Deel 1, Brochurereeks gezondheidsrecht

Brochurereeks Gezondheidsrecht
Deel 1
Inleiding in het gezondheidsrecht
Inhoud
Inleiding..................................................................................................................................... 3
Wat is (gezondheids)recht? .................................................................................................... 3
Internationaal recht................................................................................................................. 5
Internationale wetgeving vs. nationale wetgeving .......................................................... 5
Soorten internationale rechtsregels ................................................................................ 6
Publiekrecht en privaatrecht ................................................................................................. 6
Publiekrecht: ........................................................................................................................ 7
Privaatrecht:......................................................................................................................... 8
Gezondheidsrecht.................................................................................................................. 10
Recht op gezondheidszorg in verdragen ........................................................................ 14
Bronvermelding ..................................................................................................................... 15
Index ........................................................................................................................................ 16
Afkortingen ............................................................................................................................. 17
Colofon..................................................................................................................................... 18
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
2
Inleiding
Zowel in uw werk als in uw privéleven heeft u te maken met recht. Het recht
beschrijft hoe wij als samenleving met elkaar om moeten gaan. Het recht probeert
menselijk gedrag te sturen. Om de wet- en regelgeving binnen de gezondheidszorg
te begrijpen, is het goed iets meer te weten over recht in het algemeen. In dit deel
van de brochurereeks gezondheidsrecht van CNV Publieke Zaak wordt aandacht
besteed aan recht in het algemeen en aan de beginselen van het gezondheidsrecht.
Wat is (gezondheids)recht?
Recht ontstaat vanuit normen die in principe voor iedereen gelden:
-
Normen die onmiskenbaar met de begrippen goed en kwaad verbonden zijn.
Normen waarvan de inhoud min of meer losstaat van morele opvattingen,
uitgangspunten en waarden, zoals bijvoorbeeld verkeersregels.
Als we het hebben over recht, gaat het over mensen, hun waardigheid, hun wil en de
vrijheid om deze wil te uiten en er binnen bepaalde grenzen naar te leven. Deze
grenzen worden aangegeven met behulp van verschillende rechtsregels:
1. De wet.
2. Volkenrechtelijke verdragen en besluiten: in Nederland hebben rechtsregels
die voortkomen uit verdragen en sommige besluiten van volkenrechtelijke
organisaties (bijvoorbeeld de Verenigde Naties) dezelfde werking als de
rechtregels die in wetten te vinden zijn.
3. Jurisprudentie (rechtspraak).
4. Gewoonte: een in een bepaalde kring algemeen aanvaarde gedragslijn, niet in
de wet vastgelegd, maar navolging wordt wel als een rechtsplicht beschouwd.
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
3
Recht is het geheel van de op dat moment geldende rechtsregels. Recht zorgt er
voor, samen met andere normstelsels zoals fatsoensnormen, regels van moraal,
religieuze voorschriften etc, dat menselijk gedrag zo op elkaar is afgestemd dat onze
samenleving leefbaar blijft. Van deze instrumenten is recht het sterkste instrument
omdat:
-
Het meer houvast en duidelijkheid biedt dan sociale normen.
Het instanties kent die op gezaghebbende wijze kunnen vaststellen of (en hoe)
in concrete gevallen regels van toepassing zijn (de rechtelijke macht).
Het afdwingbaar is.
Gezondheidsrecht is het geheel van rechtsregels dat op de gezondheidszorg
betrekking heeft.
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
4
Internationaal recht
In Nederland hebben we niet alleen te maken met onze nationale rechtsregels, maar
ook met recht dat in internationaal verband wordt afgesproken. Internationaal recht
is het geheel van rechtsregels van internationale herkomst dat geldt naast
rechtsregels van nationale herkomst. In de meeste Europese staten, waaronder
Nederland, geldt tegenwoordig het Europees verdrag tot bescherming van de
rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM).
Internationale wetgeving vs. nationale wetgeving
In Nederland maken rechtsregels van internationale oorsprong zonder tussenkomst
van de overheid deel uit van de rechtsorde. Dit wordt ook wel een
incorperatiesysteem genoemd. Hier tegenover staat het transformatiesysteem,
waarbij omzetting van internationaal recht naar nationaal recht noodzakelijk is om de
rechtsregels in een land te laten gelden. Alleen internationale rechtsregels met
zogenaamde ieder verbindende verdragsbepalingen brengen rechtstreeks rechten
en plichten voor burgers met zich mee.
Een ander interessant begrip in het kader van internationale wetgeving is interne- en
externe staatssoevereiniteit. Van externe staatssoevereiniteit spreekt men in
internationaal verband. Het wil zeggen dat de staat van buitenaf geen hogere macht
kent, tenzij hijzelf uitdrukkelijk een hogere macht heeft erkend en met diens inbreuk
op zijn soevereiniteit (onafhankelijkheid) heeft ingestemd. Interne soevereiniteit
(staatssoevereiniteit) is de exclusieve bevoegdheid tot wetgeving, bestuur en
rechtspraak door de overheid.
Dit is met name belangrijk in zaken die raken aan mensenrechten en het algehele
welzijn van mensen, zie bijvoorbeeld onderstaand kader.
Is het beter voor de internationale gemeenschap om zich maarniet met binnenlandse
aangelegenheden van een ander land te bemoeien? Of moet bij
mensenrechtenschendingen ingegrepen worden door een internationale organisatie?
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
5
In artikel 94 van onze Grondwet staat dat de regel van internationaal recht voorrang
heeft boven de nationale rechtsregel. De Nederlandse staat gaat bovendien uit van
een gematigd monistisch (regering en volksvertegenwoordiging samen) systeem
beschreven in artikel 93 van de Grondwet. Dit artikel houdt in dat de Nederlandse
rechter zowel geschreven als ongeschreven internationaal recht mag toepassen.
Soorten internationale rechtsregels
In internationaal verband is sprake van verschillende soorten rechtsregels:
-
-
-
Rechtregels van volkenrecht: dit zijn rechtsregels die gelden tussen twee of
meer staten (en dus niet binnen die staten of tussen staten en internationale of
volkenrechtelijke organisaties).
Regels van materieel recht: dit zijn de regels die aan personen rechten
verlenen en/of plichten opleggen.
Regels van formeel recht of procesrecht: dit zijn regels die betrekking hebben
op de handhaving van dat materiele recht door geschilbeslechting.
Publiekrecht en privaatrecht
De staat of de overheid is het geheel van wetgeving, rechtspraak en bestuur. Het
publiekrecht is dat deel van het recht dat op de staat (of zijn onderdelen) als zodanig
van toepassing is. Het privaatrecht is dat deel van het recht dat niet op de staat (of
zijn onderdelen) als zodanig van toepassing is, maar op de verhouding tussen
burgers onderling.
Als de staat als burger handelt, is het privaatrecht ook van toepassing.
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
6
Belangrijke onderdelen van het publiekrecht zijn:
-
Staatsrecht.
Bestuursrecht: hierin staat de bestuursactiviteit van de staat.
Strafrecht: het deel van het recht dat bepaalde gedragingen met straf
bedreigt.
Belangrijke onderdelen van privaatrecht:
-
Vermogensrecht: goederenrecht, verbintenissenrecht en erfrecht.
Personen- en familierecht.
Rechtspersonenrecht.
Dit zijn allemaal klassieke rechtsgebieden. Daar tegenover staan functionele
rechtsgebieden, zoals arbeidsrecht, milieurecht, mediarecht, informaticarecht en
gezondheidsrecht. Deze rechtsgebieden hebben kenmerken van zowel privaat- als
van publiekrechtelijk recht.
Publiekrecht:
Staatsrecht
Staatsrecht is te vinden in onder meer de Grondwet, de Wet op de rechterlijke
organisatie, Wet op de Raad van State, de Provinciewet en de Gemeentewet.
Het eerste hoofdstuk van de Grondwet bevat grondrechten. Ook beschrijft de
Grondwet de organieke opbouw van de Nederlandse staat met de belangrijkste
staatsorganen (Koning, Regering, Staten-Generaal, Provincies, Gemeenten,
rechterlijke Macht) en hun bevoegdheden en samenstelling.
In de Grondwet staat over veel onderwerpen dat nadere regeling bij wet moet
vastgesteld worden. Dit gebeurt in zogenaamde organieke wetten.
Wijziging van de Grondwet kent een zwaardere procedure dan die van andere wetten.
Boven de Grondwet staat het Statuut van het Koninkrijk der Nederlanden. Dit regelt
de betrekkingen tussen de verschillende delen van het koninkrijk. Wetten die van
toepassing zijn op het gehele koninkrijk heten Rijkswetten. De Grondwet neemt de
bepalingen van het Statuut in acht.
Bestuursrecht
De belangrijkste rechtsbron van bestuursrecht is de Algemene wet bestuursrecht
(Awb). Hierin staat de omschrijving van algemene bestuursrechtelijk begrippen, de
codificatie (op schrift stelling) van de zogenaamde algemene beginselen van
behoorlijk bestuur (abbb’s) en het formele bestuursrecht.
In het bestuursrecht staat de rechtsverhouding tussen overheid en burger centraal.
Dit komt grotendeels tot uitdrukking in beschikkingen. Een beschikking is een
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
7
individuele rechtsvaststelling: de toepassing van een algemene rechtsregel op één
rechtspersoon.
Op rijksniveau is de regering het belangrijkste bestuursorgaan, maar er zijn veel
wetten die instanties, zoals ministers, gedeputeerde staten van provincies, colleges
van Burgermeester en Wethouders, waterschapsbesturen, etc. bevoegd verklaren tot
het vaststellen van beschikkingen. Ook kunnen privaatrechtelijke rechtspersonen
hiertoe bevoegd zijn.
Beschikkingen moeten rechtmatig zijn afgegeven (in overeenstemming met de
geldende rechtsregels):
-
Door een door een bijzondere bestuurswet bevoegde instantie.
Met in achtneming van vorm en procedure.
In overeenstemming met de regels van het materiële recht.
Rechtsregels in strijd met het recht, zijn onrechtmatig of wederrechtelijk.
Strafrecht
Wanneer men in strafrecht preventie van strafbare feiten beoogt, spreekt men van
generale preventie. Wanneer men strafbare feiten wil stoppen, heet dit speciale
preventie.
Het wetboek van strafrecht beschrijft welke feiten strafbaar zijn, wie dader is en
welke sancties gelden. Dit heet het materiële strafrecht. Het wetboek van
strafvordering bevat rechtsregels die betrekking hebben op de opsporing van
strafbare feiten, de vervolging van verdachten, etc. Dat is het formele strafrecht.
Strafbare feiten kunnen worden gepleegd door zowel natuurlijke als rechtspersonen.
Het strafrecht kent slechts één rechtsbron: de wet.
Privaatrecht:
Het materiële privaatrecht vindt zijn wettelijke regeling in het Burgerlijk Wetboek
(BW) en een aantal losse wetten. Het is onder te verdelen in:
-
Regels betreffende de persoon:
Regels van personen- en familierecht (boek 1 BW):
Personenrecht gaat over de rechtspositie van natuurlijke personen,
familierecht gaat over betrekkingen die het gevolg zijn van vormen van
samenleving.
Regels van rechtspersonenrecht (boek 2 BW).
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
8
-
Regels betreffende het vermogen (boek 3, 4, 5, 6, 7 en 7a BW):
Boek 3: algemeen.
Boek 4: erfrecht.
Boek 5: zakelijke rechten.
Boek 6: verbintenissenrecht.
Boeken 7 en 7a: bijzondere overeenkomsten.
Goederenrecht.
Verbintenissenrecht: verbintenissen kunnen, naast overeenkomsten,
ook voortkomen uit recht alleen, bijvoorbeeld uit de onrechtmatige
daad.
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
9
Gezondheidsrecht1
Gezondheidsrecht wordt gerekend tot het functionele recht, hoewel het ook trekken
kent van meerdere klassieke rechtsgebieden.
Tot de jaren ’60 was alleen sprake van medisch recht. Met de opkomst van
patiëntenbewegingen werd meer gekeken naar rechten en plichten van
zorgaanbieders en zorgontvangers. Tegenwoordig zijn ook
zorgfinanciers/verzekeraars onderdeel van het gezondheidsrecht.
Het gezondheidsrecht bestaat uit:
-
Zorgverleningsrecht: burger- zorgaanbieder.
Zorginkooprecht: zorgaanbieder- verzekeraar.
Zorgverzekeringsrecht: verzekeraar- burger.
Wetgeving met betrekking tot de kwaliteit van de gezondheidszorg:
-
Wet op de geneeskundige behandelovereenkomst (WGBO).
Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg (BIG).
Wet op de orgaandonatie (WOD).
Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (WMOM).
Kwaliteitswet zorginstellingen (KZI).
Wet klachtrecht cliënten zorgsector (WKCZ).
Wet medezeggenschap cliënten zorgsector (WMCZ).
Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhuizen (BOPZ).
Wetgeving met betrekking tot ethiek
-
Wet Toetsing Levensbeëindiging (WTL)
Wet op de Bijzondere Medische Verrichtingen (WBMV)
Wet Medisch Wetenschappelijk Onderzoek met Mensen (WMWOM)
Wet op de Orgaandonatie (WOD)
Wet Veiligheid en Kwaliteit lichaamsmateriaal (WVKL)
Embryowet
Wet Afbreking Zwangerschap (WAZ)
Wet Foetaal Weefsel (WFW)
Wetgeving met betrekking tot de planning van de gezondheidszorg:
-
Wet toelating zorginstellingen (WTZ).
Wet op de bijzondere medische verrichtingen (WBMV).
Wet Marktordening Gezondheidszorg (WMG).
Algemene wet bijzondere ziektekosten (AWBZ).
1
Hier wordt volstaan met het noemen van de verschillende gezondheidswetten. In latere delen van
deze digitale brochurereeks worden de verschillende wetten verder uitgewerkt.
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
10
-
Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO).
Zorgverzekeringswet (Zvw).
Wetgeving met betrekking tot de toegang tot voorzieningen:
-
Zorgverzekeringswet (Zvw).
Algemene wet bijzondere ziektekosten (AWBZ).
Wet Marktordening Gezondheidszorg (WMG).
Burgerlijk Wetboek (BW).
De WGBO is een onderdeel van het BW. De kwaliteitswetgeving is verder
hoofdzakelijk terug te vinden in bijzondere bestuurswetten zoals de Kwaliteitswet
Zorginstellingen (KZI) en de Wet Beroepen Individuele Gezondheidszorg (BIG).
Momenteel is er een aantal wetten in ontwikkeling, ter bevordering van de kwaliteit
van zorg. Deze wetten zullen deels ter vervanging van huidige wetgeving komen.
Wetgeving in ontwikkeling:
-
Wetsvoorstel Wet cliëntenrechten Zorg (WcZ)
Wetsvoorstel Beginselenwet Zorginstellingen
Wetsvoorstel Zorg en Dwang
Wetsvoorstel Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg
Alle genoemde wetten zijn in opvolgende delen van deze brochurereeks verder
uitgewerkt.
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
11
Verschillende rechtstheorieën m.b.t. gezondheidswetgeving
Over de oorsprong en de structuur van de gezondheidswetgeving bestaan
verschillende theorieen. Hieronder zijn twee van deze theorieen kort beschreven.
1. Gezondheidsrecht als uitwerking van de normatieve samenleving
H.J.J. Leenen is toonaangevend beoefenaar van het gezondheidsrecht in
Nederland. Hij hangt de theorie aan dat het gezondheidsrecht twee normatieve
pijlers kent:
- Het beginsel van individuele zelfbeschikking: het recht van de mens om naar
zijn eigen levensconcept te leven en het recht op eigen keuzen van normen en
waarden met betrekking tot het eigen leven.
- Het beginsel van gelijke toegang tot voorzieningen in de gezondheidszorg.
Leenen gaat uit van autonomie. Maar autonomie (onafhankelijkheid) is een niet
eenduidig begrip (het wordt in westerse landen bijv. anders ingevuld dan
daarbuiten) en is meer een moreel principe dan een rechtsbeginsel. Bovendien
speelt autonomie in grote delen van het gezondheidsrecht, zoals de planning van
zorg, geen rol. Het autonomiebeginsel verkaart daarom onvoldoende waarom de
regels zijn zoals ze zijn.
2. Gezondheidsrecht als voortvloeisel uit het klassieke recht
B.Sluyters, hoogleraar in Leiden, is van mening dat aan het gezondheidsrecht de
rechtsbeginselen ten grondslag liggen die we kennen uit de klassieke
rechtsgebieden (en dat gezondheidsrecht dus geen eigen beginselen kent).
Sluyters voert aan dat het privaatrechtelijke beginsel van contractvrijheid een
beginsel van gezondheidsrecht is. Kijken we echter naar de acceptatieplicht van
zorgverzekeraars, dan gaat dit niet op. Ook mogen hulpverleners niet weigeren
zorg te verlenen volgens de WGBO.
Feit is dat het recht op gezondheidszorg in de grondwet is opgenomen en daarmee
een grondrecht is. Een grondrecht waarvan de rechtsregels voortkomen uit
interactie met andere grondrechten, zoals het recht op lichamelijke integriteit en het
recht op zelfbeschikking.
Het recht op gezondheidszorg is een sociaal grondrecht (art. 22 lid 1 GW). Op een
sociaal grondrecht kan een burger in Nederland niet rechtstreeks een beroep doen.
Sociale grondrechten zijn instructienormen voor de overheid, zij is verplicht zich
ervoor in te spannen of, zoals in de privacywetgeving het geval is, iets te laten
(namelijk het verzamelen van data zonder nader doel). Tegenover sociale
grondrechten staan individuele grondrechten.
Sociale grondrechten zijn, anders dan de klassieke, afhankelijk van feitelijk
beschikbare goederen. Afhankelijk van schaarste dus.
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
12
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
13
Recht op gezondheidszorg in verdragen
In diverse volkenrechtelijke verdragen is het recht op gezondheidszorg primair
opgenomen:
-
-
-
Preambule van het statuut van de World Health Organization (WHO): highest
attainable standard of health als fundamenteel recht.
Art. 25 van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens: recht op een
levensstandaard die hoog genoeg is voor de gezondheid.
Art. 12 van het Internationaal verdrag inzake economische, sociale en culturele
rechten: het recht van een ieder op een zo goed mogelijke lichamelijke en
geestelijke gezondheid.
Biogeneeskunde-verdrag: art. 3: recht op equitable acces to healthcare. Dit
artikel laat zien hoe recht op gezondheidszorg inhoud en betekenis geeft aan
weer een ander rechtsbeginsel (of grondrecht): het gelijkheidsbeginsel.
Principles of the Rights of Patients in Europe: art. 5 bevat het recht op
gezondheidszorg: That choice must be based on medical criteria and made
without discrimination.
In andere verdragen komt het secundair voor, via de sociale zekerheid:
-
-
International Labour Organisation (ILO): bepalingen over het invoeren van een
verplichte ziektekostenverzekering met recht op onder meer geneeskundige
verzorging voor bepaalde categorieën werknemers, prestaties bij
arbeidsongevallen en beroepsziekten, minimumnormen van sociale zekerheid.
Europese code inzake sociale zekerheid (herzien in 1990): bepalingen over
geneeskundige zorg.
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
14
Bronvermelding
Buijsen, Mr.drs.M, 2007, Wet- en regelgeving in de zorg, Inleiding gezondheidsrecht,
Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid.
Nederlandse Overheid, Wet- en regelgeving, www.wetten.overheid.nl.
Ministerie van VWS, Wet Toelating Zorginstellingen, www.minvws.nl/dossiers/wtzi.
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
15
Index
A
Algemene beginselen van behoorlijk
bestuur, 9
Algemene wet bestuursrecht, 9
B
Beschikkingen, 9
Bestuursrecht, 8, 9
Burgerlijk Wetboek, 10, 13
M
Materieel recht, 7
P
Personen- en familierecht, 8, 10
Privaatrecht, 7, 8, 10
Procesrecht, 7
Publiekrecht, 7, 8
R
C
Codificatie, 9
F
Formeel recht, 7
Formele bestuursrecht., 9
Functionele rechtsgebieden, 8
Recht, 3, 4, 16
Rechtregels van volkenrecht, 7
Rechtspersonenrecht, 8, 10
Rechtsregels, 3, 4, 5, 7, 9, 10
Rechtsregels, 9
Rijkswetten, 9
S
G
Generale preventie, 10
Gezondheidsrecht, 1, 4, 12, 13, 15
Grondwet, 7, 8, 9
I
Speciale preventie, 10
Staatsrecht, 8
Staatssoevereiniteit, 5
Statuut van het Koninkrijk der
Nederlanden, 9
Strafrecht, 8, 10
Incorperatiesysteem, 5
Internationaal recht, 5
T
Transformatiesysteem, 5
J
V
Jurisprudentie, 3
K
Klassieke rechtsgebieden, 8, 12, 15
Vermogensrecht, 8
Volkenrechtelijke verdragen, 16
Volkenrechtelijke verdragen, 3
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
16
Afkortingen
Abbb’s
Awb
AWBZ
BIG
BW
EVRM
GW
ILO
KZI
WBMV
WGBO
WHO
WKCZ
WMCZ
WMG
WMO
WMOM
WOD
WTZ
Zvw
Algemene beginselen van behoorlijk bestuur
Algemene wet bestuursrecht
Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten
Beroepen Individuele Gezondheidszorg
Burgerlijk Wetboek
Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de
fundamentele vrijheden
Grondwet
International Labour Organisation
Kwaliteitswet Zorginstellingen
Wet op de Bijzondere Medische Verrichtingen
Wet op de Geneeskundige Behandelovereenkomst
World Health Organization
Wet Klachtrecht Cliënten Zorgsector
Wet Medezeggenschap Cliënten Zorgsector
Wet Marktordening Gezondheidszorg
Wet Maatschappelijke Ondersteuning
Wet Medisch-Wetenschappelijk Onderzoek met Mensen
Wet op de Orgaandonatie
Wet Toelating Zorginstellingen
Zorgverzekeringswet
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
17
Colofon
De brochurereeks Gezondheidsrecht is een digitale uitgave van de commissie
Kwaliteit Beroepsuitoefening Verpleging en Verzorging (KB V&V) van CNV Publieke
Zaak.
Deel 1, Inleiding in het gezondheidsrecht:
Tekst
Mw. D.M. van der Eerden-Vollebregt, beleidsmedewerker
Redactie
Mw. J. De Bont, Verpleegkundige en lid van de commissie KB V&V
Mw. S. Posthuma, Docent Verpleegkunde en lid van de commissie KB V&V
Eindredactie
Mw. T. Rompkema, Afdeling Beleid, Communicatie en Marketing CNV Publieke Zaak
1e druk:
2e druk:
December 2008
September 2011
CNV Publieke Zaak – Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1
18