Burgerschap ontdekken in het Fort van de Democratie

Stichting Vredeseducatie
Fort Lunet I
Koningsweg 290
3585 LD Utrecht
030-2723500
[email protected]
KvK 41185799
INBAN NL02 INGB 0002352816
www.fortvandedemocratie.nl
Burgerschap ontdekken in het Fort van de Democratie
Werkvorm met ‘Meningen over de opvang van vluchtelingen’ in het Fort van de Democratie.
Utrecht 30 april 2017
Jan Durk Tuinier
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
Inhoudelijk Activiteitenverslag 2016
1
1. Inleiding
1.1. Inleiding
De activiteiten van de Stichting Vredeseducatie in het Fort van de Democratie zijn gericht op jongeren
van 15 tot 25 jaar. De kerntaak van het projectplan 2016 bestaat naast het ontvangen en begeleiden
van scholieren en studenten in educatieve programma’s over democratisch burgerschap. Het
organiseren en uitvoeren van cursussen en workshops voor jongerenwerkers en docenten, is een
andere belangrijke taak. Deze activiteiten onder gebracht in Fort van de Democratie Academy zijn
gekoppeld aan de thema’s van het Fort van de Democratie: polarisatie en radicalisering. Het
verspreiden van de interactieve methodiek onder andere instellingen in het binnen en buitenland,
versterkt niet alleen de expertise van de medewerkers, maar kan ook bijdragen aan de continuïteit
van de Stichting Vredeseducatie.
1.2. Maatschappelijke urgentie
Het is een goed jaar geweest, waarin de maatschappelijke urgentie van het Fort van de Democratie
dagelijks voelbaar was. De toenemende polarisatie in de samenleving is merkbaar in alle sectoren,
ook in het onderwijs en in onze activiteiten waarin allerlei actuele maatschappelijke dilemma’s
voorkomen. We merken een grote behoefte aan discussie en dialoog. De soms verhitte debatten
geven aan dat jongeren nauw betrokken zijn bij thema’s zoals de opvang van vluchtelingen, Zwarte
Piet en uitsluiting en integratie. Het is zinvol gebleken voortdurend te bepleiten dat we in discussies
alle meningen mogen uiten, maar ook rekening houden met elkaar door te luisteren en argumenten
te onderzoeken. Aansluitend hebben we ook enkele succesvolle studiemiddagen voor docenten over
het omgaan met radicalisering bij jongeren georganiseerd.
In 2016 zijn de streefgetallen voor bezoekersaantallen behaald en hebben we intensief gewerkt aan
het verspreiden van de interactieve methodiek. Voor het Limburgs Museum ontwikkelden we een
interactieve tentoonstelling. De Nederlandse editie van De Democratiefabriek, heeft in 2016 18.000
bezoekers getrokken en is ook in 2017 weer op tournee. Dat geldt ook voor de Belgische variant die
intensief is verhuurd in Vlaanderen en Wallonië. De interactieve methodiek geeft in contacten vaak
de doorslag. Gemeenten, scholen en instellingen willen liefst vooraf weten of een project of
programma gaat werken. Het lukt om via deze interactieve methodiek ons draagvlak in de
samenleving te versterken. Het leidt ook tot contacten met instellingen die (onderdelen van) de
interactieve methodiek in hun museum of programma willen toepassen.
De Stichting Vredeseducatie heeft door het vertrouwen van de vele gebruikers en met de financiële
ondersteuning van de gemeente Utrecht een aantoonbaar maatschappelijk effect teweeg gebracht
op het terrein van democratische bewustwording en participatie bij kinderen en jongeren. Dat blijkt
uit de reacties van bezoekers en docenten. In hoofdstuk 2 gaan we kort in op de actualiteit van het
Fort van de Democratie met het thema polarisatie. Hoofdstuk 3 en 4 bevat een rapportage van het
Fort van de Democratie en de verspreiding van de interactieve methodiek in binnen- en buitenland.
In hoofdstuk 5 sluiten we af met conclusies.
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
1.3. Projectresultaat
2
2.
Omgaan met polarisatie in de school en de samenleving
Bezoekers in het Fort van de Democratie onderzoeken het begrip polarisatie in relatie tot identiteit.
In trainingen en cursussen voor de docenten in het kader van Fort van de Democratie Academy
werken we met onderstaand schema1, dat inzicht kan geven hoe deze groepsdynamische processen
in de samenleving kunnen verlopen.
Schema 1.
Aanstekers twijfelen nooit
Aanstekers praten in monologen, twijfelen nooit, spreken stoere taal en komen alleen op voor hun
groep. Ze bepalen zelf hoe en wanneer ze naar buiten komen en vermijden confrontaties met
journalisten, tenzij het direct in hun voordeel is. Ze maken hun eigen filmpjes en twitteren er op los.
Als ze het nuttig vinden, maken ze zelf hun eigen feiten en waarheden (alternatieve facts). Polarisatie
heeft brandstof nodig, anders dooft het. Stevige uitspraken van populisten doen het goed, vooral
wanneer groepen mensen worden uitgesloten: wij tegen zij. Daar reageert de vertegenwoordiger van
de tegenpool weer op, vaak net zo fel. Denk aan de effecten van “Minder, minder…” van Geert
Wilders en de reacties daarom van de politieke beweging Denk. Bij de tweet, uitspraken en de acties
van Trump in de VS, zien we hetzelfde. Maar ook onder collega’s, in schoolteams, in de klas zien we
hetzelfde verschijnsel: wij tegenover zij2.
1
Polarisatie, Bart Brandsma. www.polarisatie.nl
Journaliste Margalith Kleijwegt schrijft hier uitvoerig over in haar rapport Twee Werelden – Twee Werkelijkheden, dat zij
voor het ministerie van onderwijs maakte.
2
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
Tegenpolen reageren op elkaar
Bij polarisatie zien we twee polen, de aanstekers (schema 1). Deze tegenpolen zijn meestal personen
die de aandacht trekken van de media. We denken wellicht direct aan de PVV, maar ook andere
politieke partijen spelen hierin een rol. Wanneer een fractievoorzitter in een interview zegt dat
Syrische vrouwen naar het Westen komen voor een gratis borstvergroting, dan is dat een
polariserende opmerking, die direct enthousiaste bijval en felle tegenstand oproept. Los van het feit
dat het mensen uitsluit, wordt geen enkele bijdragen aan de oplossing van het probleem gegeven.
Sterker nog, het probleem wordt niet eens benoemd. Dat is een belangrijk kenmerk van polarisatie.
3
Aanstekers zoeken volgers
De aanstekers hebben volgers nodig, mensen die de aanstekers aanbidden, zelf nauwelijks nadenken
en met alles instemmen. Sommigen zitten heel dicht bij de Aanstekers, anderen er iets verder vanaf
of zelfs in de uiterste rand. Ze zijn het eens met de grote lijnen, maar hebben ook punten van kritiek.
Schema 2.
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
De Zwijgenden
Dan is er de grote groep zwijgenden, de stillen, die je niet hoort of ziet in de media. Ze lijken niet te
bestaan. Deze groep is heel divers. Sommigen willen of kunnen niet kiezen, willen neutraal blijven.
Anderen twijfelen en dan zijn er ook nog mensen die in de richting van één van de polen bewegen,
omdat hun vader of vriendin in die richting denkt of beweegt. De aanstekers proberen met oneliners
en slim gebruik van (sociale) media hun eigen groep volgens groter te maken en zoveel mogelijk
zwijgenden aan te trekken (Schema 2.).
Wanneer de groep zwijgenden alsmaar kleiner wordt, kan de situatie echt uit de hand lopen. We
kunnen hier bijvoorbeeld denken aan de situatie in het voormalig Joegoslavië, midden jaren
negentig. De hele samenleving is gepolariseerd, buren bedreigen elkaar, niemand luistert mee naar
de ander en families vallen uiteen. Het kan uitlopen op een burgeroorlog.
4
Rol van de (sociale) media
Media spelen een ongelofelijk belangrijke rol in de groepsdynamische processen van polarisatie.
Praatprogramma’s op tv nodigen eigenlijk alleen maar aanstekers of echte volgers uit. Zwijgenden
zijn volstrekt oninteressant, ze hebben geen stem. Zonder aanstekers en fanatieke volgers is de
discussie aan tafel niet aantrekkelijk. De meeste media willen alleen een spiegel zijn van de
maatschappij, zo homogeen mogelijk, zoals de vriendengroepen en gelijkgezinden op FaceBook ook
altijd in dezelfde richting bewegen. Mensen luchten hun hart op sociale media of in de ingezonden
berichten in de krant. Andere media zijn kritischer, staan verschillende geluiden toe en proberen de
echte problemen onder de oppervlakte te (onder)zoeken.
De Burgemeester van Rotterdam
In schema 3 zien we dat de bruggenbouwer zich mengt onder de zwijgenden. Hij of zij gaat er
middenin staan. Luisteren naar de verhalen en de echte problemen in de wijken of in het dorp
benoemen en hardop nadenken wat aan deze problemen gedaan kan worden. Op die manier kunnen
bruggenbouwers bijdragen aan verbinding en polarisatie verminderen. Ahmed Aboutaleb,
burgemeester van Rotterdam wordt in dit schema gezien als een sterkte bruggenbouwer. Hij is
vanwege zijn identiteit en politieke kleur een risicovolle persoon, die gemakkelijk doelwit kan zijn
voor de aanstekers van polarisatie. Echter, hij probeert niet de tegenpolen met elkaar te verzoenen.
Hij is ook niet onpartijdig, hij richt zich op de zwijgenden. Hij wijst de aanstekers wijst op de
grondrechten van iedereen en verder negeert hij hen. De zwijgenden geeft hij stem. Hij gaat naar ze
toe of nodigt hen uit op het stadhuis om in alle rust te luisteren en met de mensen de problemen te
benoemen en te onderzoeken. Hij kiest partij voor het midden en mengt zich onder hen, waarbij hij
heel duidelijk is en refereert aan gedeelde waarden zoals de grondwet.
Bondgenoten werken samen in Utrecht
Een ander voorbeeld van een bruggenbouwer, is geen persoon maar een groep mensen en
instellingen in de Utrechtse samenleving. Deze bondgenoten werken preventief aan goede contacten
en netwerken. Het benoemen en oplossen van maatschappelijke problemen heeft daarbij prioriteit
zodat aanstekers zo min mogelijk kansen krijgen om groepen mensen uit elkaar te spelen en uit te
sluiten.
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
Iedereen kan bruggenbouwer zijn
In de schema’s zit ook een bruggenbouwer. Iedereen kan bruggenbouwer zijn: burgemeesters,
geestelijken, journalisten, buurtwerkers, docenten, buurtvader, overblijfmoeders. Bruggenbouwers
proberen de uitersten in de samenleving of in de klas bij elkaar te krijgen, maar dat is per definitie
een ingewikkelde en vaak hopeloze zaak omdat de aanstekers nooit zullen toegeven, niet echt met
de tegenpool in debat willen en elke vorm van begrip voor de ander als zwakte zien. Ze vertrouwen
de bruggenbouwers niet en ze doen hun best om hen op partijdigheid te betrappen. Aanstekers
hebben geen belang bij een gesprek of een debat, ze willen slechts de eigen groep volgers bedienen
en vergroten. Elke vorm van verbinding maken of verzoening moet daarom vermeden worden.
Vaak versterken bruggenbouwers met hun acties van dialoog en verzoening zelfs de polarisatie. In
Schema 2 is de bruggenbouwer helemaal los van alles en is de kans groot dat het de zondebok wordt,
die kans loopt uitgestoten, bedreigd of zelfs gedood te worden.
5
Schema 3.
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
Perspectieven
Polarisatie zit in de hoofden van mensen. Je kunt het niet zien. Conflicten wel, conflicten hebben
eigenaars die het conflict moeten zien te hanteren. Polarisatie heeft geen duidelijke eigenaars, het is
ongrijpbaar en daarom zo onvermijdelijk voor iedereen. Voor je het weet zit je er middenin en moet
je wel een keuze maken: voor of tegen Zwarte Piet, voor of tegen Erdogan, voor of tegen….
We kunnen niet zonder polarisatie, het is nuttig omdat een waardeconflict ook duidelijkheid schept.
Vaak roept enige vorm van polarisatie vernieuwing op en kan het creatieve oplossingen voor
problemen mobiliseren. Polarisatie hoort bij groepen mensen, die zich onderscheiden van anderen
en zich op hun identiteit willen profileren. Zij en Wij bestaan, leven in groepen is biologisch bepaald
en het is dus onontkoombaar.
We kunnen er wel aan meewerken dat polarisatie niet uit de hand loopt en uitmondt in uitsluiting,
discriminatie en (gewelddadige) conflicten. Bijvoorbeeld door in de school en de samenleving
uitsluiting tegen te gaan en alles in te zetten op preventie: ontmoeten, verbinden, contacten leggen
en de wederzijdse betrokkenheid stimuleren. Dat is een belangrijke taak van de Stichting
Vredeseducatie in het Fort van de Democratie, om samen met de gemeente Utrecht en andere
instellingen in de stad en regio ‘Utrecht zijn we samen’ vorm en inhoud te geven.
6
3.
Resultaten Fort van de Democratie 2016
3.1. Kwantitatieve doelen Fort van de Democratie
In het projectplan werk staat beschreven dat tenminste 5.000 jongeren en (jong)volwassenen uit
diverse doelgroepen en met diverse sociale en etnische achtergronden vanuit verschillende
verbanden (school, instelling, kerk, moskee, vereniging, buurt) deelnemen aan het programma in het
Fort van de Democratie zullen deelnemen. Uit onderstaande tabel blijkt dat we deze streefcijfers
hebben behaald, mede door inzet op werving en het versterken van de netwerken, vooral in de
onderwijs- en museale sector (zie bijlage 1. voor overzicht herkomst jongeren).
Totaal aantal
bezoekers
Betalende
bezoekers
Aantal
groepen
Bijeenkomsten
voor docenten en
jongerenwerkers
Aantal
docenten in
netwerk en
cursussen
2014
5.000
6.952
4.592
242
11
238
2015
5.500
5.9703
3.888
210
14
316
2016
6.000
6.930
4.408
256
31
1.156
Op basis van onderzoek (kwantitatief en kwalitatief) van
studenten van de universiteit van Amsterdam en de
Hogeschool Saxion in Deventer en evaluaties van
Vrede maken
docenten en medewerkers kunnen we bij de
=
doelgroepen de volgende resultaten inzichtelijk maken.
- De bezoekers zijn in staat om kenmerken van de
goed omgaan
democratische samenleving en actief
met conflicten.
burgerschap te benoemen en te koppelen aan
actuele spanningen en uitdagingen in de
multiculturele samenleving, bijvoorbeeld de
opvang van vluchtelingen.
- De bezoekers kunnen het begrip respect
illustreren aan de hand van voorbeelden en tevens hun eigen grenzen benoemen aan de
hand van eigen ervaringen.
- De bezoekers zijn in staat om te reflecteren op vrijheid van meningsuiting in verband met de
eigen en andere religieuze of levensbeschouwelijke identiteit.
- De bezoekers kunnen aangeven op welke wijze zij willen/kunnen bijdragen en deelnemen
aan processen van maatschappelijke participatie.
Motivatie en waardering van jongeren
Het ingewikkelde van de leerprocessen is dat jongeren zelf de meest bepalende factor zijn als het
gaat om leerresultaten. Zaken als sociaal culturele en sociaal economische achtergronden, motivatie,
studiekeuze, groepsdynamiek, talenten en ambities, spelen allemaal een rol en voor elke deelnemer
of student weer anders. Veruit de meeste jongeren zitten niet op een burgerschapsprogramma te
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
Doelstelling
7
wachten, ze kijken er ook zeker niet naar uit. Dat is begrijpelijk, want het zijn volwassenen die voor
hen hebben bepaald, dat het belangrijk is. De algemene indruk bij aankomst in het Fort van de
Democratie is die van ongemotiveerdheid. De medewerkers signaleren dit en aanvaarden dit als een
nulmeting, het is de uitgangspositie. Echter, wanneer de jongeren het fort weer verlaten is in bijna al
gevallen de motivatiegraad stukken hoger. Veruit de meeste jongeren kunnen waardering opbrengen
voor de tentoonstelling en voor het thema democratisch burgerschap. Vaststaande beelden van
politiek is zaai, politici zijn zakkenvullers en vooroordelen over democratie en alle onzin, worden
bijgesteld en veranderd. Gedurende de jaren 2012 – 2015 is dit regelmatig onderzocht en de
waarderingstrend ligt hoog 3. Rond de 80% van de bezoekers vindt de tentoonstelling leerzaam en
zou deze aan iedereen aanraden. Eenzelfde percentage wil meer weten over democratie.
Effecten op langere termijn
Het effect op langere termijn is op basis van de aard van de leereffecten, waarschijnlijk. De lange
termijn effecten van een reclameboodschap is gering wanneer deze niet wordt herhaald. Een bezoek
aan het Fort van de Democratie versterkt en beïnvloed kennis, vaardigheden en houdingen. Op basis
van algemeen onderzoek, weten we dat dit langer beklijfd. Maar ook hier moet het toegepast
worden en gekoppeld aan nieuwe ervaringen. Cruciaal is de rol van de docent en begeleider van de
jongeren. Nogal wat docenten geven aan dat jongeren zelf terugkomen op zaken die ze ontdekt
hebben in de interactieve tentoonstelling. Ook dat geeft een sterke indicatie. We proberen deze
thematiek altijd mee te nemen in de programma’s van workshop en studiemiddagen voor docenten.
Tevredenheid van docenten
In het najaar van 2016 is een enquête gehouden onder docenten en begeleiders van groepen in het
Fort van de Democratie. Na het bezoek kregen de docenten een korte vragenlijst voorgelegd. De
resultaten werden gekoppeld aan observaties van de medewerkers. De resultaten zijn uitermate
positief, 8,7 gemiddeld op een schaal van 10. Daarnaast gaven de docenten tal van kleine suggesties
voor verbetering van het programma.
Resultaten kleinschalige enquête onder 73 docenten
Tevredenheid over de introductiefilm
Tevredenheid interactieve tentoonstelling
Indruk over de tevredenheid van de studenten / jongeren
9.1 / 10
8.1 / 10
9.2 / 10
8.3 / 10
3.2. Werving
De werving van groepen voor het Fort van de Democratie vraagt een blijvende inzet van de
medewerkers. De gedachte dat een extra wervingsactie blijvend resultaat oplevert, sluit niet aan bij de
werkelijkheid. Constante alertheid en communicatie zijn noodzakelijk voor scholen in het voortgezet en
middelbaar (beroeps)onderwijs. We hebben met alle inspanningen een brede bekendheid in het
3
Fort van de Democratie WERKT 2012, pag. 68, 69.
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
Algemene tevredenheid van het bezoek
8
onderwijs. Naast onze eigen maandelijks e-mail nieuwsbrief met 3.000 deelnemers, publiceren we
regelmatig aankondigingen op de nieuwsbrief voor Leraren Maatschappijleer met 5.500 deelnemers.
Daarnaast maken we intensief gebruik van LinkedIN en andere sociale media. Op LinkedIN publiceren
we recentelijk we regelmatig artikelen over de mogelijkheden van het onderwijs bij radicalisering. Naast
de bekendheid met het aanbod van het Fort van de Democratie, hebben we te maken met de structuur
van het schooljaar. In de maanden september, december, januari en februari is het aantal bezoekers
gering. Scholen hebben andere prioriteiten. Dat betekent dat we ten aanzien van werving voor het Fort
van de Democratie aan een plafondeffect gaan komen. Dat wil zeggen dat we in de incourante maanden
nauwelijks groepsbezoeken kunnen vastleggen.
Het betekent echter niet dat we onze inspanningen verminderen, integendeel. We zien in het
middelbaar beroepsonderwijs dat er bij docenten zelden sprake is van onwil, maar vooral van onmacht
om naar het Fort van de Democratie te komen. Een sterk wisselende docentengroep, verandering van
opleidingen en reorganisaties speelden daarin een belangrijke rol. In het voortgezet onderwijs speelt
vooral het overvolle rooster een doorslaggevende rol bij de planning van een groepsbezoek.
Veel scholen hebben in de eerste week van november en begin maart een tussenweek, waarin veel
excursies worden gepland. Deze weken zitten al snel vol. Is er in die weken geen plaats meer, dan is er
vaak voor de school geen andere optie meer. Het is een gegeven dat mede sturend is voor het wervend
handelen. We gebruiken naast de digitale middelen ook nog schriftelijk materiaal zoals folder,
nieuwsbrieven, free card, informatiemappen en het onderzoeksrapport: Fort van de Democratie WERKT.
3.3. Contact met docenten optimaliseren
Het Fort met grote groepen bezoeken
In het Fort van de Democratie werken we het liefst met groepen van rond de 30 personen. Dan is er
een optimale situatie waarin jongeren zich kunnen concentreren op hun taken en er ruimte is voor
dialoog. Soms kunnen scholen vanwege het vervoer alleen met grotere groepen komen (50 -80
deelnemers of meer). Voor deze groepen wordt een speciaal roulatieprogramma gemaakt met spel,
film en beweging. Het programma is onder andere geschikt voor brugklassen, schoolkampen en
projectweken. Diverse scholen maken gebruik van dit programma.
Onderzoeksverslag Fort van de
In de jaren 2010 – 2013 hebben diverse wetenschappelijke
onderzoeken plaatsgevonden in het Fort van de Democratie.
Studenten van de Universiteit van Amsterdam voerden het onderzoek
uit in het kader van hun masterthese. Dit onderzoek werd begeleid
door Prof. Dr. Bertjan Doosje, bijzonder hoogleraar
radicaliseringstudies. Het onderzoek betrof kennis van de democratie,
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
In 2016 hebben 7 oriëntatiemiddagen plaatsgevonden waarin 91 docenten, studenten maatschappijleer
en belangstellenden zijn ontvangen om het Fort van de Democratie te bezoeken. Alle middelen die we
hebben om de werving te versterken, zetten we in. Met docenten die het Fort van de Democratie
bezochten, wordt na het bezoek persoonlijk contact opgenomen om te evalueren. We vragen hen ook
of zij bereid zijn collega’s te informeren. Daarnaast hebben we een goed werkend systeem om docenten
per e-mail te bereiken. Studiedagen, conferenties en beurzen zijn belangrijke plekken om het eigen
verhaal, bijvoorbeeld in de vorm van een workshop, te vertellen en docenten te ontmoeten.
9
opvattingen over democratie en houdingen ten aanzien van
radicalisering. Een vervolgonderzoek had betrekking op het
vertrouwen in de democratie van jongeren die deel uit maken van een
minderheids- of meerderheidsgroep. Beide verslagen zijn opgenomen
in de nieuwe uitgave, die ook in 2017 weer opnieuw bijgewerkt zal
gaan worden. Het boek is voor belangstellenden gratis verkrijgbaar.
Cultuurkaart
Scholen in het voortgezet onderwijs betalen veelal met de
Cultuurkaart, via een weborder. Stapsgewijs wordt de Cultuurkaart
ook in het MBO ingevoerd. We volgen de ontwikkeling en denken
actief mee over de inzet voor de kaart, die in combinatie met de OV
Studentenkaart ROC studenten positieve gevolgen kan hebben voor
het Fort van de Democratie.
3.4. Eigen publicaties Fort van de Democratie
3.5. Externe publicaties
Vrede is een lange
reeks
van conflicten die
mensen
op een goede manier
kunnen hanteren.
De projecten van de Stichting Vredeseducatie komen regelmatig in de publiciteit. Het Fort van de
Democratie kwam 2 maal in het nieuws. In het tijdschrift van het Nationaal Comité 4 en 5 mei
verscheen een artikel. Daarnaast verschenen berichten in het AD, Dagblad Trouw, regio Utrecht,
Utrecht lokale kranten zoals DUC, Gelderlander, lokale media Wageningen, in ca 20 voorbeelden van
regionale media in het kader van de Democratiefabriek. Op 22 september verscheen op de
podiumpagina van dagblad Trouw een artikel over de toestand van de vrede in de wereld vanuit de
Stichting Vredeseducatie, naar aanleiding van de Internationale Dag voor Vrede (zie bijlage 3).
3.6. Studiemiddagen voor docenten
In 2016 zijn enkele boeiende bijeenkomsten georganiseerd met docenten rondom de thematiek van
radicalisering en polarisatie. Met inzet van de medewerkers is het gelukt om niet alleen de interactieve
methodiek te presenteren, maar ook de unieke aanwezige expertise van de docenten, beleidsmakers en
bestuurders te benutten. De waardering van de docenten was hoog, de suggesties en ervaringen
leerzaam (zie bijlage 4).
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
- Informatiefolders
- Flyer met routebeschrijving en twee (herziene) edities van de
routekaart (zie bijlage 2).
- Speciale Engelstalige routekaart met aangepaste route.
- Speciale routekaart voor jongeren die moeilijk leren
(niveau 1 ROC) en anderstaligen.
- Maandelijkse Nieuwsbrieven via Email.
10
3.7. Fort van de Democratie Academy
In het najaar van 2016 is besloten om alle cursorische activiteiten in het Fort van de Democratie en in
het land, te bundelen in “Fort van de Democratie Academy”. Het idee daarachter is de profilering van
het Fort van de Democratie als de optimale plek waar docenten kennis en vaardigheden kunnen
verwerven en concreet kunnen oefenen met werkvormen ten aanzien van democratische
burgerschap. De eerste ervaringen zijn hoopvol, hoewel we enkele jaren nodig zullen hebben om tot
de ‘markt van bijscholing’ door te dringen. Docenten zullen in de komende jaren steeds meer een
persoonlijk bijscholingsbudget krijgen om hun persoonlijk ontwikkelingsplan vorm en inhoud te
geven. Docenten burgerschap zouden een deel van dit budget kunnen besteden aan een activiteit
van het Fort van de Democratie. De cursussen en studiemiddagen zullen ook ‘in company’ worden
aangeboden (zie ook bijlage 5)
De samenwerking met de weekendscholen en weekendacademies in Utrecht en de regio kon in 2016
niet worden voortgezet. Alleen weekendschool Gouda is in januari 2016 nog op bezoek geweest. De
Stichting Vredeseducatie betaalde het bezoek, diensten werden gratis aangeboden, net als in
voorgaande jaren. Hoewel er grote waardering was voor het programma en de kinderen en ouders
een boeiende middag hadden, waren de weekendscholen niet bereid om zelf financiën voor het
bezoek beschikbaar te stellen.
Andere bijeenkomsten in het Fort van de Democratie en in het land / vormen van samenwerking
- Introductiemiddagen voor docenten i.s.m. ROC Midden Nederland en MBO Utrecht.
- Er wordt samen gewerkt met diverse antidiscriminatie meldpunten in het land, waaronder Artikel 1
midden Nederland, Overijssel, Limburg, Gelderland en RADAR.
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
3.8. Enkele bijzondere bijeenkomsten en vormen van samenwerking
11
3.9.
Reizende tentoonstellingen
De Democratiefabriek in Nederland
Het deelproject Democratiefabriek werd in januari 2014 gepresenteerd in het gemeentehuis van
Arnhem en reisde zeer succesvol door Nederland. Wederom is 2016 een goed jaar geweest, waarin de
tentoonstelling 32 weken is verhuurd aan gemeenten, scholen en instellingen met een totaal aantal
bezoekers van 10.220. De inhoudelijke reacties van docenten en jongerenwerkers en publicaties in
media zijn lovend. Lokale beleidsmakers in gemeenten en onderwijs geven aan: “Dit is concreet. Hier
zitten we op te wachten. Dit gaat democratisch burgerschap onder jongeren versterken”. Ook in 2017
zal de Stichting Vredeseducatie de tournee voortzetten.
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
- Er wordt samengewerkt met de MBO Raad ten aanzien van de opzet en implementatie van kritische
denkvaardigheden.
- Medewerkers hebben diverse adviesfuncties, onder ander voor Museum Slot Loevestein in het
kader van een nieuwe tentoonstelling.
- Voor de Nederlandse afdeling van Mayors for Peace werd een flyer en een docentenhandleiding
over kernwapens ontwikkeld voor middelbare scholieren.
- Stichting Vredeseducatie neemt deel aan RAN (Radicalisering Awareness Network Europe) en
wisselt expertise uit rondom preventieve acties tegen radicalisering zoals het verspreiden artikel over
methodiek bewustwording en preventie en Fort van de Democratie als Good Practices.
- Fort van de Democratie werkt samen met het Verweij Jonker Instituut Utrecht en de Universiteit
van Amsterdam in het kader van een onderzoeksproject en verbetering effectiviteit preventieve
acties tegen radicalisering. Het Fort van de Democratie is door het KIS
(Kennisinstituut Integratie en Samenleving) opgenomen in een bundel
van ‘good practices’ voor preventie tegen radicalisering.
- Fort van de Democratie is onderdeel van de Stelling van Utrecht.
- Deelname aan het netwerk van TerRa (Europese organisatie tegen
terrorisme en radicalisering).
- Internationale conferentie Den Haag waarin Fort van de Democratie in
het kader van de universele waarden centraal stond.
- Een bijdrage werd geleverd aan diversie studiedagen en beurzen o.a.
in Wageningen (Pantarijn), Amsterdam (HvA), Leeuwarden (ROC),
Emmen (ROC), Ede (MBO Raad), Den Haag (ProDemos)
- Samenwerking met ondersteuningsteam burgerschap van het
Grafisch Lyceum Utrecht.
- Samenwerkingsovereenkomst met Critical Mass op het terrein van
doelgroepen, projectmanagement, werving en innovatieve projecten.
- Bijdrage aan het Educatieve Netwerk van herinneringscentra en
oorlogs- en verzetsmusea. De educatieve medewerkers hebben in het
Fort van de Democratie een bijeenkomst gehouden en hebben na een
verkenning een waardering in de vorm van een review van de tentoonstelling gemaakt.
- Partner van het Nationaal Comité 4 en 5 mei en het Utrechts Bevrijdingsfestival.
- Voorbereiden Jongerendialoog in samenwerking met Jongerenwerk Utrecht (JOU) en de Gemeente
Utrecht. De dialogen zullen in het voorjaar van 2017 plaatsvinden in het Fort van de Democratie.
12
Democratiefabriek België
De Stichting Vredeseducatie ontwikkelde in 2012 de tweetalige interactieve tentoonstelling “De
Democratiefabriek” voor scholieren van 14-18 jaar in samenwerking met het educatieve team van
het museum BELvue en de Koning Boudewijn Stichting in Brussel, de plaats om de geschiedenis en
democratie van België te beleven. De tentoonstelling is in 2016 succesvol ingezet in Brussel,
Antwerpen, Luik, Mechelen, Tienen, Leuven.
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
De Wereld Express voor Indisch Herinneringscentrum
De Stichting Vredeseducatie ontwikkelde i.s.m. het Indisch Herinneringscentrum Bronbeek in
Arnhem een interactieve tentoonstelling De Wereld Express. Het gaat om een 12-meter lange trailer
die door Nederland reist, op zoek naar kinderen van 10-14 jaar die een spannende tentoonstelling
willen bezoeken in hun eigen wijk of dorp. De tentoonstelling is geheel ingericht volgens de
interactieve methodiek van de Stichting Vredeseducatie en gaat over grote thema’s zoals
”samenleven in een wereld met verschillen en conflicten”, maar gaandeweg ontdekken de bezoekers
dat de tentoonstelling vooral over henzelf gaat.
13
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
In de Wereld Express leren de bezoekers wat vooroordelen zijn en hoe ze werken. Ze kunnen
letterlijk naar zichzelf kijken via de ogen van de ander. Ze verwerken vragen als: Waar ben ik thuis?
Hebben mensen een vaderland nodig? Welke gewoonten vind ik gewoon? Of vreemd? En: hoe kan ik
in mijn eigen leefwereld conflicten op een vreedzame manier oplossen? De tournee is in september
2017 afgelopen. Er zijn besprekingen met andere instellingen gestart om te onderzoeken of de
Wereld Express in één of andere vorm voortgezet kan worden.
14
4. Interactieve Methodiek verspreiden in binnen- en buitenland
4.1. Inleiding
Het Fort van de Democratie vormt het visitekaartje van de Interactieve Methodiek, die in binnen- en
buitenland in diverse instellingen succesvol wordt toegepast. Met deze toenemende waardering is
ons draagvlak in de samenleving versterkt en het heeft tot interessante samenwerkingscontacten
geleid. Het delen van de interactieve methodiek heeft drie doelstellingen. Succesvolle leerstrategieën
verspreiden. Het organiseren van kritische massa door het delen van vondsten (lerende organisatie).
En tot slot het versterken van financiële duurzaamheid.
4.2. Universal Values Museum, Mafra Portugal
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
Medewerkers van de Stichting Vredeseducatie bezochten ook in 2016 het Museum voor universele
waarden in de Portugese stad Mafra in het kader van een Europees project met instellingen uit
Tsjechië, Malta en Albanië. Een tiental werkvormen uit de Nederlandse tentoonstellingen van de
Stichting Vredeseducatie, wordt in het nieuwe museum in Mafra toegepast. Het museum
heeft verder uitzonderlijke ICT toepassingen, hands on werkvormen, games en een speelse en
spirituele belevenistuin. Het museum is gevestigd in het oude paleis van de Markies van Mafra, dat
aan de rand van de scholencampus is gelegen. Het geheel vervallen gebouw heeft binnen en buiten
een grondige renovatie ondergaan. In het kader van dit project organiseerde de Stichting
Vredeseducatie een internationaal seminar in Den Haag in samenwerking met ProDemos. Van deze
bijeenkomst is een rapport verschenen, dat beschikbaar gesteld wordt aan docenten.
15
5.
Conclusies
Wat ging er goed?
- Het vraag gestuurd werken in plaats van aanbod gericht.
- Bereidheid tot co-creatie en delen van goede ideeën.
- Durven samenwerken met anderen en expertise delen en ontvangen.
- Pedagogische visie op “vrede en vrijheid kun je leren” consequent in praktijk brengen.
- Het snel en actueel organiseren van studiemiddagen en workshop voor docenten.
- Het leveren van hoge kwaliteit die ‘rond gaat zingen’ en daardoor wervend werkt.
In het afgelopen jaar hebben er enkele ingrijpende ontwikkelingen binnen de Stichting Vredeseducatie
plaatsgevonden. Op 1 augustus 2016 hebben we afscheid genomen van twee medewerkers en op 1
september 2016 heeft een andere medewerkster een nieuwe werkkring gevonden. Omdat deze
medewerkers, vanwege de financiële vooruitzichten op de middenlange termijn, niet vervangen
kunnen worden, heeft het bestuur van de Stichting, in overleg met enkele belangrijke partner zoals de
gemeente Utrecht, besloten om de activiteiten op Fort Bilt, inclusief het kantoor over te dragen aan
ProDemos, huis voor democratie en rechtsstaat in Den Haag. Met ProDemos zijn intensieve
gesprekken gevoerd, waaruit duidelijk is geworden dat de activiteiten op een zinvolle en financieel
duurzame wijze gecontinueerd kunnen worden, met respect voor de interactieve methodiek en de
inhoudelijke accenten van de Stichting Vredeseducatie op deze bijzondere plek van herinnering en
educatie. De Stichting Vredeseducatie zal met de medewerkers en vrijwilligers vanuit het Fort van de
Democratie (Lunet 1) in Utrecht haar activiteiten gericht op jongeren en (jong)volwassenen uit het
voortgezet onderwijs en het mbo/hbo voortzetten. In het binnen- en buitenland blijft de stichting
actief met de reizende tentoonstellingen zoals De Democratiefabriek en de Wereld Express. De hoge
druk die op de medewerkers komt te liggen om al deze activiteiten met optimale kwaliteit uit te
voeren, is een grote zorg van het bestuur.
Slotconclusie
Uit deze rapportage Fort van de Democratie 2016 blijkt dat er veel werk is verzet om de interactieve
tentoonstelling bij de scholen te presenteren. Duizenden scholieren en studenten hebben in de
permanente en reizende tentoonstelling de democratie kunnen onderzoeken en hun
burgerschapscompetenties kunnen versterken. We kunnen vaststellen dat we in perspectief van de
projectbeschrijvingen de kwantitatieve en kwalitatieve doelstellingen ruim hebben behaald. De spin
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
Wat ging er niet goed?
Docenten zijn chronisch overbelast. Er is enorm veel passie voor het beroep, voor jongeren en
jongvolwassenen en voor vrede en vrijheid, maar het systeem vraag steeds meer monitoring, het
verslagleggen van gegevens en het handelen volgens protocollen. Dat betekent dat we bij docenten
nauwelijks onwil zien, maar wel veel onmacht. We proberen daar op in te spelen, door hen werk uit
handen te nemen bij een bezoek aan het Fort van de Democratie.
Vooral bij het organiseren van dagen, studiebijeenkomsten en cursussen, willen docenten wel, maar
hebben ze volstrekt te weinig tijd. Dat heeft uiteraard ook negatieve invloed op de werving voor het
programma van Fort van de Democratie Academy. Uiteraard beseffen we dat de docenten hier alleen
maar zelf, of via hun belangenorganisatie, iets aan kunnen doen.
16
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
off van de projecten in binnen en buitenland, is hoog geweest. Voor de Stichting Vredeseducatie is het
een belangrijk en zinvol jaar geweest. Het bestuur en de medewerker stellen vast dat dit mogelijk was,
dankzij de steun van scholieren, studenten, onderwijsgevenden en docenten en tenslotte de
particulieren fondsen en gemeenten die financieel hebben bijgedragen om alle activiteiten mogelijk te
maken. Zonder dit vertrouwen is het onmogelijk om de projecten op een kwalitatief hoogstaande
manier uit te voeren.
17
BIJLAGEN
Bijlage 2.
Flyer met routebeschrijving en colofon Routekaart Fort van de Democratie.
Bijlage 3.
Dagblad Trouw 22 september 2016.
Bijlage 4.
Samenvatting evaluatie van docenten studiedag “Omgaan met Polarisatie” in het Fort van de
Democratie
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
Bijlage 5.
Enkele voorbeelden uit het programma van Fort van de Democratie Academy
18
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
Bijlage 2.
19
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
Bijlage 3.
Trouw Opinie 22 september 2016
20
Bijlage 4.
Omgaan met polarisatie in de school en het jeugd- en jongerenwerk
1.
2.
3.
Datum
Wat is uw algemene indruk van het programma van deze
Frequentie
studiedag?
1
Wat is uw mening over de presentatie en het gesprek met
Frequentie
Margalith Kleijwegt?
1
Wat is uw mening over de workshop
Frequentie
‘Grensoverschrijdende Opmerkingen’ van de Anne Frank
1
2
2
2
3
3
3
4
4
4
5
5
5
26 mei 2016
6
6
6
1
12 8
2
7
8
6
10
6
7
8
9 10
1
6
11 5
7
8
9 10
4
9
9
7
8
9 10
5
10
5
9 10
1
Stichting?
4.
5.
Wat is uw mening over de tentoonstelling in het Fort van
Frequentie
de Democratie?
1
Is het begrip Polarisatie voor u duidelijker geworden?
Frequentie
1
6.
2
2
3
3
Heeft u concrete handvatten gekregen/geoefend die u
Frequentie
kunt inzetten in uw werk?
1
2
3
4
4
4
5
6
1
3
5
6
7
8
9 10
1
1
4
13
3
5
6
7
8
9 10
1
De activiteiten in het Fort van de Democratie worden mogelijk gemaakt door:
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
Ruimte voor suggesties.
Workshops hadden meer activerende werkvormen moeten bevatten; goed tempo ik voelde me welkom; wat is
beleid van de overheid bij radicalisering?; reuze studiedag inspirerend; blij met de inspiratie en bewustwording;
was zo nu en dan een lange zit; hele interessante dag; ook voor studenten Lerarenopleiding heel leerzaam; dag
zat leuk in elkaar misschien iets meer concrete tip over toepassing in de les; interessante dag; iets meer richten
op de praktijk; meer tijd nemen om te praten over wat we samen anders kunnen doen in de praktijk; met dank
was mooi.
21
Verslag Project Fort van de Democratie 2016
Bijlage 5.
22
23
Verslag Project Fort van de Democratie 2016