Waarom Judas lang niet de kwaadste apostel was

Waarom Judas lang niet de kwaadste
apostel was




Jeroen Zuallaert Redacteur Knack
25/03/16 om 13:47 - Bijgewerkt om 15:28
Bron: Knack
http://www.knack.be/nieuws/belgie/waarom-judas-lang-niet-de-kwaadste-apostel-was/articlelongread-683575.html?utm_source=Newsletter28/03/2016&utm_medium=Email&utm_campaign=NewsletterRNBAVUKN&M_BT=2827350465684
Zelfs in een wereld die in snel tempo ontkerkelijkt, spreekt de naam
Judas tot de verbeelding. De Britse auteur Peter Stanford schreef een
biografie van de meest gehate man in de geschiedenis van het
christendom. 'Judas was het slachtoffer van een gerechtelijke dwaling.'
Detail uit de Biblia Pauperum, 15e - 16e eeuw. © Getty
'Stel dat we nu meteen het schooltje om de hoek binnenlopen, en we vragen de
kinderen om ons het verhaal van Pasen uit te leggen. De meerderheid zal niet kunnen
uitleggen waarover het gaat. Een heleboel kinderen zal zeggen dat Jezus uit chocolade
bestond, of dat Jezus verrezen is als paashaas. Maar iedereen weet wie Judas is en
wat hij heeft gedaan. Hij is de meest gehate figuur in tweeduizend jaar christendom,
maar iedereen kent hem. Dat is toch fascinerend?'
Judas: De verontrustende geschiedenis van de afvallige discipel, Peter Stanford.
Britser dan auteur Peter Stanford vind je ze niet meer. Rondhuppelend op roodgroene sokken put hij zich uit in excuses terwijl hij achter een poedel aanhost die
voortdurend probeert uit te breken. Hij ontvangt ons in Brent, de oude Ierse
migrantenwijk van Londen. Stanford groeide op in Liverpool, een van de weinige
plaatsen in Engeland waar katholieken niet nadrukkelijk in de minderheid zijn. Als
voormalig hoofdredacteur van The Catholic Heraldneemt hij het graag op voor
omstreden figuren in het christendom. Zo schreef hij de biografie van de duivel,
waarover hij later een bejubelde BBC-documentaire maakte. In zijn laatste boek
beschrijft hij het leven van Judas Iskariot, de apostel die Christus verried.
PETER STANFORD: Ik heb Judas altijd een intrigerende figuur gevonden, omdat
ik hem fundamenteel niet begrijp. Ik snap niet waarom hij 'het' gedaan heeft. Toch
vind ik hem een van de meest menselijke figuren in het Nieuwe Testament. Hij is een
mens met gebreken in wie we onszelf herkennen. We hebben allemaal weleens
iemand op een of andere manier verraden, of een kus gegeven die we eigenlijk niet
meenden.
Vindt u dat hij te hard is aangepakt door de geschiedenis?
De 12 apostelen zijn gecreëerd vanuit de zeer betuttelende visie dat we allemaal
dommeriken zijn.
STANFORD: Voor mij is Judas het slachtoffer van een gerechtelijke dwaling. Je
kunt je afvragen of zijn verraad zo veel erger is dan wat de andere apostelen doen.
Volgens de evangeliën verloochent Petrus zijn leermeester tot driemaal toe. Maar
Petrus hoeft maar even te snotteren en zich slecht te voelen, en al zijn zonden worden
vergeven. Judas toont na zijn verraad ook wroeging. Hij probeert zijn dertig
zilverlingen terug te geven, maar dat wordt geweigerd. Petrus wordt de eerste paus en
krijgt de sleutels tot het koninkrijk der hemelen, terwijl Judas een eerloze dood sterft
en voor tweeduizend jaar met alle zonden van de wereld overladen wordt. (lacht) Dat
kun je bezwaarlijk rechtvaardig noemen.
Is uw biografie ook een apologie?
STANFORD: Het is een pleidooi om hem beter te begrijpen. We leven in een wereld
die maar moeilijk vergiffenis schenkt. Judas' verhaal zou ons moeten leren dat
mensen altijd hun redenen hebben voor wat ze doen, hoe walgelijk die daden ook
zijn. Er is een reden waarom islamisten mensen doodschieten met kalasjnikovs, maar
daar lijkt niemand in geïnteresseerd. We categoriseren ze gewoon als 'slecht', en de
kous is af. De weigering om anderen te proberen begrijpen, is een fout die we in de
moderne wereld voortdurend maken.
U bent ervan overtuigd dat Judas echt bestaan heeft?
STANFORD: Naar onze normen zijn de evangeliën enorm slecht geschreven. Er zijn
geen persoonsbeschrijvingen of psychologische uitdiepingen. Maar dan nog is Judas
een van de weinige personages over wie je überhaupt iets te weten komt. Hij is een
van de weinige apostelen van wie je enigszins vermoedt dat hij een persoonlijkheid
heeft.
Over de vier evangeliën bekeken, wordt Judas nauwelijks 22 keer genoemd.
Dat is toch een beetje magertjes?
STANFORD: Ik ben ervan overtuigd dat er een element van geschiedenis zit in de
evangeliën. Er staan details in die geen enkele bestaansreden hebben. In Marcus staat
bijvoorbeeld dat er een jongeman naakt wegrent wanneer Jezus gearresteerd wordt:
dat kun je toch niet ver-zinnen? (grijnst) Zulke details zijn te onnozel om uit te
vinden.
Hoe zou u Judas als personage typeren?
Het berouw van Judas © Getty
STANFORD: In de evangeliën wordt hij voortdurend voorgesteld als een
buitenstaander. Al bij zijn introductie brandmerken de evangelisten hem als de
booswicht die Jezus zal verraden. Het lijkt wel alsof ze zeker willen zijn dat je hem als
lezer niet sympathiek zult vinden. In opsommingen van de apostelen wordt hij altijd
als laatste genoemd. Hij is de enige met een tweede naam: Iskariot, een verbastering
van zijn geboorteplaats Keriot. Dat is een belangrijk detail: het maakt hem de enige
apostel uit Judea, alle anderen zijn afkomstig uit Galilea. Joden uit Judea stonden
bekend als streng in de leer, terwijl Galilea bekendstond om zijn lossere interpretatie
van de voorschriften. Judas wordt dus gekarakteriseerd als de archetypische jood van
het establishment.
Hij lijkt ook een stuk intelligenter dan zijn collega's. Met permissie: de andere
apostelen komen niet al te snugger over.
STANFORD: Oh, maar dat is de bedoeling. Vergeet niet dat de apostelen simpele
zielen zijn. Het zijn voornamelijk vissers die net van hun boot zijn geplukt. Vooral
Petrus komt in de evangeliën over als een enorme domoor. De twaalf apostelen zijn
gecreëerd vanuit de zeer betuttelende visie dat we allemaal dommeriken zijn, omdat
alleen de kerk Jezus echt kent. Ook intellectueel is Judas de buitenstaander. Hij is de
enige die in staat lijkt om met Jezus in discussie te gaan.
En toch verraadt Judas zijn meester voor dertig zilverlingen.
STANFORD: Die dertig zilverlingen vinden we alleen in het evangelie van Mattheus. Het is trouwens geen overtuigend motief: dertig zilverlingen was in die tijd
nauwelijks meer dan een maandloon. Opvallend genoeg leek de kerk eerst niet zwaar
aan het verraad te tillen. Paulus vermeldt in zijn brieven dat Jezus verraden werd,
maar besteedt er nauwelijks aandacht aan. Het belangrijkste is dat Christus verrezen
is. En wanneer Christus verrijst, schrijft Paulus, verschijnt hij aan de twaalf
apostelen. Er is dus geen enkele suggestie dat Judas er niet meer bijhoort. Het idee
dat Judas verstoten wordt, komt pas voor in het evangelie van Marcus, dat minstens
tien jaar later werd geschreven.
Tijdens het laatste avondmaal kondigt Christus aan dat hij verraden zal
worden, maar er is geen enkele apostel die reageert. Hoe komt dat?
STANFORD: (knikt) Die scène houdt echt geen steek. Stel u voor dat u met vrienden
op restaurant gaat en iemand plotseling aankondigt dat er een verrader aan tafel zit.
Dan zou u toch willen weten wat uw vriend daarmee bedoelt? Niets daarvan bij de
apostelen! Ze doen alsof er niets gebeurd is. Bij Johannes is het zelfs nog erger. Daar
zegt Jezus dat de verrader degene is aan wie hij het volgende stuk brood aanbiedt.
Vervolgens geeft hij een stuk brood aan Judas, en nóg steekt geen van de apostelen
een vinger uit.
Volgens de evangeliën verraadt Judas Jezus met een kus. Was dat een
ongewoon gebruik?
STANFORD: In het Oude Testament kussen mannen elkaar voortdurend. Het idee
achter die kus is dat het een doodgewoon gebaar was, zodat het niet opvalt dat Judas
Christus ermee identificeert. Maar dan nog is de logica zoek. Eerst en vooral wordt
Jezus onmiddellijk na de kus ge-arresteerd, waardoor het wel heel duidelijk is dat het
Judas is die hem verraadt. Bovendien hoefde Jezus niet verraden te worden. Het is
volslagen ondenkbaar dat de Romeinen of de Joodse garde niet wisten wie Jezus was.
Jezus was op het moment van zijn arrestatie al een week lang Jeruzalem op z'n kop
aan het zetten door te prediken, kooplieden uit tempels te ranselen en volkstoelopen
te creëren. Jeruzalem was op dat moment een kleine stad van om en bij de 10.000
inwoners. De enige mogelijke verklaring voor de judaskus is dat de eerste christenen
vonden dat het verhaal een verrader nodig had. De kerk vond in Judas de
archetypische zondebok.
Waarom had de kerk een zondebok nodig?
STANFORD: Om controle te houden over haar volgelingen. De kerk heeft zich altijd
als een sterk gecentraliseerd instituut georganiseerd. Er waren veel groepen tegen wie
de katholieke kerk wilde optreden. De eerste groep die de kerk buitenspel probeert te
zetten, zijn de joden.
Waarom pakte de jonge christelijke kerk net de joden aan?
STANFORD: De evangeliën zijn geschreven na het concilie van Jeruzalem van 49.
Daar was de toenmalige Jezusbeweging samengekomen om te bepalen welke richting
ze uit zouden gaan. Moesten ze een joodse sekte blijven, zoals Jezus' broer Jakobus
dat bepleitte? Of zouden ze 'de kerk van iedereen' worden, zoals Petrus en Paulus dat
wilden? Het kamp-Paulus heeft gewonnen, en sindsdien heeft de kerk zich zo ver
mogelijk van het jodendom gedistantieerd. Wanneer Marcus een tiental jaren later
zijn evangelie schrijft, doet hij er alles aan om Judas als een archetypische jood neer
te zetten. Het evangelie van Marcus is het begin van het christelijke antisemitisme.
Dat zondebokprocedé is in de eeuwen nadien handig aangepast. In de tweede eeuw
voegde de bisschop Papias er allerlei walgelijke details aan toe. Hij beweerde dat
Judas een 'verpestende stank' verspreidde. Dat is het begin van de mythe van
de foetor iudaicus, de middeleeuwse overtuiging dat joden een soort 'jodenstank'
verspreidden. Papias schrijft ook dat Judas een enorm geslachtsdeel had. Op die
manier legde de kerk de link met seksualiteit. Door Judas te associëren met seksuele
bevrijding, hoopte Rome zijn gelovigen in het gareel te houden.
Toch had Judas ook zijn verdedigers. Er bestaat zelfs een Judasevangelie uit
de tweede eeuw.
STANFORD: Het evangelie volgens Judas heeft geen enkele biografische waarde.
Het is pure doctrinaire propaganda. Jezus wordt erin opgevoerd als een enorme
zeurpiet die de hele tijd snibt dat zijn leerlingen er niets van begrepen hebben. Judas
komt erin naar voren als de ware opvolger, de enige die Jezus' leer echt doorgrondt.
De tekst is waarschijnlijk geschreven door de gnostici, een christelijke sekte met een
afkeer van de apostolische kerk. Met het Judas-evangelie wilden ze aantonen dat de
kerk het bij het verkeerde eind had.
In de middeleeuwen wordt Judas vooral gelinkt aan de financiële sector.
Vanwaar die associatie?
Het Laatste Avondmaal, Joos Van Cleve 1485 -1540 © Getty
STANFORD: Verraad is vaak een verkapte angst voor verandering. In 1966 werd
Bob Dylan tijdens een concert in Manchester uitgescholden voor Judas, omdat hij het
had aangedurfd om elektrische gitaar te spelen. Zijn fans van het eerste uur vonden
het niet kunnen dat hij de akoestische gitaar van zijn eerste albums had ingeruild, en
ervoeren die switch als verraad. Hetzelfde fenomeen zie je in de late middeleeuwen.
Tot de veertiende eeuw was Italië een rurale samenleving, met een economie die
gebaseerd was op ruilhandel. Toen de eerste steden ontstonden, evolueerde de
ruilhandel naar een economie gebaseerd op geld. De bankiers zetten de wereld op z'n
kop. Voor veel stedelingen voelde dat aan als verraad, omdat ze voortdurend het
gevoel hadden dat ze door de geldwisselaars bedrogen werden.
Bovendien speelt ook hier antisemitisme een rol. Veel joden werkten in het
geldwezen, omdat het een van de weinige sectoren was waar geen beroepsverboden
voor joden golden. De katholieke kerk verbood haar gelovigen aanvankelijk om zich
met geldzaken in te laten. Vervolgens kregen de joden het verwijt dat zij zich wel met
geldzaken bezighielden, en volgde onvermijdelijk de vergelijking met Judas. Die
associatie liep vaak compleet uit de hand. Na de misvieringen op Goede Vrijdag
werden geregeld pogroms gehouden, waarbij joodse wijken kort en klein werden
geslagen. Het heeft tot 1965 geduurd voordat de katholieke kerk officieel erkende dat
de joden Christus niet hebben vermoord.
Ook over de toedracht van Judas' dood bestaan talloze versies. Hoe komt dat?
STANFORD: Mattheus is de enige evangelist die ons vertelt wat er na het verraad
met Judas gebeurt. Het is het enige evangelie waarin Judas wroeging toont na zijn
verraad. Hij probeert de dertig zilverlingen terug te geven, maar dat wordt hem
geweigerd, waarna hij zich in wanhoop verhangt. In de latere verhalen gaat het van
kwaad naar erger. In de Handelingen van de Apostelen scheurt zijn buik open en
komen zijn ingewanden naar buiten. De middeleeuwse auteurs doen er steeds een
schepje bovenop, alsof zijn dood niet erg genoeg kan zijn. Er bestaan zelfs
afbeeldingen waarin hij tegelijk zich ophangt, zijn buik opensnijdt en een duivel
baart.
Als hedendaagse lezer krijgen we bijna medelijden met Judas. Was dat voor
zijn tijdgenoten ook zo?
Jezus hoefde niet verraden te worden. Het is volslagen ondenkbaar dat de
Romeinen of de Joodse garde niet wisten wie Jezus was.
STANFORD: Vergis u niet: voor de evangelisten krijgt Judas zijn verdiende loon. Ze
laten er geen enkele twijfel over bestaan dat hij door- en doorslecht is. Johannes
vermeldt dat Judas een dief was. In Mattheus staat dat hij beter nooit geboren was.
Het idee dat Judas een tragische dood sterft en ons medelijden verdient, bestaat
hooguit honderd jaar. Vergeet niet dat wanhoop in de middeleeuwen een doodzonde
was. Want waarom zou je wanhopen als je weet dat Jezus bestaat en ons allemaal
komt redden? Dan is wanhopen bijna zo erg als Christus doden.
Confronteerde de figuur van Judas de katholieke kerk niet met een
contradictie? Als Jezus iedereen vergeeft, waarom dan Judas niet?
STANFORD: Judas is zonder enige twijfel de grootste contradictie in het hele
christendom. Jezus is op aarde gekomen om onze zielen te redden en ons tot zeven
maal zeventig maal te vergeven, maar voor Judas telt dat blijkbaar niet. Voor hij
verrijst, gaat Jezus naar de hel om alle zielen te verlossen. Dus ook die van Judas, zou
je denken, want die heeft net voordien zelfmoord gepleegd. Maar zelfs daarvoor
vonden de middeleeuwers een creatieve oplossing. In de Legenda Aurea, een
compilatie heiligenlevens uit de dertiende eeuw, wordt Judas als kind geadopteerd.
Net als Oedipus vermoordt hij zijn vader en slaapt hij met zijn moeder, waarna hij
apostel wordt en ten slotte Jezus verraadt. Die biografie is belangrijk voor zijn
eindoordeel. Jezus heeft Judas dus al eens vergeven voor de moord op zijn vader en
de ontucht met zijn moeder. Maar voor het verraad van de zoon van God kan hij hem
niet meer vergeven.
Hoe gaat de kerk vandaag om met Judas?
STANFORD: In 2002 suggereerde een vooraanstaande theoloog binnen het
Vaticaan dat Judas onheus behandeld is, en dat het tijd was om zijn positie te
herzien. Maar hij is onmiddellijk teruggefloten door de conservatieve garde. Paus
Franciscus heeft in 2014 wel gezegd dat Judas geen ergere zondaar was dan de andere
apostelen, maar een herziening zit er niet in. Het ligt nog altijd gevoelig.
In de Bijbel wordt het nooit echt duidelijk wat Judas' motief was. Hebt u er
een gevonden?
STANFORD: De vier evangeliën geven een verschillend motief. Volgens Marcus
doet Judas het omdat hij een jood is, volgens Mattheus doet hij het uit hebzucht, in
Lucas is hij door de duivel bezeten en bij Johannes is hij het allemaal tegelijk. Ik denk
dat je het echte motief moet zoeken in de toenmalige politieke context. De Romeinen
zagen Jezus als een bedreiging omdat hij een beweging op de been kon krijgen die een
gevaar kon zijn voor de Romeinse overheersing. Ik vermoed dat Judas hoopte dat
Jezus een aardse leider zou zijn. Judas hoopte op een soort Che Guevara, maar hij
kreeg een prediker die over morele principes spreekt maar eigenlijk geen actie
onderneemt.
Ook dat vind ik behoorlijk herkenbaar. Stel je voor dat de messias vandaag op aarde
komt, en dat je met hem zou kunnen spreken. Dan zou ik willen dat hij van de wereld
een betere plek maakt. Dat hij de ongelijkheid wegneemt, dat hij armoede uitbant,
dat hij voor wereldvrede zorgt. Ik wil meer dan een intentieverklaring en morele
principes. Ik noem mezelf geen Judas, maar ergens snap ik hem wel. Hij is een
scepticus, iemand die met de voeten op de grond staat en kritische vragen durft te
stellen. Wanneer een vrouw Jezus' voeten in Bethanië insmeert met kostbare olie, is
Judas de enige die protesteert, omdat hij vindt dat Jezus het geld beter aan de armen
kan geven. Geef hem eens on-gelijk. Ik kan me voorstellen dat paus Franciscus in zijn
geval hetzelfde zou zeggen.