1 Ouderenmis(be)handeling in de thuissituatie

Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 5 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
1 Ouderenmis(be)handeling in
de thuissituatie
Auteurs:
Iris De Roeck
Vlaams Meldpunt Ouderenmis(be)handeling
Liesbeth De Donder
Vrije Universiteit Brussel
1. Inleiding
Wanneer de term familiaal geweld valt, denkt men meestal spontaan aan
partnergeweld of kindermishandeling. Maar hiermee vergeet men dan
een zeer groot deel van onze bevolking: ouderen. Ook ouderen worden
geconfronteerd met geweld.1 Dit gaat dan niet enkel over situaties van
partnergeweld. Ouderenmis(be)handeling is een ruimere problematiek
met zeer specifieke dynamieken en risicofactoren. Ouder worden kan een
grote impact hebben op onze activiteiten en levensstijl. In bepaalde
gevallen kan dit de deur voor mis(be)handeling openzetten.
Hoewel ouderenmis(be)handeling een onderdeel is van familiaal geweld,
zijn er toch cruciale verschillen. Ouderenmis(be)handeling is aan de ene
kant ruimer, aangezien het zich niet beperkt tot familiaal geweld alleen.
Bij ouderenmis(be)handeling zijn de plegers vertrouwenspersonen.2
Alhoewel dit dikwijls de familie betreft (vooral de partner en eigen kinderen) blijkt uit prevalentieonderzoek dat 31,3 procent van de plegers geen
familieleden zijn.3 Het gaat dan om vrienden, buren, maar ook professionele verzorgers. Anderzijds vraagt ouderenmis(be)handeling een andere
aanpak dan familiaal geweld. Dit heeft vooral te maken met de specifieke
kenmerken, patronen en situaties van ouderenmis(be)handeling. Denken
we daarbij o.a. aan een toenemende kwetsbaarheid4 en veranderingen in
het sociale netwerk van ouderen.5
1
2
3
4
5
WHO, 2011.
WHO, 2002: 126-127.
Luoma et al., 2011.
Baars, 2010.
Gray, 2009.
Afl. 1 – december 2011
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 1
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 6 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
2. Wat is ouderenmis(be)handeling?
Ouderenmis(be)handeling is een term die veel ladingen kan dekken. Er
zijn verschillende gradaties in de ernst van de problematiek. Soms gaat
het enkel over onmacht, onkunde of onwetendheid. De zorg voor een
ouder familielid kan vanuit zeer lovenswaardige bedoelingen gestart zijn
maar toch uitmonden in een ondraaglijke situatie voor de zorgverlener.
In andere gevallen gaat het over bewust aangebrachte, zeer ernstige en
ook vaak strafbare handelingen.
In Vlaanderen is er een consensus over de definitie van ouderenmis(be)handeling: “Onder mis(be)handeling van een ouder persoon
(iemand van 55 jaar of ouder) verstaan we al het handelen of nalaten van
handelen van al diegenen die in een persoonlijke en/of professionele relatie
met de oudere staan, waardoor de oudere persoon (herhaaldelijk) lichamelijke en/of psychische en/of materiële schade lijdt dan wel vermoedelijk zal lijden en waarbij van de kant van de oudere sprake is van een vorm van
gedeeltelijke of volledige afhankelijkheid."1
Wanneer we deze definitie uit elkaar halen kunnen we aantal punten
onderscheiden:
– Er is sprake van een persoonlijke en/of professionele relatie tussen het
slachtoffer en diegene die mis(be)handelt. Hierbij speelt het wederzijdse vertrouwen een belangrijke rol. Onder ouderenmis(be)handeling verstaan we niet criminaliteit tegen ouderen gepleegd door
personen met wie de oudere geen vertrouwensrelatie heeft. Een handtassendiefstal op straat zal dus niet als ouderenmis(be)handeling worden gezien.
– Belangrijk is de afhankelijkheidsrelatie tussen de oudere en de pleger.
De meeste ouderen die slachtoffer worden van ouderenmis(be)handeling zijn gedeeltelijk of volledig afhankelijk van de pleger. Deze afhankelijkheid kan bestaan uit economische, lichamelijke, psychische of
sociale afhankelijkheid of een combinatie hiervan. Ook van de kant van
de pleger kan er sprake zijn van een vorm van gedeeltelijke of volledige afhankelijkheid van de oudere.
– De mis(be)handeling kan het resultaat zijn van zowel actief (plegen
van handelingen) als passief (nalaten van handelingen) gedrag. Zo is
het onthouden van de nodige verzorging evengoed een daad van
ouderenmis(be)handeling als het slaan of afpersen van een oudere.
– In situaties van ouderenmis(be)handeling is er niet altijd sprake van
kwaadwillig opzet. Vaak zullen we zien dat de pleger zich niet steeds
bewust is van zijn handelingen of deze met de beste bedoelingen stelt.
Onkunde, onwetendheid of onmacht kunnen tevens een onderlig1
Comijs et al., 1996:18.
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 2
Afl. 1 – december 2011
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 7 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
gende oorzaak zijn van ouderenmis(be)handeling. Daarom spreken
we in die gevallen ook eerder van misbehandeling dan van mishandeling.1
3. Vormen van
ouderenmis(be)handeling
Ouderenmis(be)handeling kan verschillende vormen aannemen: fysieke,
psychische, financiële en materiële mis(be)handeling, seksueel misbruik,
verwaarlozing (en verzorging die te wensen overlaat) en schending van
de rechten. Hieronder worden de verschillende vormen kort toegelicht.
3.1
Fysieke of lichamelijke mis(be)handeling
Hieronder verstaan we alle mogelijke vormen van mis(be)handeling
waarbij men ouderen een lichamelijk letsel berokkent, door het stellen
van handelingen of het nalaten van handelingen: knijpen, duwen, trekken, vastgrijpen, slaan, schoppen, schudden, verbranden, aan het haar
sleuren, laten vallen, onverantwoord vastbinden, onrechtmatig toedienen van medicijnen… De verwondingen kunnen voor de buitenwereld
goed zichtbaar zijn, zoals een blauw oog, maar meestal blijft de
mis(be)handeling onzichtbaar. De letsels worden bijvoorbeeld onder kleding verstopt. De omgeving zal vaak niets opmerken, behalve mensen
die een nauw contact hebben met de oudere.
Getuigenis uit de praktijk
In het meldpunt komt een melding binnen van Clemence. Zij wil melden
dat haar broer, George, die in het verleden af en toe voor verzorging naar
het psychiatrisch ziekenhuis moest, hun moeder heeft afgetuigd. George
heeft mama een blauw oog geslagen en gestampt nadat zij (zij is dementerend) de pompoentjes van zijn muts heeft geknipt. George woont in bij
zijn moeder en verzorgde haar tot nu toe perfect. Hij houdt het huis
kraaknet, wast de kleren, doet boodschappen. De broers en zussen moeiden zich hier niet mee omdat mama nogal een moeilijke is en George
een enorm pietje precies is: alles moet gaan zoals hij het wil of het is niet
goed. Pogingen van de broers en de zussen in het verleden om George
te ontlasten zijn mislukt. Clemence vreest dat dit niet de eerste keer is dat
George lichamelijk geweld gebruikt op moeder, maar het is de eerste
keer dat het zo duidelijk is. Voordien had George altijd wel een plausibele
1
Van Den Bossche, 2005.
Afl. 1 – december 2011
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 3
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 8 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
uitleg klaar voor de blauwe plekken van mama. Moeder is echter niet in
staat George uit huis te zetten.
3.2
Seksueel misbruik
Seksueel misbruik kan beschouwd worden als een vorm van fysieke mishandeling, maar wordt omwille van de specificiteit apart geregistreerd.
Seksueel misbruik is ernstig grensoverschrijdend gedrag waarbij geweld
of dwang wordt gebruikt. Onder ernstig misbruik wordt verstaan handelingen waarbij het slachtoffer fysiek betrokken is (zoals ongewenste intimiteiten, aanranding of verkrachting) en seksuele handelingen die het
slachtoffer moet plegen op zichzelf of iemand anders (zich uitkleden,
moeten masturberen...). Confrontatie met exhibitionisme, ongewenst
confronteren met pornografie, aanranding van de eerbaarheid, aanzetten tot ontucht, ongewenste aanrakingen, seksuele belaging, verkrachting (penetratie), enzovoort zijn allemaal vormen van seksueel misbruik.
Het kan dus zowel gaan om feiten mét als om feiten zonder lichamelijk
contact.
Getuigenis uit de praktijk
Een mevrouw van 72, Lydia, liep laat in de avond of 's nachts dikwijls
(geagiteerd) op straat rond en wilde niet vertellen waarom zij dit deed.
Buren dachten dat zij begon te dementeren en lichtten de arts in. Zij vertoonde volgens de arts geen tekenen van dementie. Zij kon haar gedrag
echter niet verklaren. Na opname in het ziekenhuis voor een lichamelijke
aandoening ontdekte de verpleegster verwondingen aan de binnenkant
van de dijen, waarvoor Lydia een verklaring gaf die volgens de verpleegster niet kon kloppen. In het ziekenhuis begon men iets te vermoeden,
bevroeg men de arts en de buren. Uiteindelijk vermoedde de verpleegster dat Lydia herhaaldelijk seksueel lastig werd gevallen door haar inwonende zoon met psychiatrische problemen en dat zij daarom 's nachts
over straat doolde en pas naar huis ging als ze dacht dat haar zoon sliep.
Lydia heeft dit echter nooit willen bevestigen.
3.3
Psychische of emotionele mis(be)handeling
Psychologische mis(be)handeling omvat elk handelen of nalaten van een
handeling (woord, gebaar, daad) dat bij de oudere ongewenste psychische gevolgen heeft zoals angst, woede, onmacht, verdriet. Psychische
mis(be)handeling komt vaak voor in combinatie met een of meer andere
vormen van geweld. Natuurlijk is het zo dat er in elk gezin wel eens een
kwetsend woord wordt gezegd, en dat woorden gemakkelijk uit de context kunnen worden getrokken. Bij psychische mis(be)handeling gaat het
over specifieke beschimpingen, emotionele chantage en vernederingen
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 4
Afl. 1 – december 2011
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 9 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
waardoor een oudere psychisch leed kan ondervinden. Indicatoren zijn
het best observeerbaar gedurende de interactie tussen de oudere en het
familielid of de verzorgende. Psychische mis(be)handeling is niet makkelijk rechtstreeks vast te stellen. Soms kan de hulpverlener de interactie
tussen pleger en slachtoffer rechtstreeks observeren. Vaak krijg je ook signalen van buren of anderen. Psychische of emotionele mis(be)handeling
is veel moeilijker te detecteren dan fysiek misbruik aangezien sommige
symptomen identiek kunnen zijn aan de symptomen van een klinische
depressie. Ze zijn dus niet altijd gerelateerd aan misbruik.
Getuigenissen uit de praktijk
– Gaston wordt systematisch genegeerd door zijn inwonend kind, die
letterlijk doet alsof hij lucht is. Gaston komt niets te kort, maaltijden
worden aan huis geleverd, er is poetshulp, de verpleegster komt dagelijks langs. Maar nooit kijkt zijn dochter hem aan, laat staan dat ze iets
zegt. De verzorgers die in huis komen voelen dit wel, maar zeggen er
niks van.
– Geneviève die elk jaar bijzonder verdrietig is op de verjaardag van het
overlijden van haar echtgenoot, mag niet huilen van de familie. “Ge
gaat toch niet weer beginnen hé” wordt dan tegen haar gezegd. Ze
slikt dan haar verdriet in, maar het is nog groter geworden doordat ze
zich niet gesteund en begrepen voelt.
– Een vrouw woont samen met haar werkloze zoon in een vervallen
huis. Ze wordt door hem verplicht bij hem te blijven wonen in plaats
van naar een rusthuis te gaan, waar zij naar verlangt. Hij kan namelijk
niet zonder haar pensioen om te overleven. "En ge weet ma, als ge dat
doet hang ik mij op", verklaart hij in het bijzijn van de hulpverlener.
3.4
Financieel en materieel misbruik
Financiële mis(be)handeling is elke handeling of het nalaten van een handeling met financiële en/of materiële nadelige gevolgen voor de oudere.
Deze vorm van mishandeling komt vaak voor, zeker wanneer er al een
cognitieve achteruitgang is bij de oudere. Voorbeelden hiervan zijn het
leeghalen van de kluis van de oudere na een ziekenhuisopname, het huis
verkopen tegen de zin van de oudere, kinderen die om leningen vragen
die ze dan nooit terugbetalen (terugvorderen is juridisch zeer moeilijk).
Getuigenissen uit de praktijk
– Een man van 76 geeft, uit voorzorg, een volmacht voor de bankrekening en de code van de kluis aan zijn kinderen wanneer hij voor een
kleine ingreep opgenomen moet worden in het ziekenhuis. Wanneer
hij terug thuiskomt, is een groot deel van het meubilair verdwenen. De
thuisverpleegster die de nazorg doet, merkt wel op dat er weinig meu-
Afl. 1 – december 2011
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 5
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 10 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
bilair is, maar kende de toestand van het huis voor de ziekenhuisopname niet en zegt dus niks. Wanneer ze echter voorstelt maaltijdbedeling aan huis te laten komen en poetshulp in huis te halen om het
leven van de oudere iets te vergemakkelijken, zegt hij dat hij daar geen
geld voor heeft. Hij had echter al terloops eens gezegd dat hij vroeger
een hoge positie bij de post had gehad, en de verpleegster dacht dus
dat hij wel een goed pensioen moest hebben. Dat heeft hij ook, maar
hij gaat er heel kribbig mee om. Na veel aandringen bekent de man
dat zijn kinderen eigenlijk zijn kluis hebben leeggehaald en zijn rekening nu beheren. Als de kinderen ter verantwoording worden geroepen, zeggen ze dat de oudere toch niets meer nodig heeft, dat de kinderen wel verder voor hem zullen zorgen of dat ze verondersteld
hadden dat hij na het ziekenhuis wel naar een bejaardentehuis zou
gaan.
– Annie kan haar eigen boodschappen niet meer doen, de poetshulp
‘doet dat wel’ en doet meteen ook boodschappen voor eigen gebruik.
De kleindochter die regelmatig op bezoek komt merkt dat het kasticket merkwaardig genoeg steeds zoek is als oma moet afrekenen.
Oma en de poetshulp schatten dan hoeveel ze moet betalen, maar
oma durft niet zeggen dat ze vindt dat het altijd wel veel is. Als de
kleindochter aanbiedt daarover iets te zeggen reageert Annie verschrikt: “Nee, kind, dat mag je niet doen, stel dat ze niet meer komt!”
3.5
Schending van rechten
Op zich kunnen we stellen dat elke vorm van ouderenmis(be)handeling
een inbreuk is op de rechten van de mens. Met deze vijfde vorm van
ouderenmis(be)handeling wordt echter specifiek verwezen naar de
inbreuk op rechten die niet onder de andere vormen vallen: zoals wanneer het recht op vrijheid, privacy, en zelfbeschikking worden ingeperkt.
Voorbeelden zijn: ongevraagd post lezen of achterhouden, iemand nooit
alleen laten, geen bezoek toelaten...
Getuigenissen uit de praktijk
Een oudere alleenwonende vrouw klaagt over eenzaamheid, haar kennissen komen niet meer langs. Zij voelt zich in de steek gelaten. De maatschappelijk werkster van het OCMW die mevrouw uit haar isolement wil
halen en haar naar de activiteiten van het dienstencentrum wil brengen,
staat geregeld tevergeefs aan te bellen. Mevrouw doet niet open. De
maatschappelijk werkster wordt na enkele weken ongerust en probeert
via de achterdeur toch binnen te geraken. De oude vrouw zit gewoon in
haar living. Of zij de bel niet heeft gehoord? Neen, antwoordt de vrouw.
De maatschappelijk werkster gaat kijken of de bel nog werkt en stelt vast
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 6
Afl. 1 – december 2011
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 11 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
dat die tijdelijk onklaar is gemaakt. De buurvrouw vertelt dat de familie
de bel aflegt, nadat zij het huis verlaten.
3.6
Verwaarlozing
Een laatste vorm van mis(be)handeling is verwaarlozing door de zorgverlener, die zowel intentioneel of niet intentioneel kan zijn. Intentioneel
verwaarlozen is een bewuste beslissing van de zorgverlener om na te
laten om de basisnoden van de oudere te vervullen of om te letten op het
vervullen van de basisnoden. Niet-intentionele verwaarlozing is de tekortkoming van de zorgverlener om in de basisbehoeften van de oudere te
voorzien door onvoldoende besef van de behoeften van de oudere of
door de beperkingen van de zorgverlener. Onder deze categorie vallen:
onvoldoende of niet-aangepaste voeding geven, niet voldoende medische zorg bieden waardoor bijvoorbeeld doorligwonden kunnen ontstaan, nalaten om medicijnen toe te dienen, de oudere niet helpen zich
te bewegen, onvoldoende aandacht voor hygiëne, enzovoort.
Getuigenis uit de praktijk
Een arts komt een keer per dag langs bij Irene, die inwoont bij haar zoon.
Zij is beginnend dementerend. Het huis is compleet vervallen, niks werkt
er nog. Omdat de wc niet werkt wordt de nachtemmer door de zoon in
de tuin geledigd. De zoon koopt nauwelijks voedingsmiddelen. Schoonmaakmiddelen worden helemaal niet aangeschaft, er is geen verwarming, er ligt enkel plastiek op het bed van de bejaarde in plaats van
lakens. De arts krijgt de inwonende zoon nooit te zien. Irene vertelt wel
dat hij goed voor haar zorgt. Hij komt alle dagen thuis slapen maar overdag ziet zij hem nooit. Als de arts aan Irene vraagt of zij altijd zo heeft
geleefd, antwoordt zij aarzelend: “Neen, maar ik mag content zijn dat ik
nog thuis kan wonen.”
Daarnaast spreken we soms ook over “verzorging laat te wensen over”.
Hier krijgt de oudere wel verzorging, maar verloopt die niet
optimaal. “Verwaarlozing”, “zelfverwaarlozing” en “verzorging laat te
wensen over” zijn soms moeilijk van elkaar te onderscheiden. Het hangt
sterk af van de persoonlijke normen van de hulpverlener of iets wordt
gezien als verwaarlozing of verzorging die te wensen overlaat. Ondanks
het feit dat dit inderdaad soms een subjectief ervaren is, kan het gebrek
aan verzorging in bepaalde gevallen zware gevolgen hebben voor de
oudere.
Getuigenissen uit de praktijk
De familie die thuishulp regelt voor grootmoeder, stelt herhaaldelijk vast
dat grootmoeder om 10 uur 's morgens nog in bed ligt en nog geen ont-
Afl. 1 – december 2011
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 7
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 12 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
bijt heeft gehad. Ook 's avonds, als de familie langskomt om 18 uur blijkt
grootmoeder al in bed gestopt te zijn.
3.7
Multiple problem
In de realiteit komen er meestal verschillende vormen tegelijkertijd voor.
40,5 procent van de slachtoffers van ouderenmis(be)handeling is slachtoffer van meer dan één vorm van mis(be)handeling. Veelal is er coïncidentie met psychologisch misbruik, maar ook met verwaarlozing en
financiële mis(be)handeling.1
Bijvoorbeeld
Financieel gewin is het hoofdmotief, maar de pleger schrikt er niet voor
terug om zijn eisen kracht bij te zetten door te schoppen of te slaan of
emotioneel te chanteren. “Als ik geen geld meer krijg, kom ik niet meer
op bezoek”.
Getuigenissen uit de praktijk
Annie woont in bij haar dochter en schoonzoon. Ze heeft een kamer ter
beschikking op de eerste verdieping, er komt tweemaal per week een
verpleegster langs en haar dochter zorgt voor de rest: was, voeding en
hulp bij de hygiëne. Niks aan de hand dus, op het eerste gezicht. Maar
Annie zit in feite opgesloten in haar kamer. Zij kan de trap niet meer op
of af. Er is ooit een telefoon aangesloten, maar die is weer weggenomen
omdat de kosten te hoog opliepen. De dochter en de schoonzoon hebben een zaak en komen pas laat thuis. Annie krijgt eten (dikwijls koud) als
zij klaar zijn met eten, dat kan evengoed 's avonds om 22 uur als ’s nachts
om 1 uur zijn. Als de verpleegster na lang aandringen het koppel eens te
spreken krijgt, geven zij toe dat ze Annies pensioen nodig hebben. Een
rusthuis is niet bespreekbaar. Ook het voorstel om Annie overdag naar
een dagopvang te brengen wordt afgewezen. De verpleegster zegt dat
zij zich zorgen maakt: als Annie overdag valt, kan zij niemand bellen. Het
koppel ervaart dit als ongeoorloofde bemoeienis en geven de verpleegster te verstaan dat zij maar beter kan zwijgen.2
1
2
Luoma et al., 2011.
Steunpunt Ouderenmis(be)handeling Provincie Antwerpen en Dienst Welzijn en Gezondheid
Provincie Antwerpen, 2007.
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 8
Afl. 1 – december 2011
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 13 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
4. Prevalentie
Ouderenmis(be)handeling in de thuissituatie is een veel voorkomende
problematiek in België. In het kader van het Europese programma
Daphne III werd in 2010 in Oostenrijk, België, Finland, Litouwen en Portugal de “Prevalence study of abuse and violence against older women
(AVOW)” gehouden. In totaal bleek 28,1 procent van de bevraagde
vrouwen het afgelopen jaar slachtoffer te zijn van minstens één vorm van
huishoudelijk geweld door een bekende. Voor België kwam dit op
32 procent van de bevraagde vrouwen. We kunnen een opsplitsing
maken naar ernst van de ouderenmis(be)handeling door een onderscheid te maken op basis van het aantal keer dat iets voorgevallen is het
afgelopen jaar. Dan blijkt dat 4,9 procent oudere vrouwen in België het
afgelopen jaar verscheidene situaties van ouderenmis(be)handeling, elk
minimum maandelijks, ondergingen. Deze worden dan ook gerekend tot
de zwaarst mis(be)handelde groep.1
Wanneer we kijken naar de eigen cijfers van het Vlaams Meldpunt Ouderenmis(be)handeling zien we dat er jaarlijks ongeveer 500 meldingen van
ouderenmis(be)handeling in de thuissituatie worden gerapporteerd.
Financiële, psychologische, fysieke mis(be)handeling en verwaarlozing
zijn de meest voorkomende vormen. De kinderen en de partner worden
het meest aangemeld als pleger.
Over de jaren heen blijkt dat het grootste deel van de meldingen die het
Vlaams Meldpunt binnen krijgt, afkomstig zijn van hulpverleners. Dit is
echter nog maar het topje van de ijsberg. Ouderen zwijgen doorgaans
zeer lang. Meestal wordt er pas gemeld wanneer de situatie helemaal
ontspoord is of wanneer de andere hulpverleners zijn vastgelopen in de
situatie.
5. Ouderenmis(be)handeling:
risicofactoren
Ouderenmis(be)handeling kan vele lagen kan hebben. Soms vervalt men
in een klassiek zwart-wit patroon waarbij de oudere als het “weerloze
slachtoffer” wordt gezien en de pleger als “de grote boeman”. Dit is
zeker niet altijd het geval. Dit zwart-wit denken maakt ons soms blind
voor de complexiteit van bepaalde situaties. Ouderenmis(be)handeling
ontstaat meestal niet van de ene dag op de andere. Vaak zit hier een hele
geschiedenis achter. Problemen bij het slachtoffer, de pleger en de inter1
De Donder en Verté, 2011.
Afl. 1 – december 2011
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 9
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 14 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
actie tussen beiden of in de omgeving kunnen allen aan de basis ervan
liggen. Het is dan ook zeer belangrijk om een zicht te krijgen op de dynamieken binnen een situatie. Zo zal je bijvoorbeeld merken dat plegers
soms met de beste bedoelingen handelen, maar de zorg bijvoorbeeld
niet aankunnen, er onvoldoende kennis van hebben of zelf de nodige
problemen hebben. Soms is de opdeling slachtoffer-pleger ook niet helemaal zuiver. Slachtoffers kunnen immers door hun houding of handelingen uit het verleden bijdragen leveren tot de mis(be)handeling.
Kortom, er zijn veel verschillende factoren die het tot stand komen van
een situatie van ouderenmis(be)handeling in de familiale sfeer in de hand
kunnen werken. Vaak gaat het om erg complexe situaties, met een
geschiedenis en een samenloop van omstandigheden. In dit deel willen
we dan ook een inzicht geven in de mogelijke risicofactoren van ouderenmis(be)handeling.
5.1
Afhankelijkheid en kwetsbaarheid
Wanneer men ouder wordt, kan men soms afhankelijk worden van anderen voor zorg, financiële ondersteuning… Ouderen hebben bijvoorbeeld
nood aan hulp voor dagelijkse activiteiten of laten het financieel beheer
over aan derden. Deze afhankelijkheidspositie zet de deur naar misbruik
op een kier.1
Bijvoorbeeld
Bij koppels is er vaak één persoon die de financiën regelt. Wanneer die
overlijdt of dementeert neemt een van de kinderen vaak deze verantwoordelijkheid over. Dit kan soms leiden tot misbruik: geld dat van de
rekening verdwijnt, deel van het pensioen dat wordt achtergehouden…
De afhankelijkheid kan komen door fysieke of mentale kwetsbaarheid.
Tabel 1 geeft een overzicht van de prevalentie van ouderenmis(be)handeling voor oudere vrouwen met een goede of slechte fysieke gezondheid. Uit de cijfers blijkt dat oudere vrouwen met een slechte fysieke
gezondheid tot bijna 10 procent vaker slachtoffer worden van
mis(be)handeling dan oudere vrouwen in goede gezondheid. Een gelijkaardig patroon zien we bij oudere vrouwen met een goede en slechtere
mentale gezondheid.2
1 Steunpunt Ouderenmis(be)handeling Provincie Antwerpen en Dienst Welzijn en Gezondheid
Provincie Antwerpen, 2007.
2 Luoma et al., 2011.
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 10
Afl. 1 – december 2011
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 15 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
Tabel 1. Prevalentie van ouderenmis(be)handeling in verband met
fysieke gezondheid
Niet mis(be)handeld
Mis(be)handeld
Slechte fysieke
gezondheid
64,8 %
35,2 %
Goede fysieke
gezondheid
73,4 %
26,6 %
Ook de oudere die vlugger iets vergeet, of in het beginstadium van
dementie komt, moet zich meer en meer gaan verlaten op derden.1
Dementie of andere gedragsstoornissen (bv. ziekte van Parkinson of een
niet-aangeboren hersenaandoening) kunnen een bijkomend verhoogd
risico vormen op zorgontsporing en/of gezinsgeweld. De omgeving is
vaak niet of onvoldoende op de hoogte van de betekenis van bepaald
gedrag (bv. verlies van decorum, vergeetachtigheid) of kan niet omgaan
met de persoonsveranderingen (bv. de sterke en verantwoordelijke echtgenoot wordt ineens de afhankelijk en ‘zielige’ man).
Omgekeerd spreekt men ook over wederzijdse afhankelijkheid, waarbij
de pleger afhankelijk kan zijn van de oudere. Dit kan zijn voor bijvoorbeeld huisvesting, sociale contacten of inkomen. Ook de daarmee
gepaard gaande gevoelens van onmacht van de pleger zouden kunnen
bijdragen tot het tot stand komen of bestendigen van ouderenmis(be)handeling.
5.2
Sociale isolatie
Naast persoonlijke kwetsbaarheid zouden ouderen ook meer kans maken
om slachtoffer te worden omwille van een grotere sociale kwetsbaarheid.
Doorgaans veranderen gezinssituaties doorheen het leven van mensen.
Zo zouden ouderen die hun partner verliezen een verhoogd risico lopen
op mis(be)handeling.2 Toch brengt onderzoek ook naar voren dat een
groot deel van de slachtoffers samenwonen, veelal met partner of kind.3
De kans op fysiek geweld en seksueel misbruik stijgt wanneer mensen
samenwonen, terwijl alleenstaande ouderen kwetsbaarder zijn voor
financiële uitbuiting en verwaarlozing.4
1
Steunpunt Ouderenmis(be)handeling Provincie Antwerpen en Dienst Welzijn en Gezondheid
Provincie Antwerpen, 2007.
2 De Deken en Pas, 2004.
3
Ramkema, 2003.
4 Kosberg en Nahmiash, 1996.
Afl. 1 – december 2011
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 11
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 16 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
Ook de bredere sociale omgeving speelt een rol. Ouderenmis(be)handeling gaat vaak samen met het hebben van minder sociale steun en minder sociale contacten. Door beperkte mobiliteit, ziekte en overlijden van
vrienden of familieleden verkleint het sociale netwerk van ouderen en
vermindert ook de steun van naasten.1 De groep mensen waar men van
houdt en die men vertrouwt wordt in de laatste levensjaren steeds kleiner. Vrienden worden ook minder mobiel. De oudere wordt in die zin
voor zijn emotionele welbevinden vrij afhankelijk van een kleine groep
mensen, en hij zal alles doen om te vermijden dat ook die contacten verbroken worden. Zelfs al doen deze mensen hem (soms) pijn.2
Enerzijds gaat het hier om een gebrek aan sociale controle, waarbij het
misbruik niet wordt opgemerkt. Soms isoleert de pleger de oudere door
de oudere op te sluiten of geen bezoek toe te laten. Uit angst, loyaliteit of
onmacht kan de oudere hier niet altijd op reageren. Anderzijds gaat het
om een ontbreken van mensen tegen wie de oudere of de verzorger of
pleger over de moeilijke en delicate situatie kan vertellen en om advies
kan vragen, iemand bij wie men met zijn eigen problemen terecht kan.
Sociale steun van buren, familie, vrienden of hulpverleners kan zowel de
draagkracht van de oudere als de mantelzorger of pleger versterken. Ook
kan dit ervoor zorgen dat situaties niet ongezien blijven voortduren of
van dichtbij opgevolgd en bijgestuurd kunnen worden.3
Mensen die zichzelf isoleren door op afgelegen, moeilijk bereikbare plekken te wonen of weinig sociale contacten willen, worden door ouder te
worden eveneens kwetsbaarder. Zolang men mobiel is en geen hulp van
anderen nodig heeft, schept dit geen problemen. Maar eens men een
noodzakelijk beroep moet doen op derden, en er is geen sociale controle
door buren of anderen, kan men kwetsbaarder worden voor mis(be)handeling.4
5.3
Overbelasting van de mantelzorger: ontspoorde zorg
Een zware zorglast van een mantelzorger voor een oudere kan ertoe leiden dat deze zijn eigen draagkracht gaat overschrijden. Mantelzorgers
nemen soms onvoldoende tijd voor zichzelf. Vaak blijkt dat iemand koste
wat kost zelf en alleen voor zijn zwaar zorgbehoevende partner wil zorgen. Dit terwijl hij/zij zelf al enige hulp nodig heeft. Ook kinderen of
familie die de zorg opnemen nemen soms veel te veel hooi op hun vork.
Ze moeten voor hun eigen gezin én voor een zorgbehoevende ouder
1
2
3
Oostelaar en Wolfswinkel, 2006.
Van Den Bossche, 2005.
Steunpunt Ouderenmis(be)handeling Provincie Antwerpen en Dienst Welzijn en Gezondheid
Provincie Antwerpen, 2007.
4 Van Den Bossche, 2005.
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 12
Afl. 1 – december 2011
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 17 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
zorgen én gaan werken. Mantelzorgers gaan dikwijls onbewust over hun
eigen grenzen. Ze hebben het gevoel te ‘moeten’ helpen zonder erbij stil
te staan of ze het ook kunnen. Ze zouden zich schuldig voelen als ze de
zorg voor de oudere niet op zich namen of als ze tegen een buitenstaander zouden zeggen dat ze de oudere soms eigenlijk ‘lastig’ vinden. Dit
maakt dat zij niet op tijd aan de alarmbel trekken als de frustraties en de
uitputting te groot worden.1
Aan de andere kant is het ook mogelijk dat de oudere zelf te hoge eisen
stelt aan de mantelzorger door bijvoorbeeld te verwachten dat enkel hij/
zij de verzorging opneemt. Wanneer de oudere weigert externe hulp te
aanvaarden legt dit een grote druk op de mantelzorger. Voor de oudere
is het niet steeds gemakkelijk om te aanvaarden dat hij/zij bepaalde dingen niet meer kan. Het is ook mogelijk dat hij/zij deze frustratie uitwerkt
op de mantelzorger of vindt dat de mantelzorger bepaalde dingen niet
doet zoals hij/zij het gewoon is (bv. het huis poetsen of koken). Dit alles
kan invloed hebben op de draagkracht van de mantelzorger.
Door deze zorgbehoevendheid kunnen er ook heel wat conflicten en
spanningen ontstaan binnen een gezin. De klassieke rollen vervallen en
iedereen moet zich opnieuw positioneren. Zo is het mogelijk dat diegene
die altijd zorg heeft ontvangen, nu zelf de zorg moet verlenen. Dit is voor
veel kinderen, partners, maar ook voor de oudere zelf een moeilijk en
stresserend moment. Het is ook mogelijk dat er tussen broers en zussen
ruzies komen over de manier van zorg verlenen of de taakverdeling.2 Een
nieuw evenwicht vinden is niet altijd evident.
5.4
Problematiek bij de pleger
De psychopathologische theorie zal kijken naar de persoonlijkheidskenmerken en het welzijn van de pleger als mogelijke oorzaak van ouderenmis(be)handeling.3 Vaak zie je een verband tussen psychiatrische
problematieken, laagbegaafdheid, substantiemisbruik en ouderenmis(be)handeling. Plegers blijken vaak ook op de een of andere manier
afhankelijk te zijn van de oudere (bv. financieel of qua woonsituatie). Het
is moeilijk, zelfs onmogelijk, om concreet aan te duiden welke persoonskenmerken kunnen leiden tot misbruik. Maar onderzoek wijst wel uit dat
wanneer kinderen of verzorgers laagbegaafd zijn of een psychiatrische
problematiek hebben, het niet altijd mogelijk is om op een kwaliteitsvolle
manier de zorg voor een oudere op te nemen. Vaak gaat het in de con1
Steunpunt Ouderenmis(be)handeling Provincie Antwerpen en Dienst Welzijn en Gezondheid
Provincie Antwerpen, 2007.
2 Steunpunt Ouderenmis(be)handeling Provincie Antwerpen en Dienst Welzijn en Gezondheid
Provincie Antwerpen, 2007.
3 Baumhover, 1996.
Afl. 1 – december 2011
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 13
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 18 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
text van ouderenmis(be)handeling om zwaar verstoorde mensen met
een geschiedenis van onstabiel en onsociaal gedrag.1 Alcoholisme,
drugs- of gokverslaving bij de pleger vergroten ook de kans op ouderenmis(be)handeling.2
Wanneer een zoon of dochter laagbegaafd is of een psychiatrische problematiek heeft, is het ook niet steeds mogelijk om de zorg voor de
oudere op te nemen. De zoon of dochter is er simpelweg niet toe in
staat. Dit is voor de ouders soms moeilijk te aanvaarden, waardoor het
ook mogelijk is dat zij te veel verwachten en een te grote druk leggen op
hun zoon of dochter. Dit kan bij de zoon of dochter voor veel frustratie
en onmacht zorgen.
De oudere helpen betekent dus ook vaak dat hulp naar de pleger niet
over het hoofd gezien mag worden als men iets wil veranderen aan een
bestaande situatie. Hierbij zal men ook rekening moeten houden met de
sterke gevoelens van loyaliteit die de oudere vaak zal hebben naar de verzorger of pleger (vaak kind of partner). Hier geen rekening mee houden
zal zorgen voor een ‘obstakel in de hulpverlening’ en niet bijdragen tot
‘het welzijn van de oudere’. Ten slotte moeten we ook benadrukken dat
niet alle plegers in bovenstaande categorie thuis horen.
5.5
Familiale geschiedenis
Geweld in een gezin kan een lange voorgeschiedenis hebben. In sommige gezinnen wordt in geval van conflict sneller naar verbaal of fysiek
geweld gegrepen. Dit wordt de cyclus van geweld genoemd: kinderen
die opgroeien in een geweld gebruikende omgeving gaan zich dit
gedrag eigen maken en gebruiken als ze in een opvoedende positie
komen te staan. Zo wordt aangenomen dat mishandelde kinderen er
vaker toe neigen zelf een misbruikende ouder te zijn.3
Daarnaast zien we bij ouderenmis(be)handeling dat mishandelde kinderen, bij wijze van wraak, ook sneller hun ouders zullen mis(be)handelen
wanneer die zich in een zwakkere positie bevindt. Ook in deze gevallen is
het zeer belangrijk de pleger niet uit het oog te verliezen. Ook hij/zij
draagt een eigen leed mee waarmee rekening gehouden moet worden.
Vaak hebben zij eerst zelf erkenning nodig voor hun eigen pijn, vooraleer
ze ruimte kunnen vrijmaken om te zoeken naar de eigen verantwoordelijkheid.
1
2
Baumhover, 1996.
Steunpunt Ouderenmis(be)handeling Provincie Antwerpen en Dienst Welzijn en Gezondheid
Provincie Antwerpen, 2007.
3 Wolf en Pillemer, 1989.
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 14
Afl. 1 – december 2011
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 19 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
5.6
Financiële situatie
De financiële toestand speelt in vele gevallen van mis(be)handeling een
cruciale rol: of men nu zeer vermogend is, of juist zeer behoevend is. In
beide gevallen kan de oudere kwetsbaarder worden voor ouderenmis(be)handeling. Als men zeer vermogend is, is het niet ondenkbaar dat
men binnen de familie probeert de erfenis naar zich toe te trekken.
Ouderen worden emotioneel gechanteerd voor hun geld, of worden geïsoleerd van vrienden of familieleden, met het doel zoveel mogelijk van
het vermogen te verkrijgen. Financiële problemen van de pleger of van
het slachtoffer zijn ook heel dikwijls de oorzaak van de mis(be)handeling.
Veel ouderen moeten het in onze maatschappij stellen met een schamel
pensioen. Thuishulp, incontinentiemateriaal, medicatie… het kost allemaal veel. En niet iedereen kent de weg om bijkomende financiële hulp
te verkrijgen. Uit noodzaak gaan veel ouderen bij een van de kinderen
inwonen, die het soms ook niet breed hebben.1
Maar het kan ook een wederzijdse afhankelijkheid zijn: de oudere is
afhankelijk van iemand voor gezelschap en zorg, en die is financieel
afhankelijk van de oudere. Als de verzorger dan in financiële moeilijkheden zit, staat de deur naar misbruiken een tikje verder open. Zorgverleners of familieleden die financieel afhankelijk zijn van de oudere kunnen
hun psychologisch voordeel gebruiken om de oudere te misbruiken door
geld achter te houden, niet te voorzien in zaken voor persoonlijke verzorging, het niet vervangen van noodzakelijke hulpmiddelen zoals gebit,
wandelstokken, aangepaste rolwagen, hoorapparaten…, de oudere te
verplichten hun geld over te dragen aan de zorgverlener, giften te eisen
en misbruik te maken van volmachten. Dit kan gebeuren door de oudere
te chanteren of emotionele druk uit te oefenen.2
Ook de toekomst kan een oorzaak zijn van ouderenmis(be)handeling.
Dikwijls spelen verwachtingen op financieel gebied een rol. Familieleden
of anderen hebben een ‘verborgen agenda’. Bijvoorbeeld: een familielid
heeft zijn zinnen gezet op het huis van grootmoeder, en is alvast bij
grootmoeder in getrokken ‘om voor haar te zorgen’. Of de oudere persoon wordt ervan overtuigd dat hij of zij vergeetachtig wordt, zodat de
financiële zaken beter behartigd worden door deze of gene belanghebbende.3
1
2
Van Den Bossche, 2005.
Steunpunt Ouderenmis(be)handeling Provincie Antwerpen en Dienst Welzijn en Gezondheid
Provincie Antwerpen, 2007.
3 Van Den Bossche, 2005.
Afl. 1 – december 2011
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 15
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 20 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
6. Detecteren van
ouderenmis(be)handeling
Ouderenmis(be)handeling detecteren is niet altijd even gemakkelijk.
Sommige ouderen zijn geïsoleerd. Naast de pleger komt er bijna niemand meer aan huis. Dit maakt dat het vaak heel lang duurt voor het
probleem wordt ontdekt. Ondertussen raken mensen steeds dieper in dat
patroon verzeild. Onderzoek naar mis(be)handeling van oudere vrouwen
toont aan dat bijna de helft van de slachtoffers nooit over het misbruik
praat met vrienden, familie noch meldt aan een officiële instantie. Tabel 2
geeft een overzicht van de redenen om niet over de mis(be)handeling te
praten.1
Tabel 2. Redenen waarom oudere vrouwen mis(be)handeling niet
melden of er niet over praten
%
Ik dacht dat het voorval niet erg genoeg was.
71,8
Ik dacht dat niemand er iets aan zou kunnen doen.
56,2
Ik wilde niet dat iemand anders erbij betrokken zou
worden.
50,3
Ik wilde niet dat de dader naar de gevangenis zou
moeten gaan.
22,8
Ik was beschaamd of voelde mij schuldig.
21,8
Ik dacht dat niemand mij zou geloven.
20,5
Ik was bang dat de dader zich zou wreken.
20,1
Tussen de oudere en de plegers bestaat er een grote loyaliteit. Ouderen
verdragen veel van hun kinderen en willen hen meestal niet in de problemen brengen of schade berokkenen. Bovendien is het ook moeilijk om
toe te geven dat je door je eigen zoon, dochter of partner mishandeld
wordt. Veel ouderen schamen zich voor hun situatie of voor hun onvermogen iets aan de situatie te veranderen. Iemand die heel zijn leven
onafhankelijk is geweest, geeft niet graag toe nu afhankelijk, hulpeloos of
in iemands macht te zijn. Daarnaast speelt angst ook een grote rol in het
zwijgen van de oudere. Zij hebben schrik om de pleger (zoon of dochter)
te verliezen of te kwetsen als ze iets zeggen. De kleinkinderen worden
eveneens vaak als drukkingsmiddel gebruikt om niets te zeggen. Ook
1
Luoma et al., 2011.
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 16
Afl. 1 – december 2011
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 21 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
komt het vaak voor dat zij bang zijn voor de reactie en represailles van de
pleger wanneer deze te weten komt dat de oudere hulp heeft gezocht.
Vaak leven pleger en slachtoffer immers in hetzelfde huis. Tot slot zijn
sommige ouderen ook niet meer bij machte om iets te zeggen. Dementerende ouderen bijvoorbeeld kunnen vaak zelf niet meer aangeven dat
er problemen zijn.
Ook de pleger schaamt zich vaak over zijn onvermogen om goede zorg
te verlenen. Dit maakt dat ook mensen die de zorg niet meer aankunnen
soms niets zullen zeggen.
Over de jaren heen blijkt dat het grootste deel van de meldingen die het
Vlaams Meldpunt krijgt afkomstig zijn van hulpverleners. Voor de detectie van situaties van ouderenmis(be)handeling is het Vlaams Meldpunt in
belangrijke mate afhankelijk van de oplettendheid van hulpverleners. Het
meldpunt merkt telkens opnieuw dat een vroege detectie belangrijk is.
Hoe langer een situatie aansleept hoe groter de onwil van alle betrokkenen om er nog iets aan te veranderen. Daarom is het Vlaams Meldpunt
Ouderenmis(be)handeling samen met de Vrije Universiteit Brussel gestart
met de ontwikkeling van een risicotaxatie-instrument voor ouderenmis(be)handeling. Dit moet hulpverleners helpen om mogelijke risico’s
vlugger te detecteren waardoor er preventief kan worden ingegrepen.
7. Vermoeden van
ouderenmis(be)handeling?
Wanneer je een vermoeden hebt van of terecht komt in een situatie van
ouderenmis(be)handeling is aan te raden hier niet alleen mee te blijven
zitten. Ouderenmis(be)handeling is een fenomeen dat je niet alleen kan
oplossen. Het is noodzakelijk dat verschillende hulpverleners op dezelfde
lijn zitten.
Het Vlaams Meldpunt Ouderenmis(be)handeling staat steeds klaar om
naar iedereen die hiermee wordt geconfronteerd te luisteren en samen
met hen te bekijken wat er eventueel ondernomen kan worden.
Afl. 1 – december 2011
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 17
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 22 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
Bibliografie
• BAARS, J., “Philosophy and Aging”, in: Cole, T.R., Ray, R.E. en Kastenbaum, R. (ed.), A Guide to Humanistic Studies in Aging. Baltimore, Johns
Hopkins University Press, 2010, 105-120.
• BAUMHOVER, L.A., Abuse, neglect, and exploitation of older persons:
strategies for assessment and intervention, London, Jessica Kingsley,
1996.
• COMIJS, H.C., Agressie tegen en benadeling van ouderen: een onderzoek
naar ouderenmishandeling. Amsterdam, Vrije Universiteit, 1996.
• DE DEKEN, L. en PAS, L., “Deel 3: Ouderenmis(be)handeling.” In:
Federale overhead (ed.) Intrafamiliaal geweld bij kinderen, partners,
ouderen, On-line beschikbaar www.health.belgium.be/filestore/
769275/brochure[1]_769275_nl.pdf, 2004, 47-62.
• DE DONDER, L. en VERTÉ, D. “Prevalence Study of Abuse and Violence
Against Older Women: Results of the Belgian Survey”, Online beschikbaar
www.thl.fi/AVOW, 2011.
• GRAY, A., “The Social Capital of Older People”, Ageing & Society, 2009,
afl. 29, 5-31.
• KOSBERG, J.I. en NAHMIASH, D., “Characteristics of victims and perpetrators and milieus of abuse and neglect”, in: Baumhover, L.A. en
Beall, S.C. (ed.), Abuse, neglect and exploitation of older persons: Strategies for assessment and intervention, Baltimore, MD, Health Professions
Press, 1996, 31-50.
• LUOMA, M.L., KOISVUSILTA, M., LANG, G., ENZENHOFER, E., DE
DONDER, L. et al., Prevalence study of Abuse and Violence against Older
Women: results of a Multi-national survey conducted in Austria, Belgium,
Finland, Lithuania, and Portugal. Online beschikbaar www.thl.fi/AVOW,
2011.
• OOSTELAAR, D. en WOLFSWINKEL, G., “Ouderen in de samenleving:
Basisboek voor hulp- en dienstverleners”, Bussum, Uitgeverij Coutinho,
2006.
• RAMKEMA, H., “Signaal op rood: ouderenmis(be)handeling bij de mensen thuis”, Utrecht, NIZW Uitgeverij, 2003.
• Steunpunt Ouderenmis(be)handeling Provincie Antwerpen en Dienst
Welzijn en Gezondheid Provincie Antwerpen, “Draaiboek Ouderen-
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 18
Afl. 1 – december 2011
Handboek familiaal geweld afl 1.book Page 23 Friday, December 2, 2011 11:34 AM
Handboek Familiaal geweld
mis(be)handeling”, Antwerpen, Provincie Antwerpen, losbladig, maart
2007.
• VAN DEN BOSSCHE, F., “Leidraad vroegdetectie van ouderenmis(be)handeling,” Zottegem, Steunpunt ouderenmis(be)handeling Oost-Vlaanderen, 2005.
• WHO, “The Toronto declaration on the global prevention of elder abuse”,
Geneva, WHO, 2002.
• WHO, “European report on preventing elder maltreatment”, On-line
beschikbaar: http://www.euro.who.int/en/what-we-publish/abstracts/
european-report-on-preventing-elder-maltreatment, 2011.
• WOLF, R.S. en PILLEMIER, K.A., “Helping elderly victims. The reality of
elder abuse”, New York, Columbia University Press, 1989.
Afl. 1 – december 2011
6. Ouderenmis(be)handeling – Beschrijving – 1 / 19