01-BW brochure ZA alle talen.indd

Colofon
De microfoto’s in deze brochure zijn gemaakt door
Judith Jans en Fionna Bottema met behulp van een
Stemi SV 11 stereomicroscoop, een Axiocam digitale
camera en KS 400-software van Zeiss. De macrofoto’s
zijn gemaakt door fotograaf Dirk Fennema.
Zaadhandel Van der Wal te Hoogeveen, veredelingsbedrijf Rijk Zwaan Nederland in De Lier, Medboom BV
te Amsterdam en Botanischer Garten und Botanisches
Museum Berlin-Dahlem (Freie Universität, Berlijn)
hebben speciale ondersteuning geboden.
Uitgever:
Barkhuis
Zuurstukken 37
9761 KP Eelde
Nederland
Tel.: +31 (0)50 3080936
Fax: +31 (0)50 3080934
E-mail: [email protected]
Website: www.barkhuis.nl
De Digitale
Plantenatlas
Een internationaal project
D
e Digitale Plantenatlas is een internationaal project
dat een unieke bijdrage levert aan het identificeren
van zaden, vruchten, ondergrondse delen, stengelfragmenten, bladeren, bloemen, knoppen en harsen.
De plantendelen worden afgebeeld met kleurenfoto’s
van een hoge kwaliteit en voorzien van maatbalk en
wetenschappelijke naam. Lokale namen in verschillende
talen zijn in een index opgenomen. In 2006 is de Digitale
Zadenatlas van Nederland verschenen. In 2009 en 2010
zullen de Digitale Atlas van Economische Planten en de
Digitale Atlas van Economische Planten in de Archeologie
worden gepubliceerd.
Elk deel van de Digitale Plantenatlas wordt uitgegeven
als een combinatie van boek en website. De boeken
bevatten full colour foto’s van alle gepresenteerde plantendelen en uitgebreide indexen. Op de websites
www.zadenatlas.nl (Nederlands) en www.seedatlas.nl
(Engels) zijn alle foto’s in meer detail te bekijken, en zijn
ook meetgegevens en de gegevens over de herkomst van
het plantenmateriaal te raadplegen. Voor de Digitale
Zadenatlas van Nederland is er bovendien een Nederlands- en Engelstalige zoeksleutel op basis van de
zaad- en vruchtkenmerken beschikbaar waarmee een
onbekend exemplaar op naam te brengen is. De websites worden regelmatig vernieuwd in de komende jaren
en nieuwe foto’s zullen worden toegevoegd aan het
systeem.
De Digitale Plantenatlas is een gezamenlijk project
van het Groningen Instituut voor Archeologie (GIA),
de Community and Conservation Ecology Group
(COCON), beide van de Rijksuniversiteit Groningen
(Nederland), en het Deutsches Archäologisches Institut
(DAI, Berlijn, Duitsland). De boeken worden uitgegeven in de serie Groningen Archaeological Studies.
3
Pagina uit de Digitale Zadenatlas van Nederland
4
Digitale Zadenatlas van Nederland
R.T.J. Cappers, R.M. Bekker & J.E.A. Jans
D
eze atlas bevat met een microscoop
gemaakte digitale foto’s van 1828
Nederlandse wilde planten, adventiefplanten
en verwilderde cultuurplanten. In principe
is van elke soort de verspreidingseenheid
(diaspore) afgebeeld. De verspreidingseenheid kan een zaad, een vrucht of een vrucht
met bloemdelen zijn. Van plantensoorten
waarbij de zaden tijdens hun verspreiding
uit de vruchten vrijkomen, zijn de zaden
afgebeeld. Daarnaast is er naar gestreefd om
van elk plantengeslacht waarvan de zaden
vrijkomen uit vruchten, ook een vrucht af
te beelden. Vrucht en zaad van de betreffende soort zijn daarbij als eerste binnen het
geslacht gepresenteerd, zodat de overgang
tussen de geslachten een extra accent krijgt.
Wanneer het zaad tijdens het verspreidingsproces door de vrucht blijft omsloten, zoals
bij de splitvruchten van de Schermbloemigen
(Apiaceae) en de nootjes van de Composieten (Asteraceae), is de vrucht afgebeeld. Om
het onderscheid tussen vrucht en zaad bij
dergelijke vruchten te verduidelijken, zijn
exemplarisch zaden uit dergelijke vruchten
vrij geprepareerd en eveneens afgebeeld. Ook
wanneer delen van vruchten verward kunnen worden met zaden, zoals de harde, binnenste delen (‘steenkernen’ of ‘endocarpen’)
van sappige steenvruchten, is een afbeelding
van zowel de vrucht als het zaad opgenomen.
Indien ook andere delen dan de vrucht en
het zaad een diagnostische waarde hebben,
zijn deze eveneens afgebeeld. Zo zijn van alle
klaversoorten (Trifolium spp.) zowel de kelk
(eventueel met bloemkroon), de vrucht als
het zaad afgebeeld en zijn van alle zeggensoorten (Carex
Carex spp.) zowel de urntjes als de
vruchten afgebeeld. Van de grassen (Poaceae) zijn in principe steeds afbeeldingen opgenomen van de aartjes (bloem(en) omgeven
door kelkkafjes), de bloemen (vrucht(en)
omgeven door de kroonkafjes) en de vruchten. Wanneer er sprake is van zaaddimorfie,
zoals bij Knopig doornzaad (Torilis nodosa)
en Kleine leeuwentand (Leontodon saxatilis),
zijn alle verschillende zaad- of vruchttypen
afgebeeld.
In het boek zijn de foto’s geordend
volgens de systematische indeling van de
nieuwste (23e) druk van de Heukels’ flora van
Nederland (Van der Meijden, 2005).
Deze nieuwe systematische indeling is gebaseerd op recent DNA onderzoek en heeft
geresulteerd in een nieuwe stamboom van
planten, die in grote lijnen internationaal
geaccepteerd is. De Digitale Zadenatlas van
Nederland biedt daarmee belangrijk ondersteunend beeldmateriaal voor de nieuwe indeling. Van deze indeling is slechts in enkele
gevallen op geslachts- en soortniveau afgeweken wanneer daarmee de morfologische
verwantschap van zaden en vruchten beter
tot uitdrukking kon worden gebracht.
Een pdf-bestand met de inhoudsopgave
(inclusief een volledig overzicht van de
nieuwe indeling in klassen, orden, families
en geslachten), inleiding, drie pagina’s met
foto’s, begrippenlijst en indexen is gratis te
downloaden van internet (www.barkhuis.nl).
1 mm
Fruit with seeds of Staphylea pinnata (longitudinal section)
5
Publicatiejaar: 2006
Pagina’s: XXVI + 502
Omslag: gebonden
Formaat: 21 x 29,7 cm; 4000 full colour
illustraties; 2500 g
Taal: tweetalig (Nederlands en Engels) en
wetenschappelijke plantennamen
Prijs incl. BTW: € 145,- (particulieren) en
€ 195,- (instellingen)
Bestellen: via de boekhandel of de uitgever
(zie het colofon voorin)
Aanschaf van het boek geeft recht op toegang
tot het afgeschermde deel van de websites
www.zadenatlas.nl en www.seedatlas.nl
ISBN-10: 9077922113
ISBN-13: 9789077922118
Omslag van de Digitale Zadenatlas van Nederland
5 cm
Begging bowl of Lodoicea maldivica
6
Digitale Atlas van
Economische Planten
R.T.J. Cappers, R. Neef & R.M. Bekker
I
n deze atlas worden plantendelen gepresenteerd die een economische waarde hebben
en op markten en in winkels worden aangeboden. Het gaat hierbij om planten die bijvoorbeeld gebruikt worden als voedsel, specerij,
genotsmiddel, medicijn, gifstof, offergave,
kleurstof, looistof, bouwstof en bodembedekker. Om de variatie in zaad- en vruchtvorm
binnen families zo goed mogelijk in beeld te
brengen, zijn van veel sierplanten ook één of
meerdere vertegenwoordigers opgenomen.
Het gebruik van de verschillende planten
wordt door pictogrammen aangegeven.
Naast zaden en vruchten worden in deze
atlas ook andere plantendelen afgebeeld, zoals
wortels, bollen en knollen, stengelfragmenten,
bladeren, bloemen en knoppen. Ook worden
exemplarisch voorbeelden gepresenteerd van
gebruiksvoorwerpen die van plantendelen zijn
gemaakt, zoals een bedelnap van de Seychellennoot (Lodoicea maldivica) en kralen van de
Dompalm (Hyphaene thebaica).
Hoewel planten uit alle werelddelen zijn opgenomen, ligt het accent op de oude wereld
(Europa, Azië en Noord Afrika). Uiteraard is
geen volledigheid nagestreefd, daarvoor is het
aantal planten met een economische waarde
gewoon te groot. Als basis voor de selectie is
World Economic Plants. A Standard Reference
van J.H. Wiersema & B. León (1999) gebruikt.
De afgelopen jaren zijn onder andere veel
markten en kruidenwinkels in de oude wereld
bezocht om de vergelijkingscollectie aan te vullen met het huidige aanbod aan handelsgewassen. Het is daarbij gebleken dat in de afgelopen
10 jaar het aanbod aan het veranderen is. Enerzijds heeft de globalisering geresulteerd in een
gevarieerder aanbod van vooral voedselplanten
door migratie van mensen en een toenemend
internationaal transport van goederen. Maar
dezelfde globalisering heeft ook geleid tot een
zekere verschraling van het aanbod: vooral veel
medicinale planten verdwijnen uit de handel.
1 cm
Beads of Hyphaena thebaica
7
Deze atlas documenteert zowel de planten
die tegenwoordig de markt bepalen als de
planten die alleen nog in de meer gespecialiseerde winkels aangeboden worden.
Daarmee kan deze atlas als een belangrijk
tijdsdocument worden beschouwd, dat niet
alleen van belang zal zijn voor uiteenlopende
specialisten, zoals paleobotanici, plantensystematici, plantenecologen, farmaceuten,
etnologen en handelaren, maar ook voor een
breder publiek.
Publicatiejaar: 2009
Taal: drietalig (Engels, Duits en Nederlands)
en wetenschappelijke plantennamen
Prijs: nog onbekend
Aanschaf van het boek geeft recht op toegang
tot het afgeschermde deel van de websites
behorende bij het project.
Als u op de hoogte wilt worden gehouden
van de publicatie van deze atlas, dan kunt u
zich aanmelden voor de mailing list over de
atlassen op de websites www.zadenatlas.nl
en www.seedatlas.nl. Als de atlas verschijnt,
krijgt u via deze mailing list de gelegenheid
deze te bestellen met een korting van 25
procent!
1 mm
Vigna radiata (seed, ventral)
1 mm
1 mm
Vigna radiata (seed, lateral)
Vigna radiata (seed, longitudinal section)
2 cm
Juglans regia (bark)
8
Digitale Atlas van Economische
Planten in de Archeologie
R. Neef, R.T.J. Cappers & R.M. Bekker
H
et derde deel van de Digitale Plantenatlas presenteert afbeeldingen van
subfossiele resten van planten met een economische waarde. Deze plantenresten zijn
voornamelijk afkomstig uit opgravingen
in de oude wereld (Europa, West-Azië en
Noord-Afrika) die het Deutsches Archäologisches Institut (DAI, Berlijn) en het Groningen Instituut voor Archeologie (GIA) hebben uitgevoerd of waaraan deze instituten
hebben deelgenomen.
Plantenmateriaal is doorgaans snel vergankelijk, maar kan in archeologische vindplaatsen toch bewaard blijven als de biologische afbraak van het materiaal geblokkeerd
is. Veel plantenresten worden bij opgravingen in verkoolde vorm aangetroffen doordat
ze met vuur in aanraking zijn geweest zonder
daarbij volledig tot as te zijn verbrand.
Onder extreem droge klimaatsomstandigheden, zoals in Egypte, kan plantenmateriaal
ook in een volledig uitgedroogde vorm bewaard blijven. Het zijn vooral op deze manier geconserveerde resten van economisch
waardevolle planten die worden afgebeeld.
Daarmee sluit deze atlas goed aan op de
Digitale Atlas van Economische Planten.
Evenals in het tweede deel van deze serie,
zullen ook in dit deel naast afbeeldingen van
zaden en vruchten ook afbeeldingen worden
opgenomen van andere plantendelen.
De eventuele variatie in zaad- en vruchtvorm wordt aanschouwelijk gemaakt door
exemplaren van verschillende opgravingen
af te beelden. Indien relevant worden tevens
foto’s gepresenteerd van recente exemplaren,
waarmee de toename in grootte als gevolg
van selectie en domesticatie kan worden geïllustreerd. De afbeeldingen van de subfossiele
plantenresten worden aangevuld met foto’s
van de traditionele verbouw en verwerking
van een aantal kultuurgewassen.
Op de website zullen, in aanvulling op de
foto’s, ook morphometrische meetgegevens
beschikbaar zijn van subfossiele zaden en
vruchten. Deze metingen kunnen vergeleken
worden met eigen metingen van het betreffende plantentaxon.
1 mm
1 mm
Phyllanthus emblica (endocarp; Berenike,
Roman period)
Phyllanthus emblica (endocarp; recent)
9
Als u op de hoogte wilt worden gehouden
van de publicatie van deze atlas, dan kunt u
zich aanmelden voor de mailing list over de
atlassen op de websites www.zadenatlas.nl
en www.seedatlas.nl. Als de atlas verschijnt,
krijgt u bovendien de gelegenheid deze te
bestellen met een korting van 25 procent!
Publicatiejaar: 2010
Taal: drietalig (Engels, Duits en Nederlands)
en wetenschappelijke plantennamen
Prijs: nog onbekend
Aanschaf van het boek geeft recht op toegang
tot het afgeschermde deel van de websites
van dit project.
1 mm
1 mm
Coix lacryma-jobi (utricle, ventral; Berenike,
Roman period)
Coix lacryma-jobi (utricle, ventral; recent)
3 mm
Allium sativum (Berenike, Roman period)
3 mm
Allium sativum (Sabi Abyad, Bronze Age)
10
Uitbreiding Digitale Plantenatlas
D
e Digitale Plantenatlas kan naast de
geplande drie delen uitgebreid worden
met nieuwe delen. Nieuwe auteurs kunnen
daarbij gebruik maken van foto’s uit de eerste drie delen. Zo kunnen op een efficiënte
manier atlassen worden geproduceerd van
andere landen, en atlassen samengesteld
worden met nieuwe selecties van wilde
planten, economische planten en subfossiele
plantenresten. Ook deze boeken zullen worden uitgegeven als een nieuw deel in de serie
Groningen Archaeological Studies, terwijl de
digitale versie zal worden toegevoegd aan
de website van de digitale bibliotheek van
de Rijksuniversiteit Groningen. De Digitale
Plantenatlas zal ook deel gaan uitmaken
van de Nationale Referentiecollectie (NRc),
waarin kennis op het gebied van specifieke
materiaalgroepen wordt gebundeld.
Geïnteresseerden kunnen contact opnemen
met:
Prof. dr. René Cappers
Groningen Instituut voor Archeologie
Rijksuniversiteit Groningen
Poststraat 6
9712 ER Groningen
Nederland
E-mail: [email protected]
Tel.: +31 (0)50 3636744
11