gemeenschappelijke doel.
IN BESTAANDE DISCUSSIES
aan de stuurgroep.
De processtappen bij het organiseren van doorbraken zijn:
Projectleideroverleg (15/jaar)
Dit overleg komt op ad-hoc basis bij elkaar om de
beschrijving van de discussie, inclusief de standpunten van partijen;
daadwerkelijke afstemming tussen projecten te rege-
toetsing van standpunten aan wettelijke kaders en beleidsnota's;
len. Het constateert en voert zo mogelijk opties voor
presentatie van de discussie aan de projectgroep;
verdere optimalisaties tussen projecten uit.
definiëren van ruimte voor oplossingen;
Geeft praktijkervaringen en projectresultaten door
discussie in de projectgroep;
aan (leden van) de projectgroep.
opstellen van een voorstel voor een doorbraak naar de stuurgroep;
uitvoeren van het besluit door de betrokken waterpartners.
48
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 49
8.4 WATERATLAS U TRECHT
P ILOTPROJECTEN
Naast de geplande activiteiten van de waterpartners zijn er ook pilotprojecten. Deze
dienen om de bestaande samenwerking te verbeteren of om nieuwe synergievlakken op
De Wateratlas is een vertaling van het streefbeeld op stadsniveau naar de tien wijken van
meerwaarde te verkennen. De projecten stijgen uit boven de bestaande activiteiten van
Utrecht. De waterpartners geven in onderlinge discussie hun eisen en wensen integraal
de waterpartners en kunnen alleen in samenwerking worden uitgevoerd. Het wateroverleg
en ruimtelijk weer. Op de kaarten staan de benodigde en de wenselijke aanpassingen in
werkt de haalbaarheid, de mogelijkheden en de keuze voor deze projecten uit.
het bestaande watersysteem. De Wateratlas maakt zo de wateropgave voor Utrecht goed
zichtbaar.
De voorlopige pilotprojecten zijn:
Schoonwatertracé door Utrecht
De atlas is een middel om de ruimtelijke projecten in Utrecht voortijdig van informatie
Aanpak ongerioleerde woonboten en panden
te voorzien. Hij is daarmee een voorbereiding op de Watertoets. Al vóór het begin van
Aanpak basisinspanning en waterkwaliteitsspoor
de bijbehorende procedure kan men zo een eerste idee van de inzet van de waterpartners
Vaststellen wateropgave
verkrijgen. In een volgende discussieronde tussen de waterpartners en de plannenmakers
Opstellen streefbeelden natte openbare ruimte
wordt de Wateratlas voor een concreet plangebied verder uitgewerkt. De atlas maakt de
Opstellen Wateratlas
watertoets daarmee optimaal transparant.
AfvalWaterplan Utrecht
Streefbeelden natte openbare ruimte
De Wateratlas is ook een middel om met de waterpartners afzonderlijk - en later met
Samenbrengen Overvecht, Ruigenhoek en Noorderpark
de ingezetenen van Utrecht - te discussiëren over de noodzaak en wenselijkheid van
Grondwatertafel Utrecht
aanpassingen in het watersysteem. Hiermee beogen we - naast een efficiënt planproces -
Parels poetsen
ook een goed draagvlak bij de huidige en toekomstige gebruikers.
Bovenstaande projecten zijn toegelicht in het programma (zie 9.2).
De wateratlas geeft de mogelijkheden voor meervoudig ruimtegebruik expliciet aan.
De toelichtende tekst levert de onderbouwing voor de eisen die aan verbetering van
het watersysteem worden gesteld. Ook presenteert de atlas de alternatieven bij de
invulling van de eisen en wensen voor verbetering van het watersysteem in tekst en
beeld. Hiermee bevorderen we de creativiteit bij plannenmakers en waterpartners,
zowel afzonderlijk als (later) in de onderlinge discussie.
49
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 50
S A M E N W E R K E N
A A N
WAT E R W E R K E N
8.5 C OMMUNICATIE
De communicatie draagt wezenlijk bij aan de realisatie van de watervisie op 2030. Het
• • • Samenvatting
gaat om het creëren van draagvlak bij de waterpartners en anderen. Communicatie rond
Voor de uitvoering van het Waterplan zijn vier instrumenten benoemd: de waterbeleids-
het Waterplan Utrecht is belangrijk, omdat er een groot aantal belanghebbenden is.
cyclus, het bestuurlijk wateroverleg Utrecht, de Wateratlas en de communicatie. Deze
instrumenten sluiten aan op de strategieën en ondersteunen een meetbare en stuurbare
uitvoering van het Waterplan.
Momenteel zijn op het gebied van watercommunicatie in Utrecht verschillende partijen
actief. Naast de zes waterpartners zijn dat organisaties als de Initiatiefgroep Bevaarbare
Leidsche Rijn, de Bond Heemschut, de Stichting Sterrenmolen, de Groep Utrecht weer
omsingeld, de Stichting Utrechts Woonbotenoverleg, de Algemene Utrechtse Hengelvereniging, het Bewoners Overleg Lunetten (BOL), het Milieucentrum en de Milieupunten.
In het vervolg worden de belangengroeperingen in beeld gebracht en bij de uitvoering
betrokken.
Communicatie wordt ín de uitvoering op verschillende niveaus ingezet. Een overzicht:
TACTISCH
NIVEAU
Voor de termijn van het Waterplan, 2004-2008, zijn de volgende doelstellingen geformuleerd:
Informeren hoe Utrecht ervoor staat op het gebied van de veiligheid, de kwaliteit en
het gebruik, en inzicht krijgen in de beleving van water en waterwerken;
Door het werken met kansenkaarten voor water de interactie bevorderen met eindgebruikers van het water in Utrecht;
Kennis en ervaring breder toegankelijk maken, waardoor meer draagvlak voor waterbeheer en een gedragsverandering ter verbetering van het water in Utrecht wordt bereikt.
O PERATIONEEL
NIVEAU
Bij uitvoering van elk onderwerp uit het meerjarenprogramma worden bijbehorende communicatieparagrafen opgesteld. Het voert te ver om alle doelstellingen nu te voorzien
van communicatiedoelstellingen en acties.
Gedacht moet worden aan verschillende acties, zoals:
Opzetten van een website om nieuwe doelgroepen te bereiken;
Organiseren van netwerkbijeenkomsten;
Publicaties mogelijk maken;
Mediamomenten benutten;
Resultaten laten zien: Utrecht Monitor, Commissiebrief e.d.;
Aansluiten bij acties in de wijk, in overleg met belangengroeperingen, wijkbureaus
O OG
en milieupunten.
50
IN
AL,
GEBUNDELDE UITVOERING RIOOLVERVANGING , AFKOPPELEN VAN HEMELWATER EN NIEUW WEGDEK
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 51
9. MEERJARENPROGRAMMA WATER, 2004 - 2008
Dit hoofdstuk beschrijft het programma van het Waterplan Utrecht. In het vorige hoofdstuk kwamen de benodigde instrumenten bij de uitvoering al aan bod. Het programma is
één van de onderdelen van de waterbeleidscyclus (zie 8.2).
9.1 A CHTERGROND
VAN HET PROGRAMMA
Het Meerjarenprogramma Water is geen traditioneel programma waarbij de ambities voor
2030 zijn vertaald in doelstellingen, en die vervolgens weer in activiteiten, middelen
en benodigde capaciteit. Alle waterpartners hebben immers al eigen programma's vastgesteld en activiteiten gepland. Uit de inventarisatie (hoofdstuk 3) blijkt dat per jaar
nu al meer dan 40 miljoen euro wordt uitgegeven aan in het water in Utrecht.
De begrotingen van individuele waterpartners vormen het (financiële) kader voor het
Meerjarenprogramma 2004 - 2008. Voor 2004 is geen extra financiële ruimte gecreëerd.
Tegelijkertijd is een behoorlijke inspanning nodig om aan wettelijke vereisten te voldoen
en om het streefbeeld voor 2030 te bereiken. In deze situatie is vergaande samenwerking
tussen de waterpartners essentieel om de ambities van het Waterplan Utrecht waar te
maken.
K ADEMUUR
IS CULTUURHISTORIE EN IS WATERKERING , RESTAURATIE KEERMUUR
J ANSKERKHOF
De uitdaging voor het Waterplan Utrecht is: op een budgettair neutrale manier méér
resultaat voor water in Utrecht leveren. Om dit te bereiken wordt de veronderstelde
synergie tussen verschillende activiteiten opgespoord en vergroot.
U ITVOERING
VAN HET PROGRAMMA
( BV.
BAGGEREN VAN DE
M INSTROOM ,
HERSTEL WERFMUUR )
51
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 52
S A M E N W E R K E N
9.2 R EGULIERE
A A N
WAT E R W E R K E N
ACTIVITEITEN , SYNERGIE EN
PILOTPROJECTEN
Deze paragraaf deelt alle reguliere activiteiten van de waterpartners in naar de ambities
waaraan zij bijdragen. In de eerste stap van de beleidscyclus (zie 8.2) wordt dit overzicht verder uitgewerkt en benoemen we doelstellingen. Ook benoemen we het samenbrengen van reguliere activiteiten om synergie te bewerkstelligen.
In onderstaand overzicht zijn ook de pilotprojecten (zie 8.3) opgenomen. in de tabellen
aan de linkerzijde van de volgende pagina's zijn steeds de activiteiten voor de ambities
opgesomd. Veel gemeentelijke activiteiten zijn onderdeel van het Gemeentelijk
Rioleringsplan (GRP). Aan de rechterzijde is steeds de reikwijdte van de activiteiten
en zijn de pilotprojecten beschreven.
G ALGENWAARD ,
AANPAK DIFFUSE BRONNEN , ZUIVERING VAN WATER EN BOUWMATERIALEN
A ANSLUITING
52
WOONBOTEN OP RIOLERING
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 53
A MBITIE / ACTIVITEITEN
T REKKER
1. B RONNEN
R EGULIERE
1. G EEN
BRONNEN VAN VERONTREINIGING IN HET
K ROMME R IJNGEBIED
VAN VERONTREINIGING IN HET
K ROMME R IJNGEBIED
SANEREN
ACTIVITEITEN
De reguliere activiteiten zijn opgenomen in het Waterbeheersplan van het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden. Het hoogheemraadschap neemt zich voor de water-
(zie waterbeheersplan HDSR)
zuiveringsinstallaties in het Kromme Rijngebied ingrijpend aan te passen. Hiermee zijn
2. D IFFUSE
forse investeringen gemoeid.
VERONTREINIGING VERGAAND TERUGBRENGEN
maatregelen gescheiden stelsel
gemeente
onderzoek naar lekke riolen
gemeente
P ILOTPROJECT : S CHOONWATERTRACÉ
kans op wortelingroei bij riolen
gemeente
Het idee is om een tracé van bestaande watergangen samen te stellen met écht schoon
onderzoek instortingsgevaar riolen
gemeente
en bruikbaar water. De bron ervan is het schone heuvelwater uit het Kromme Rijngebied.
actieprogramma diffuse bronnen
provincie
Het Utrechtse watersysteem maakt dan maximaal gebruik van zijn natuurlijke ligging.
emissiereductie diffuse bronnen
provincie
Het ligt weer zichtbaar aan de voet van de Heuvelrug.
DOOR
U TRECHT
actualiseren handleiding duurzaam materiaalgebruik in de openbare ruimte gemeente
reinigen pers- en drukriolering preventief (1 x 10 jr)
gemeente
Het schone water wordt door het oosten en noorden van Utrecht gevoerd. Bewoners kun-
baggeren (uitvoeringsplan SUBBIED)
gemeente
nen daar maximaal genieten en gebruik maken van het water. Langs het tracé beginnen
aanleg doorgangsdepot bagger
onderzoek effect rioolvervanging op grondwaterstand
projecten die het water uit de wijken schoon houden. Uiteindelijk voedt dit schone water
HDSR
de Vecht. De zuurstofproblemen op de Vecht kunnen daarmee in de huidige situatie niet
gemeente
volledig worden opgelost (zie de Waterkwaliteitstoets Utrecht), maar het schone water
3. A LLE
zal daar wel een flinke verbetering betekenen.
PUNTBRONNEN KENNEN EN GROTENDEELS SANEREN
opheffen gemaal Thomas à Kempisweg en vergroten 1100 m riool
gemeente
vergroten riool Oog in Al, overstort naar Merwedekanaal
gemeente
haalbaarheidstudie effluent RWZI Utrecht om te voldoen aan MTR
2. D IFFUSE
R EGULIERE
HDSR
VERONTREINIGING VERGAAND SANEREN
ACTIVITEITEN
ongerioleerde percelen buitengebied rioleren of IBA
gemeente
De activiteiten van de gemeente en de provincie Utrecht omvatten het onderzoek en de
uitvoeren saneringsplan 196 percelen binnen de bebouwde kom
gemeente
reductie van diffuse bronnen en het baggeren in verschillende delen van de stad.
structurele controle risicovolle bedrijven
gemeente
opstellen saneringsplan percelen binnen de bebouwde kom
gemeente
P ILOTPROJECT : A ANPAK
invulling waterkwaliteitsspoor Haarzuilens samen met HDSR
gemeente
Het wateroverleg Utrecht zet zich in voor een doorbraak in deze discussie. De details zijn
onderzoek centrale storingsmelding bij overstortkleppen
gemeente
beschreven in hoofdstuk 3.
opstellen en uitvoeren inspectieplan
gemeente
uitvoering monitoring lozingen op oppervlaktewater en in de bodem
gemeente
3. A LLE
saneren 3 risicovolle overstorten
gemeente
R EGULIERE
ombouwen overstortleidingen Overvecht
gemeente
Op het programma van het Gemeentelijk Rioleringsplan staat het saneren van overstorten
ONGERIOLEERDE PERCELEN EN WOONBOTEN
PUNTBRONNEN GROTENDEELS SANEREN
ACTIVITEITEN
en lozingen uit niet-gerioleerde percelen. Deze activiteiten omvatten verder de voorbereiding en de monitoring van de maatregelen en de controle van risicovolle bedrijven.
P ILOTPROJECT : A ANPAK B ASISINSPANNING / WATERKWALITEITSPOOR
Het wateroverleg Utrecht zet zich in voor een doorbraak in deze discussie. Nadere details
staan in hoofdstuk 3.6
53
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 54
S A M E N W E R K E N
A A N
WAT E R W E R K E N
A MBITIE / ACTIVITEITEN
T REKKER
4. S CHEIDEN
R EGULIERE
4. V ERSCHILLENDE
VAN WATERKWALITEITEN
ACTIVITEITEN
In de komende jaren wordt onder meer in Oudenrijn, Haarzuilens en Lage Weide verhard
KWALITEITEN WATER SCHEIDEN
oppervlak afgekoppeld van de riolering. Ook komen er experimenten om nieuwe tech-
opstellen richtlijnen lozing hemelwater en richtlijnen verwerken in
nieken hiervoor te testen.
regelgeving
gemeente
afkoppelen De Meern
gemeente
vergroten 1350 m riolering De Meern
gemeente
P ILOTPROJECT : O VERVECHT, R UIGENHOEK
onderzoek haalbaarheid afkoppelen bij rioolvervanging
gemeente
In Overvecht Zuid wordt de komende vijf jaar uit drie verschillende bronnen geld geïn-
EN
N OORDERPARK
vesteerd in de watergang langs de Moldaudreef. Onder de paraplu van het Waterplan
opstellen gemeentelijk afkoppelplan 2003-2006 voor kansrijke
gemeente
wordt geprobeerd de drie geldstromen aan elkaar te koppelen. Zo komt een integraal
verplaatsen overstort naar en spoelinrichting in bbb Oudenrijn
gemeente
plan tot stand met een efficiënte besteding van financiële middelen.
afkoppelen dakoppervlak Haarzuilens
gemeente
Daarnaast speelt in Overvecht de herstructurering van de wijk, en in het aangrenzende
afkoppelen 11,7 ha dakoppervlak Lage Weide
gemeente
gebied het project 'recreatiegebied polder Ruigenhoek' en de inrichting van het
afkoppelgebieden
Noorderpark. Daardoor ontstaan kansen om duurzame doelstellingen voor het waterbeheer
afkoppelen bedrijventerrein Overvecht (niet in grp)
experimenten nieuwe technieken voor vasthouden en zuiveren neerslag
in combinatie met wonen, natuur, recreatie en cultuur mogelijk te maken.
gemeente
Het pilotproject werkt deze kansen verder uit. Het pilotproject bij 'bronnen van veront5. G EEN
WATEROVERLAST VANUIT HET
K ROMME R IJNGEBIED
reiniging in het Kromme Rijngebied saneren' (zie verder 9.2) sluit ook goed aan op deze
ambitie.
5. G EEN
WATEROVERLAST VANUIT HET
R EGULIERE
K ROMME R IJNGEBIED
ACTIVITEITEN
De reguliere activiteiten zijn opgenomen in het Waterbeheersplan van het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden.
54
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 55
P ILOTPROJECT, “O VERVECHT, P OLDER R UIGENHOEK
EN
N OORDERPARK ”
VERBINDEN
55
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:03
Pagina 56
S A M E N W E R K E N
A A N
WAT E R W E R K E N
A MBITIE / ACTIVITEITEN
T REKKER
6. U TRECHT
R EGULIERE
6. U TRECHT
KAN VEEL MEER HEMELWATER AAN
ACTIVITEITEN
In de bestemmingsplannen werken de waterpartners samen aan verdere implementatie
KAN VEEL MEER HEMELWATER AAN
gemeente
van de Watertoets. Uitgangspunten bij de inbreng van water in deze plannen zijn:
bbb Rijksstraatweg De Meern
gemeente
bbb Meentweg De Meern
gemeente
wateropgave Rijnenburg
HDSR
wateropgave+ waterberging in plassen tbv stedelijk watersysteem
HDSR
ombouwen spuikokers Catharijnesingel tot bergbezinkvoorziening
klimaatpot
Bij een robuust watersysteem is - naast het voorkomen van overlast door piekbuien ook seizoensberging van belang;
Om aan de Europese Kaderrichtlijn te voldoen, moet hemelwater zoveel mogelijk worden afgekoppeld en geborgen in de stadswijken.
Combinatie van deze uitgangspunten vereist op wijkniveau een watersysteem dat vol-
HDSR
WB21 + watertoets
provincie
doende ruimte heeft om hemelwater in pieksituaties op te vangen. Dit systeem wordt ook
bepalen normen wateroverlast en consequenties klimaatverandering
gemeente
benut om afgekoppeld water van relatief schone verharde oppervlakken op te vangen en
te bergen voor drogere perioden.
P ILOTPROJECT : A ANPAK VASTSTELLEN WATEROPGAVE
Het wateroverleg Utrecht zet zich in voor een doorbraak in deze discussie. Nadere details
staan in hoofdstuk 3.
P ILOTPROJECT : O PSTELLEN WATERATLAS
Het streefbeeld voor 2030 wordt voor alle Utrechtse wijken geconcretiseerd. Daarmee
is meteen de voorbereiding voor het uitbrengen van het Wateradvies in de Watertoets
uitgevoerd. Bovendien is dan voor alle waterpartners in Utrecht tijdige inbreng in de
ruimtelijke projecten geregeld. In het wijkstreefbeeld zetten we eisen en wensen voor
water op de kaart en benoemen we de voordelen van water voor ruimtelijke processen.
Het opstellen van deze waterstreefbeelden is een uitstekend communicatiemiddel met
bewoners, bedrijven en organisaties.
WATER
SCHOONHOUDEN , VEEGBOOT AAN DE
B EMUURDE W EERD
56
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:04
Pagina 57
A MBITIE / ACTIVITEITEN
T REKKER
7. D E
STAD WENTELT NIET MEER AF
R EGULIERE
7. D E
De activiteiten bij de ambities 5 en 6 omvatten samen de reguliere activiteiten die aan
STAD WENTELT OVERTOLLIG WATER NIET AF
vergroten transportcapaciteit riolering Mauritslaan ivm wateroverlast
8. O PTIMALISATIE
ACTIVITEITEN
gemeente
bovenstaande ambitie bijdragen.
8. O PTIMALISATIE
VAN DE WATERKETEN EN HET WATERBEHEER
WATERKETEN EN WATERSYSTEEM
vervangen gemaal Zandweg, De Meern
gemeente
R EGULIERE
vervangen hoofdrioolgemaal Isotopenweg
gemeente
De komende tijd worden gemalen vervangen; de extra informatie wordt in beheersyste-
ACTIVITEITEN
getransporteerd afvalwater Zuivering
HDSR
men verwerkt. Tijdig overleg tussen de waterpartners kan leiden tot verdere optimalisatie
gezuiverd afvalwater Zuivering
HDSR
van onderdelen van het watersysteem of de waterketen.
verwerkt slib Zuivering
aanpassen regelgeving ontmoediging lozing bronneringswater op riolering
HDSR
gemeente
P ILOTPROJECT : A FVALWATERPLAN U TRECHT
opname infiltratievoorzieningen Maarssen en Vleuten in rioolbeheersysteem gemeente
Bij de (afval)waterketen zijn verschillende partijen betrokken. Elke partij streeft naar een
integratie gemaalbesturingssystemen
gemeente
optimale werking van een deel van de (afval)waterketen: de zuiveraars streven naar een
analyseren beschikbare meetgegevens
gemeente
optimale werking van de zuivering, de gemeente tracht overstorten zoveel mogelijk te
voorkomen, de waterleidingbedrijven proberen het waterverbruik te verminderen.
uitvoeren maatregelen uit heroverweging basisinspanning + waterkwaliteitsspoor
gemeente
Een optimale werking van de onderdelen van de keten garandeert echter nog geen opti-
opstellen integratieplannen bestaande riolering bij ontwikkeling
Leidsche Rijn
gemeente
maal werkend (afval)watersysteem. Door meer samenwerking, gezamenlijk onderzoek en
energiebesparing gemalen
gemeente
financiering kan een (afval)watersysteem ontstaan waarin elk van de onderdelen een
bepalen restlevensduur rioleringsvoorzieningen
maximale bijdrage levert aan een optimaal (afvalwater)systeem. Met een AfvalWaterplan
is het mogelijk naar zo'n betere afstemming te zoeken.
P ILOTPROJECT : G RONDWATERTAFEL U TRECHT
Het grondwater kan grote maatschappelijke gevolgen hebben. Voorbeelden hiervan zijn
ongewenste zettingen van gebouwen door onttrekkingen, grootschalige verspreiding van
verontreinigingen, verdroging en vernatting van natuur- en recreatieterreinen en het
onderlopen van kelders. Deze problemen zullen mogelijk vaker optreden door ondergronds
bouwen en grootschalige onttrekkingen, afkoppelen van hemelwater of door rioolrenovatie. Bovendien worden vanuit Europese regelgeving strengere eisen gesteld aan de
kwaliteit van het grondwater.
De waterpartijen zijn elk vanuit een verschillende aspect verantwoordelijk voor het
grondwater. Zij komen in een "grondwatertafel" bij elkaar om hun kennis van het grondwater te integreren. De bestaande knelpunten bij het grondwaterbeheer worden benoemd
en uitgewerkt. Vervolgens worden oplossingsrichtingen aangegeven en voorgelegd voor
verdere besluitvorming.
B ILTSTRAAT,
REINIGEN VAN RIOLERING
57
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:04
Pagina 58
S A M E N W E R K E N
A A N
WAT E R W E R K E N
A MBITIE / ACTIVITEITEN
T REKKER
9. WATER
R EGULIERE
9. WATER
ACTIVITEITEN
De belangrijkste activiteiten zijn het onderhoud van de oevers door het HDSR en de aan-
WORDT VOLWAARDIG ONDERDEEL VAN DE LEEFOMGEVING
Groot onderhoud oevers:
ALS ONDERDEEL VAN DE LEEFOMGEVING
leg van ecologische oevers door de gemeente Utrecht.
HDSR
Leidsche Rijn noord, van Stadsdambrug tot De Meern Lobrug (3,5 km)
HDSR
Zilveren Schaats (Wilhelminapark)
HDSR
P ILOTPROJECT : S TREEFBEELDEN
Kruisvaart (0,2 km)
HDSR
De waterbeheerders doen goed werk, vaak om technische redenen. De actie is: samen-
Plas Lage Weide
HDSR
hangende streefbeelden voor inrichting en gebruik voor het water en de oevers opstellen.
Voordorp volkstuinen
HDSR
De waterbeheerders helpen elkaar om water als méér dan een technisch medium te
Singel Utrecht
HDSR
beschouwen. Uitgangspunt voor de streefbeelden zijn twee bestaande, uitstekende
Tuindorp (3 km)
HDSR
nota's van de Dienst Stadsbeheer voor de openbare ruimte en van AGV voor het water.
Camping (2,7 km)
HDSR
Samenwerking levert een samenhangend beeld op voor de inrichting en het beheer van
Leidsche Rijn noord, tussen Lobrug en Heldam
HDSR
oevers en water van grachten, sloten, waterwingebieden, het Amsterdam-Rijnkanaal en
Leidsche Rijn zuid, tussen Stadsdambrug en A2 (0,6 km)
HDSR
toekomstige waterbergingsgebieden.
Overvecht zuid (5 km)
HDSR
beheer en onderhoud ARK
RWS
natuurvriendelijke oever Klopvaart
AGV
aanlegplaats Restauratieplan Vecht
AGV
Restauratieplan Vecht
NATTE OPENBARE RUIMTE
provincie
opstellen ontwerprichtlijnen voor bovengrondse afvoer
Groene Web
gemeente
Groenplan Overvecht
Julianapark
Zocherplantsoen
R UIMTE
58
VOOR WATER , OOK IN TUIN AAN HET
Z EVENBLAD
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:04
Pagina 59
A MBITIE / ACTIVITEITEN
T REKKER
10. H ET
WATERBEHEER IS BEGRIJPELIJK EN BRUIKBAAR VOOR INWONERS
R EGULIERE
10. H ET
ACTIVITEITEN
Momenteel zijn nog niet veel activiteiten gepland om het waterbeheer aan inwoners en
WATER IS BEGRIJPELIJK EN BRUIKBAAR VOOR INGEZETENEN
Hydron
bedrijven over te dragen. De geplande activiteiten richten zich meer op het bruikbaar
bruggen, tunnels etc.
gemeente
houden van het watersysteem en de waterketen, en minder op het begrijpelijk maken
watergangen
gemeente
ervan. Enkele reguliere activiteiten richten zich op de inventarisatie en het voorkomen
havens
gemeente
van klachten.
werven en walmuren
gemeente
inventarisatie klachten stankoverlast
gemeente
P ILOTPROJECT : PARELS
uitvoering monitoring tbv opstellen waterbalans
gemeente
In Utrecht liggen allerlei 'pareltjes' aan mooi water. Sommige plekken zijn overbekend
uitvoering monitoring tbv achterhalen oorzaken klachten
gemeente
(Stadhuisbrug, Sluizencomplex Oog in Al). Andere parels kunnen nog meer gaan schit-
aanleg en onderhoud waterleiding
POETSEN
teren (Demka-bocht, Klopvaart, Waterwinpark, Nedereindse Plas). In dit project dragen
alle waterbeheerders bij aan de zichtbaarheid van deze waterparels. Samen een parel
oppoetsen geeft een goed gevoel. De omgeving en passanten zullen het zeker waarderen.
P ILOTPROJECT : O PSTELLEN WATERSTREEFBEELDEN
VOOR DE WIJKEN
Dit pilotproject is een uitstekend communicatiemiddel met bewoners, bedrijven en
organisaties (zie verder onder 8).
PAREL
IN
U TRECHT;
DE
N IEUWE H OLLANDSE WATERLINIE (F ORT
DE
G AGEL )
59
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:04
Pagina 60
S A M E N W E R K E N
A A N
WAT E R W E R K E N
9.3 H ET WATER ( PLAN )
IS AL BEGONNEN !
De waterpartners hebben al een flinke impuls gegeven aan een beter watersysteem in
Utrecht.
B AGGEREN
EN DE ZOEKTOCHT NAAR DEPOTRUIMTES
Voor het baggeren van wateren in Utrecht zijn depotruimtes nodig voor het ontwateren
van de bagger. Het heeft geruime tijd geduurd voordat mogelijke locaties voor baggerdepots werden gevonden. De discussie is inmiddels doorbroken. Het baggeren is inmiddels uitgegroeid tot een schoolvoorbeeld van samenwerking.
WATER
IN RUIMTELIJKE PROJECTEN
In de bestemmingsplannen Oog in Al en Watervogelbuurt werken het HDSR en de
gemeente Utrecht samen aan de implementatie van de Watertoets. Voor de plangebieden
Overvecht, Ruigenhoek, Ondiep en Stationsgebied is een ruimtelijke visie (bijna) gereed.
De ruimtelijke visie voor deze gebieden is nog abstract. De gemeente Utrecht, Hydron en
het HDSR hebben samengewerkt om een eerste idee voor een beter watersysteem te verweven in de ruimtelijke visie voor het Stationsgebied. De eerste stap in deze gebieden is
dus gezet.
WATERWERKEN
IS SAMENWERKEN
L EIDSCHE R IJN
In Leidsche Rijn is al op veel principes van het Waterplan vooruit gelopen. De aanleg
van de tweede Haarrijnse Plas is net begonnen. In totaal is straks 90 tot 100 hectare
beschikbaar voor voorraadbeheer, recreatie en natuur. Bij de plas is een eerste proefvak
van een heloytenfilter gepland dat uit kan groeien tot één grote schoonwatermachine.
Het water in de plassen wordt daarmee veel schoner dan de omgeving. Het streven is
zwemwaterkwaliteit te leveren.
In het plangebied Terwijde wordt momenteel druk gebouwd. De watermachine in Leidsche
Rijn is namelijk ook een aantrekkelijke plek om te wonen. Het water is hier aanwezig in
brede watergangen en is door dit stadsdeel geweven. Straks wonen de helft van de
bewoners in de directe nabijheid van het water. Water draagt hier duidelijk bij aan een
aantrekkelijk leefklimaat.
• • • Samenvatting
Het Waterprogramma Utrecht benoemt alle nieuwe en bekende activiteiten.
Door optimalisatie van bestaande activiteiten ontstaat ruimte voor nieuwe activiteiten.
60
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
WATER
14:04
Pagina 61
IN STATIONSGEBIED
61
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:04
Pagina 62
B I J L A G E
LITERATUUR
2000 jaar Utrecht. Stedenbouwkundige ontwikkeling van
Waterbeheerplan Hoogheemraadschap de Stichtse
castrum tot centrum, 1969, A.W. Bruna & Zoon
Rijnlanden 1996 - 2000, 23 januari 1997
Commissie Waterbeheer 21e eeuw
Waterbeleid voor de 21e eeuw, 31 augustus 2000
Water en ruimte in Rijnenburg. Een integrale opgave naar
DHV
Baggerplan gemeente Utrecht (i.o.v. gemeente Utrecht
de wateropgave voor Rijnenburg Utrecht, 11 oktober 2001
en Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden),
Waterbeheerplan Hoogheemraadschap De Stichtse
18 september 2001
Rijnlanden, 2003 - 2007, 16 december 2002
Discussienotitie Rijnenburg (21 november 2003)
Waterkwaliteitstoets Utrecht. Witteveen + Bos, 24 januari
Milieubeleidsplan (in ontwerp), Dienst Stadsontwikkeling
2002.
Gemeentelijk Rioleringsplan, Utrecht 2003 - 2006,
Waterstructuurvisie Hoogheemraadschap de Stichtse
Blijstra, R.
Gemeente Utrecht
Rijnlanden (ontwerp), oktober 2001
Dienst Stadsbeheer, februari 2003
Hydron Midden-Nederland
Havenatlas gemeente Utrecht, Reinigings- en
Water lekker nat. Drinkwatervoorziening in de provincie
Utrecht, 1997
Havendienst
Ministerie van Verkeer en waterstaat
Kadernota GVVP (i.v.), Dienst Stadsontwikkeling
Handreiking Watertoets. Waarborg voor water in ruimtelijke
Leefkwaliteit Stationsgebied Utrecht, Projectorganisatie
plannen en besluiten
Stationsgebied, 2003
Saneringsprogramma Waterbodem Rijkswateren, 2004 -
Merwedekanaalzone (concept, juni 2002), Dienst
2009, september 2003
4e Nota Waterhuishouding
Stadsontwikkeling.
Nieuwe Stad, Schoon water. Het watersysteem van
Ministerie van Ruimtelijke
5e Nota Ruimtelijke Ordening (rijksnota-fase van beleids-
Leidsche Rijn, november 1997.
Ordening en Milieu
voornemen)
Over erven en werven (in concept), Dienst Stadsbeheer
Platform Diffuse Bronnen
Bestrijdingsmiddelen becijferd, 2002
Positionering Multimodaal bedrijventerrein Lage Weide
Provincie Utrecht, Waterschap Vallei
Schoon water in de stad. Boom-Alterra, november 2000
(BCI, juli 2002).
en Eem, AGV en HDSR
Schoon water voor de stad en Kromme Rijn, april 1993
Projectteam WB21
Stroomgebiedsvisie Amstelland, 12 december 2002
Structuurvisie (in ontwerp), Dienst Stadsontwikkeling
Provincie Utrecht
Gestoeld op water. Weergaven van lezingen van prof.
Utrecht waterdicht? Strategie voor de omgang met
Dr. C. Dekker en prof. Mr. A. van Hall, 2002
hemelwater in het stedelijk waterbeheer. Dienst Stads-
Landschapsvisie, Dienst Ruimte en Groen, april 2002.
beheer, januari 1998
Stedelijk Waterbeheer, discussienotitie, november 2000
Vaarwaterkaart van Utrecht, Reinigings- en Havendienst.
Streekplan provincie Utrecht (in ontwerp)
Woonbotenbeleid. Ruimtelijk toetsingskader woonboten
Voortgangsrapportage verdrogingbestrijding 2002, april 2003
Waterhuishoudingsplan provincie 2004 - 2008 (in ontwerp)
(in concept), Reiniging en Havendienst
Rathenau Instituut
Zet 'm op toerisme. Meerjarenprogramma toerisme 2002 -
Het blauwe goud verzilveren : een actualisering: bijdrage aan
het politieke debat over waterbeleid in de 21e eeuw (bericht
2004. Dienst Stadsontwikkeling, december 2000
aan het parlement), 2001
Verborgen wereld aan de werf. Utrechtse werfkelders
gerestaureerd. Uitgeverij Matrijs i.s.m. Dienst Stads-
Rijkswaterstaat, Directie Utrecht
Integrale visie Amsterdam - Rijnkanaal en Lekkanaal
beheer, 2002
VNG
gemeenten geven water een plaats, juni 2002
Hoogheemraadschap Amstel,
Waterbeheersplan Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en
Waterplan Utrecht
Plan van Aanpak, november 2001
Gooi en Vecht (AGV)
Vecht 2000 - 2004. Water in de levende omgeving,
Werkboek, resultaten 2002 - 2003 (in voorbereiding)
Witteveen + Bos
januari 2000
Stadswateronderzoek Utrecht
Hoogheemraadschap De Stichtse
Voor de Linie het water (projectvoorstellen voor De
Bouwsteen voor het programma van het Waterplan Utrecht,
Rijnlanden (HDSR)
Nieuw Hollandse Waterlinie)
november 2003
62
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:04
Pagina 63
C O L O F O N
U ITGAVE
Gemeente Utrecht
Dienst Stadsontwikkeling
Ravellaan 96
Postbus 8406
3503 RK Utrecht
www.utrecht.nl
R EDACTIE
EN BEELD
Tekst en figuren: Dienst Stadsontwikkeling,
met bijdragen van Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht,
Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, Hydron Midden-Nederland,
Provincie Utrecht en Rijkswaterstaat Utrecht
Foto's: Dienst Stadsontwikkeling, en Dienst Stadsbeheer
Eindredactie: Edwin Lucas/teksten, Utrecht
V ORMGEVING
Pier 19 Grafisch ontwerpers, Utrecht
D RUK
Drukkerij Kerckebosch, Zeist
O PLAGE
200 exemplaren
Utrecht, februari 2005
63
Opmaak defTheo.qxd
31-03-2005
14:04
Pagina 64