HAVO - hvdvegt.nl

EC havo samenvatting
1
HAVO
ECONOMIE
1
EC havo samenvatting
2
2
EC havo samenvatting
3
Inhoud
HOOFDSTUK 1:
PRODUCTIE EN PRODUCTIEFACTOREN ................................................................ 5
PARAGRAAF 1.1
PARAGRAAF 1.2
PRODUCTIE EN WELVAART. ................................................................................................ 5
PRODUCTIEFACTOREN ........................................................................................................ 6
HOOFDSTUK 2:
NEDERLAND EN HET BUITENLAND ......................................................................... 8
PARAGRAAF 2.1
INTERNATIONALE HANDEL.................................................................................................. 8
PARAGRAAF 2.2
PROTECTIE .......................................................................................................................... 8
PARAGRAAF 2.3
ECONOMISCHE INTEGRATIE ............................................................................................... 9
PARAGRAAF 2.4
INTERNATIONALE ORGANISATIES ....................................................................................... 9
PARAGRAAF 2.5
DE EUROPESE UNIE .........................................................ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
2.5.1 ECONOMISCH EN MONETAIRE UNIE ..................................................... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
2.5.2 DE EURO ............................................................................................. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
2.5.3 HET BESTUUR VAN DE EU .................................................................. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
2.5.4 BELEID VAN DE EU ..................................................................................................................................... 9
HOOFDSTUK 3:
DE BETALINGSBALANS .............................................................................................. 13
PARAGRAAF 3.1
PARAGRAAF 3.2
INLEIDING .......................................................................................................................... 13
EVENWICHT OP DE BETALINGSBALANS ............................................................................ 14
HOOFDSTUK 4:
WISSELKOERSEN ......................................................................................................... 15
PARAGRAAF 4.1
PARAGRAAF 4.2
INLEIDING .......................................................................................................................... 15
BIJNA VASTE WISSELKOERSEN.......................................................................................... 15
HOOFDSTUK 5:
DE COLLECTIEVE SECTOR....................................................................................... 18
PARAGRAAF 5.1
PARAGRAAF 5.2
PARAGRAAF 5.3
PARAGRAAF 5.4
PARAGRAAF 5.5
PARAGRAAF 5.6
INLEIDING .......................................................................................................................... 18
INKOMSTEN VAN DE COLLECTIEVE SECTOR..................................................................... 18
UITGAVEN VAN DE OVERHEID ........................................................................................... 18
VAN BRUTO NAAR NETTO-INKOMEN ................................................................................. 19
FINANCIERINGS- EN BEGROTINGSSALDO .......................................................................... 20
COLLECTIEVE SECTOR EN DE ECONOMISCHE GROEI....................................................... 21
HOOFDSTUK 6:
OVERHEIDSINGRIJPEN BIJ CONSUMPTIE ........................................................... 23
PARAGRAAF 6.1
PRIJSZETTING DOOR DE OVERHEID: ................................................................................. 23
HOOFDSTUK 7:
ECONOMISCHE ORDE ................................................................................................ 25
PARAGRAAF 7.1
PARAGRAAF 7.2
PARAGRAAF 7.3
PARAGRAAF 7.4
INLEIDING .......................................................................................................................... 25
VERSCHILLENDE BEHOEFTEN,VERSCHILLENDE GOEDEREN ........................................... 25
PRODUCTIE VAN DE OVERHEID ......................................................................................... 25
HET MARKTMECHANISME ................................................................................................. 26
3
EC havo samenvatting
4
HOOFDSTUK 8:
DE GEMENGDE ECONOMIE VAN NEDERLAND .................................................. 27
PARAGRAAF 8.1
PARAGRAAF 8.2
FUNCTIES VAN DE OVERHEID ............................................................................................ 27
DOELSTELLINGEN VAN SOCIAAL ECONOMISCH POLITIEK ............................................... 27
HOOFDSTUK 9:
DE VERMOGENSMARKT ............................................................................................ 29
PARAGRAAF 9.1
PARAGRAAF 9.2
INLEIDING .......................................................................................................................... 29
DE RENTE ........................................................................................................................... 29
HOOFDSTUK 10:
INFLATIE ....................................................................................................................... 30
10.1.1
OORZAKEN PRIJSINFLATIE .................................................................................................................... 30
PARAGRAAF 10.2
REKENEN MET PRIJSINFLATIE .......................................................................................... 30
PARAGRAAF 10.3
MAATREGELEN TEGEN INFLATIE ..................................................................................... 31
HOOFDSTUK 11:
LOONVORMING ........................................................................................................... 32
PARAGRAAF 11.1
PARAGRAAF 11.2
INLEIDING .......................................................................................................................... 32
LOONVORMING IN DETAIL ................................................................................................ 32
HOOFDSTUK 12:
EEN INKOMENSVERDELING ................................................................................... 34
PARAGRAAF 12.1
PERSONELE INKOMENSVERDELING .................................................................................. 34
12.1.1
CATEGORIALE INKOMENSVERDELING .................................................................................................. 36
HOOFDSTUK 13:
DE NATIONALE BOEKHOUDING ............................................................................ 37
PARAGRAAF 13.1
PARAGRAAF 13.2
PARAGRAAF 13.3
PARAGRAAF 13.4
VAN OMZET, TOEGEVOEGDE WAARDE, NATIONAAL PRODUCT ........................................ 37
PRODUCTIEFACTOREN ...................................................................................................... 38
VERANDERINGEN IN DE PRODUCTIECAPACITEIT ............................................................. 39
SALDI VAN DE DRIE SECTOREN.......................................................................................... 40
HOOFDSTUK 14:
GROEI EN CONJUNCTUUR ....................................................................................... 41
PARAGRAAF 14.1
VERANDERINGEN IN DE PRODUCTIECAPACITEIT ............................................................. 41
PARAGRAAF 14.2
ECONOMISCHE GROEI ....................................................................................................... 41
PARAGRAAF 14.3
DE EFFECTIEVE VRAAG ..................................................................................................... 41
PARAGRAAF 14.4
VRAAGKANT: CONJUNCTUUR............................................................................................ 43
14.4.1
CONJUNCTUURFASEN ........................................................................................................................... 43
HOOFDSTUK 15:
DE SOCIALE ZEKERHEID ......................................................................................... 44
PARAGRAAF 15.1
HET NEDERLANDSE STELSEL VAN SOCIALE ZEKERHEID ................................................. 44
PARAGRAAF 15.2
SOCIALE VERZEKERINGEN EN DE ECONOMISCHE GROEI................................................. 45

OMSLAGSTELSEL EN KAPITAALDEKKINGSSTELSEL ................................................................................... 46

SOCIALE ZEKERHEID EN ARBEIDSMARKT .................................................................................................. 46
4
EC havo samenvatting
Hoofdstuk 1:
5
Productie en productiefactoren
In de economie gaat het altijd om schaarste.
Schaarste: Niet in alle behoeften van mensen kan worden voorzien omdat de middelen beperkt zijn. Schaarste
betekent dus dat er een keuze gemaakt moet worden; wat wordt er gemaakt.
Schaarse goederen: alle goederen die gemaakt kunnen worden met behulp van productiefactoren en waar vraag
naar is.
Alle goederen die een prijs hebben of waar je een prijs op kan plakken zijn schaarse goederen of diensten. Dus
ook bijvoorbeeld het schoonmaken van het huis door je vader of moeder.
Welvaart: de mate waarin we in onze behoefte voorzien doormiddel van schaarse goederen.
Je zal begrijpen dat op deze manier welvaart niet te meten is want je moet de behoeften van mensen weten. Om
toch de welvaart te meten wordt meestal het reëel nationaal inkomen per hoofd genomen. Oftewel hoeveel
kunnen we per persoon kopen met ons inkomen.
Behoeften kunnen we opdelen in primaire en secundaire behoeften. Primaire behoeften zijn noodzakelijk zoals
eten en onderdak. De overige behoeften noem je secundaire behoeften.
Collectieve goederen
Collectieve goederen zijn goederen die alleen door een overheid gemaakt kunnen worden omdat ze ondeelbaar
zijn. Als je goederen via een markt wil verkopen moeten ze deelbaar zijn. Ze moeten aan individuen te verkopen
zijn. Voorbeelden van goederen die niet individueel deelbaar zijn, zijn dijken en defensie. Je kan dijken niet
individueel verkopen omdat als de dijk er ligt ze iedereen beschermt en niet alleen de persoon die ervoor betaald
heeft. Ook in een markteconomie zal de overheid deze goederen moeten maken.
Quasi-collectieve goederen.
Quasi collectieve goederen zijn individuele goederen (ze zijn splitsbaar), maar ze worden toch door de overheid
gemaakt. De overheid doet dit om een aantal redenen:
 Merit-goederen: de overheid vindt deze goederen te belangrijk voor mensen om ze aan de markt over te
laten. Onderwijs is hier een voorbeeld van.
 Monopolies: sommige markten creëren monopolies. Bijvoorbeeld een spoorwegnet. Het is te duur om
verschillende spoorwegnetten naast elkaar te leggen. Een overheid kan besluiten om dat zelf te doen om
te voorkomen dat private bedrijven een te hoge prijs gaan rekenen.
 Als een goed positieve externe effecten heeft kan de overheid besluiten dit te gaan produceren. Als
bijvoorbeeld het milieu er schoner van wordt kan de overheid besluiten dit goed te gaan produceren.
De overheid grijpt ook in om onzekerheid te verminderen: zonder regels van de overheid neemt de onzekerheid
sterk toe. Heb ik volgende week nog wel een baan, wat voor product koop ik etc.
De productie van de overheid kent ook nadelen. Als de overheid gaat produceren vermindert de individuele
vrijheid. Bovendien blijkt dat de overheid meestal niet zo efficiënt produceert. Aangezien de overheid geen last
heeft van concurrenten wordt ze niet gedwongen om efficiënt te produceren. Bij planeconomieën zie je dat het
ook te lastig is om de hele economie te plannen. Er zijn te veel zaken te regelen.
Paragraaf 1.1
Productie en welvaart.
Om in de behoeften te kunnen voorzien moet er geproduceerd worden. Produceren is het toevoegen van waarde.
Als je de hele productie in een land optelt heb je het nationaal product. Dit is altijd gelijk aan het nationaal
inkomen. Uit productie krijg je namelijk een inkomen.
De toegevoegde waarde is wat er gemaakt wordt in een land en dit is gelijk aan wat er wordt verdiend. Anders
gezegd: toegevoegde waarde is de waarde die een producent aan een product toevoegt door gebruik te maken
van de productiefactoren natuur, kapitaal, arbeid en ondernemersschap. De toegevoegde waarde wordt dan ook
uitgekeerd aan deze productiefactoren.
5
EC havo samenvatting
Productiefactor
Kapitaal
Arbeid
Natuur
Ondernemersschap
6
Beloning
Rente / huur
Loon
Pacht
Winst
De toegevoegde waarde bereken je door de verkoopprijs van producten te verminderen met de kosten van
grondstoffen, hulpstoffen en diensten van derden. Je kan ook de beloningen van de productiefactoren optellen.
Dit moet hetzelfde zijn.
Niet alle extra productie hoeft te leiden tot een hogere welvaart. Ten eerste kan het zijn dat de behoeften
meegroeien. Ten tweede kan productie of consumptie ook externe effecten hebben. Dit betekent dat consumptie
of productie de welvaart van anderen dan de producent of consument beïnvloeden.
Negatieve externe effecten: anderen dan de producent of consument hebben last van de consumptie of de
productie van een goed. Dit effect wordt dus niet meegenomen in de prijs. Positieve externe effecten zijn precies
andersom. Negatieve externe effecten kom je meestal tegen bij milieuvervuiling. Vliegtuigen veroorzaken
bijvoorbeeld milieuvervuiling en geluidsoverlast, hier hebben anderen last van. Door negatieve externe effecten
kan de welvaart dalen terwijl het inkomen wel groeit.
Paragraaf 1.2
Productiefactoren
Arbeid
Arbeid
Arbeid is een belangrijk productiefactor. Soms is het aanbod van arbeid (beroepsbevolking) groter dan de
werkgelegenheid. De hoeveelheid die één arbeider per jaar/maan/dag/uur produceert is de arbeidsproductiviteit.
Door betere scholing of betere machines kan de arbeidsproductiviteit stijgen.
Een aantal belangrijke begrippen voor de arbeidsmarkt:
Beroepsgeschikte bevolking:
iedereen tussen de 15 en 65 jaar.
Beroepsbevolking:
iedereen die wil en kan werken tussen de 15 en 65. (werkzoekenden
+ werkenden)
Participatiegraad:
het percentage van de beroepsgeschikte bevolking dat werkt of
werkloos is
Beroepsbevolking
x 100%
Beroepsgeschikte bevolking
Kapitaal
Kapitaal zijn alle goederen en geld die gebruikt worden door bedrijven om te produceren. Machines, gebouwen,
voorraden zijn allemaal kapitaal(goederen). Je kan een onderscheid maken tussen vlottende kapitaalgoederen en
vaste kapitaalgoederen. Vlottende kapitaalgoederen gaan maar 1 productieproces mee. Grondstoffen zijn hier
een voorbeeld van. Vaste kapitaalgoederen gaan langer mee, bijvoorbeeld machines, gebouwen. Als in een
bedrijf met relatief veel kapitaal wordt geproduceerd is het een kapitaalintensief bedrijf. Een voorbeeld hiervan
is de auto-industrie.
Er zijn ook arbeidsintensieve bedrijven zoals schoenmakers. Door diepte investeringen wordt de productie
kapitaalintensiever. De arbeidsproductiviteit neemt dan toe. Bij een breedte investering blijft de
arbeidsproductiviteit gelijk. Er wordt dan een zelfde machine erbij gekocht.
Machines slijten, om een nieuwe machine te kunnen kopen moet er een bedrag opzij worden gelegd. Je moet dit
als kosten doorberekenen. De kosten van het slijten heten afschrijingen.
Natuur
Onder natuur verstaan we de hulpbronnen van de natuur waar nog niets mee is gebeurd. Dit wil zeggen dat de
ijzererts die nog in de grond zit onder natuur wordt verstaan. Op het moment dat het uit de grond is gehaald is
6
EC havo samenvatting
7
het een kapitaalgoed. Grond is ook een voorbeeld van natuur. Als de grond bewerkt is tellen we het weer als
kapitaalgoed.
De laatste 30 jaar is er steeds meer aandacht gekomen voor de natuur. Veel mensen maken zich zorgen om de
uitputting van grondstoffen en milieuvervuiling. De overheid heeft tegenwoordig dan ook als doelstelling een
duurzame economische groei. De beloning die bij natuur hoort is pacht. Pacht is de huur die je betaalt voor een
stuk grond.
Ondernemersschap
De laatste productiefactor is ondernemersschap. Ondernemersschap houdt in dat er risico’s worden genomen.
Als je binnen de risico’s de goede keuzes maakt kan je winst maken als ondernemer. Een ondernemer die
bijvoorbeeld iets nieuws op de markt brengt kan winst maken. Hij loopt ook een risico, namelijk dat het product
niet aanslaat. Hij loopt dan het risico dat hij verlies maakt.
7
EC havo samenvatting
8
Hoofdstuk 2:
Nederland en het buitenland
Paragraaf 2.1
Internationale handel
Landen handelen met elkaar. Dit handelen kan de welvaart vergroten van alle landen. Als landen gaan maken
waar ze relatief goed in zijn (ze specialiseren zich) zal de totale productie stijgen en dus de totale welvaart
toenemen. De welvaart van alle landen zal toenemen.
Dit wordt nog versterkt doordat als er vrijhandel komt de markten voor de bedrijven worden vergroot. Dit geeft
een voordeel als bedrijven dan goedkoper kunnen gaan produceren (schaalvoordelen). Bedrijven die in meer dan
2 landen vestigingen hebben zijn multinationals. Deze bedrijven kunnen, omdat ze internationaal opereren,
schaalvoordelen behalen en risico’s spreiden. Een probleem dat vaak wordt genoemd bij multinationals is dat ze
wel erg machtig worden, omdat deze bedrijven erg veel geld hebben, zeker in verhouding tot soms erg arme
ontwikkelingslanden.
Wat een land gaat produceren is afhankelijk van:
 De hoeveelheid productiefactoren die een land heeft. Als een land relatief veel arbeid heeft en weinig
kapitaal zal in dit land arbeidsintensieve productie gaan plaatsvinden zoals textielindustrie.
 De kwaliteit van de productiefactoren: als je een goed opgeleide beroepsbevolking hebt kan er
bijvoorbeeld sofware gemaakt worden.
 Natuurlijke omstandigheden: als je bijvoorbeeld gas hebt zoals Nederland kan je dat gaan exporteren.
Vrijhandel zou dus in principe voordelen opleveren, toch zijn er op korte termijn groepen die de dupe worden.
Nadelen vrijhandel:
 Je kunt je voorstellen dat als je nu je markten voor bijvoorbeeld landbouwproducten openstelt er veel
boeren failliet zullen gaan. Het is maar de vraag of deze mensen op korte termijn wel werk zullen
vinden.
 Een ander probleem is dat als je een nieuwe industrie wilt opzetten je misschien tijd nodig hebt om het
te leren. Je kunt niet meteen concurreren. Je zou dan tijdelijk je industrie kunnen beschermen. (infantindustry argument.
 Je wilt misschien voor sommige goederen niet afhankelijk zijn van het buitenland, bijvoorbeeld voedsel
of wapens.
Paragraaf 2.2
Protectie
Protectie is het beschermen van je eigen producenten tegen buitenlandse producenten. Dit kan je doen door het
nemen van de volgende maatregelen:
o invoerheffingen: door een invoerheffing worden buitenlandse producenten duurder, je kan dan
makkelijker op je eigen markt concurreren.
o subsidiëren van je eigen producenten.
o non-tarifiaire maatregelen: bijvoorbeeld het stellen van hoge kwaliteitseisen.
Hierboven is aangetoond dat vrijhandel een welvaartsverbetering oplevert. De World Trade Organisation
(WTO), een internationale organisatie waarin bijna alle landen zijn vertegenwoordigd, is opgericht om vrijhandel
te bevorderen. Eens in de zoveel jaar wordt er binnen de WTO overleg gepleegd om de vrijhandel te bevorderen.
Toch blijkt het moeilijk om landen zover te krijgen dat er werkelijk sprake is van vrijhandel. De landen
gebruiken hiervoor verschillende argumenten. Enkele voorbeelden hiervan zijn:
1.
Infant-industry argument (veel gebruikt door ontwikkelingslanden): in de eerste jaren moet je een
industrie beschermen omdat de industrie nog veel moet leren. Het probleem met dit argument is dat het
in de praktijk moeilijk blijkt om na een aantal jaren de handelsblokkades op te heffen. De industrie die
beschermt is heeft zich namelijk niet hoeven aanpassen en kan de concurrentie nog steeds niet aan.
2.
Werkgelegenheidsargument: het is voor landen in eerste instantie erg vervelend als een industrie wordt
weggeconcurreerd omdat de werkloosheid dan (tijdelijk) stijgt. Mede om deze reden en om de
voedselproductie veilig te stellen beschermt Europa de landbouwsector.
3.
In Europa wordt het argument gebruikt dat we ons moeten beschermen tegen lage-lonen-landen. Hier is
tegenin te brengen dat Europa zich moet specialiseren in zaken waar veel technologie en kapitaal voor
nodig is terwijl Azië zich moet specialiseren in zaken waar veel arbeid voor nodig is.
8
EC havo samenvatting
9
Nadelen protectie:
 Het geeft een welvaartsvermindering, want prijzen gaan stijgen waardoor consumenten minder
kunnen kopen.
 Consumenten kunnen niet alles kopen wat ze willen.
 Je loopt de kans dat de andere landen jouw producten ook gaan weren
Paragraaf 2.3
Economische integratie
Verschillende landen hebben vrijhandel met elkaar afgesproken.
Je kan op verschillende manier vrijhandel binnen groepen van landen organiseren:
 De vrijhandelszone: het ontbreken van onderlinge handelsbelemmeringen. Ja kan dus tussen de landen
vrij importeren en exporteren. De verschillende landen bepalen nog wel zelf welke tarieven ze heffen
voor andere landen.
 De douane-unie: als vrijhandelszone maar met een gemeenschappelijk buitentarief.
 De gemeenschappelijke markt: als douane-unie maar uitgebreid met een vrij verkeer van
productiefactoren. Dus vrij verkeer van arbeid en kapitaal
 De economische unie: als de gemeenschappelijke markt maar uitgebreid met een gemeenschappelijke
economische politiek, gemeenschappelijke instellingen en supranationale besluitvorming. De
supranationale besluitvorming wil zeggen dat er in Brussel besluiten kunnen worden genomen waar de
alle landen zich aan moeten houden.
 De economische en monetaire unie: als de economische unie en verder nog een gemeenschappelijke
munt en een supranationale centrale bank en centraal (gecoördineerd) monetair beleid.
Paragraaf 2.4
Internationale organisaties
Een organisatie die zich inzet voor vrijhandel is de WTO (www.wto.org):
•
De WTO (Wereld-handelsorganisatie): bevorderen van de internationale vrijhandel door het afschaffen
handelsbelemmeringen, de anti-dumpingheffing en de 'meest begunstigde'-clausule.
De meest begunstigde clausule houdt in dat als Nederland bijvoorbeeld aan Amerika bepaalde
voordelen verleent ze deze voordelen ook aan andere landen moet geven.
Een internationale organisatie die hulp biedt als een land zijn schulden niet meer kan betalen is het IMF:
•
Het IMF (Internationaal Monetair Fonds): financiële steunverlening aan landen met
betalingsbalansproblemen. (www.imf.org)
2.4.1 Beleid van de EU
De belangrijkste uitgaven zijn die op de volgende terreinen:
1. Landbouw
Het landbouwbeleid heeft de volgende doelstellingen:
 Vergroten productiviteit;
 Redelijk inkomen voor de landbouwers;
 Stabilisatie van prijzen;
 Veilig stellen van de voedselvoorziening;
 Redelijke consumentenprijzen.
Om dit te bereiken biedt de EU de boeren een garantieprijs die ruim boven de wereldmarktprijs ligt. In het
onderstaande schema staat dit verder uitgelegd.
9
EC havo samenvatting
10
P
Binnenlands aanbod
Binnenlandse vraag
Richtprijs (minimumprijs)
Pb
heffing
Wereldmarktprijs
Pw
Q1
Q2 Q3
Aanbod
In dit geval zou er zonder landbouwbeleid producten worden geïmporteerd.De hoeveelheid was het verschil
tussen de vraag en het aanbod bij de wereldmarktprijs geweest.
Bij de minimumprijs wordt er meer aangeboden dan gevraagd. Er is een overschot (Q3 – Q1). Dit overschot
moet worden opgekocht door de overheid tegen de minimumprijs.
Stel:
Qa = 2p – 30 (binnenlands aanbod)
Qv = -4p + 150 (binnenlandse vraag)
De wereldmarktprijs is € 20
De richtprijs is € 35
De heffing zal dan tenminste € 15,-- moeten zijn. Bij een prijs van € 35 wordt er 40 aangeboden en 10 gevraagd.
Het verschil (30) zal de overheid moeten opkopen tegen de prijs van € 35,--. Dit gaat de overheid dan 35 X 30 =
€ 1050,-- kosten.
In plaats van importheffingen wordt er ook gewerkt met quoteringen. Dit houdt in dat er maar een bepaalde
hoeveelheid mag worden ingevoerd uit een ander land naar Europa.
Problemen met het landbouwbeleid.
Op zich werkt het landbouwbeleid goed. Dit wil zeggen dat het de producenten heeft gestimuleerd meer te gaan
produceren. Dit heeft echter ook grote problemen opgeleverd. Door de prijs te stellen boven de interne
evenwichtsprijs zijn er overschotten ontstaan. Dit zijn de boterberg, melkplas, wijnmeer etc. Om deze kwijt te
raken worden deze overschotten met veel subsidie tegen dumpprijzen in het buitenland verkocht. Dit gaat ten
koste van de buitenlandse producent. Om de overschotten te verminderen zijn vervolgens weer andere
maatregelen genomen zoals de superheffing.
2.




10
Overig beleid
Structuurbeleid: gebieden in Europa die er zwak voorstaan krijgen uit het structuurfonds van de EU een
bijdrage om investeringen te doen.
Ontwikkelingsbeleid: Europa doet ook een poging om een gemeenschappelijk ontwikkelingsbeleid te
ontwikkelen. Tot dusver verloopt dit vrij moeizaam door bureaucratie en belangentegenstellingen.
Verder is vaak de kritiek dat men beter het landbouwbeleid kan aanpassen in plaats van hulp te gaan
geven. Het landbouwbeleid gaat namelijk ten koste van de boeren in andere landen.
Mededingingsbeleid: in Europa worden regels opgesteld om ervoor te zorgen dat er voldoende
concurrentie is op de markt. Dit houdt de bedrijven scherp en de prijzen laag. Om oneerlijke
concurrentie tegen te gaan wordt er gestreefd naar het gelijktrekken (harmonisatie) van de regels in
Europa.
Sociaal beleid: vanuit Europa probeert men de gelijke rechten van mannen en vrouwen te bevorderen.
Men probeert ook de rechten van de werknemer te garanderen. Je loopt namelijk het gevaar dat landen
EC havo samenvatting
11
om investeringen aan te trekken de rechten van werknemers afbreken. Om dit te voorkomen kan je
gezamenlijk afspraken maken.
Inkomsten van de EU.
Om het beleid te kunnen financieren is er natuurlijk geld nodig. Dit krijgt men op de volgende manieren:
 Er gaat een deel van de BTW opbrengst in elk land naar Europa
 Invoerheffingen
Uitbreiding van de EU
In de toekomst gaat de EU waarschijnlijk worden uitgebreid met Oost-Europese landen. Voordat het zover is
moeten er nog wel wat veranderingen worden doorgevoerd. Het landbouwbeleid moet bijvoorbeeld veranderen.
Dit dreigt onbetaalbaar te worden als de boeren in de nieuwe toetredende landen hier ook gebruik van willen
maken. Dit beleid zal dus moeten veranderen.
11
EC havo samenvatting
12
12
EC havo samenvatting
Hoofdstuk 3:
Paragraaf 3.1
13
De betalingsbalans
Inleiding
Im- en exporten zijn heel belangrijk voor de Nederlandse economie. Ongeveer de helft van wat we maken gaat
naar het buitenland en de helft van wat we consumeren komt uit het buitenland. De belangrijkste handelspartner
is Duitsland. Nederland exporteert de laatste jaren wat meer dan dat ze importeert.
De Nederlandse economie heeft geprofiteerd van de stijging van de wereldhandel van de laatste 10 jaar.
Hierdoor zijn de exporten gestegen. De mate van openheid van een economie kun je meten door import- en
exportquotes:
Importquote: importen / nationaal inkomen
Exportquote: exporten / nationaal inkomen
Op een betalingsbalans staan alle transacties met het buitenland.
De betalingsbalans is onderverdeeld in de: goederenrekening, dienstenrekening, inkomensrekening. Deze
vormen tezamen de lopende rekening. Verder staan er nog de kapitaalrekening en de goud en deviezenrekening
op.
Lopende rekening
Inkomsten
Export van goederen
Betalingsbalans
Goederenrekening (handelsbalans)
Import van goederen
Export van diensten
bv buitenlander in NL op vakantie
Uitgaven
Dienstenrekening
Import van diensten
rederij verzekert schip in het buitenland
Inkomensrekening
Uit buitenland ontvangen primaire inkomens
Aan buitenland betaalde primaire inkomens
bv winstuitkering van buitenland
Uit buitenland ontvangen inkomensoverdrachten
Aan buitenland betaalde inkomensoverdrachten
(b.v. uitkeringen EU aan NL. Landbouw)
(b.v. afdracht geïnde EU invoerrechten)
Kapitaalrekening
Investeringen en beleggingen buitenland in NL
Investeringen en beleggingen Nederlanders in het
Toyota investeert in Nederland
buitenland
speculatief kapitaalverkeer
Ontvangen kredieten
Gegeven kredieten
Goud en deviezenrekening
Vermindering van de goud- en deviezenvoorraad
Vermeerdering van de goud- en deviezenvoorraad





13
De goederenrekening: voorbeelden: gasexporten, consumptiegoederen, kapitaalgoederen (machines); .
Duitsland is veruit de belangrijkste handelspartner.
De dienstenrekening: voorbeelden van de transacties die op de dienstenrekening worden geboekt zijn:
toerisme, bank- en verzekeringsactiviteiten, transport; het belang van de EU-landen (m.n. Duitsland) als
handelspartners.
De inkomensrekening: voorbeelden: interest, winst/dividend, huur, loon betaald aan het buitenland en
ontvangen. Ook ontwikkelingshulp, EU-bijdragen, overboekingen van buitenlandse werknemers naar
het moederland staan op de inkomensrekening.
De kapitaalrekening: voorbeelden zijn aan- en verkoop van aandelen door en van het buitenland en
investeringen.
De salderingsrekening (de goud en deviezenrekening): de veranderingen (mutaties) van de officiële
reserves van De Nederlandsche Bank (DNB).
EC havo samenvatting
Paragraaf 3.2
14
Evenwicht op de betalingsbalans
De Betalingsbalans is formeel altijd in evenwicht want daarvoor zorgt de goud en deviezenrekening. Als er een
tekort op de betalingsbalans is, neemt de goud en deviezenrekening af zodat de betalingsbalans als geheel weer
in evenwicht is.
Als je de goud en deviezenrekening weglaat en kijkt naar de kapitaalrekening en lopende rekening tezamen
spreek je over materieel evenwicht.
Je spreekt van een tekort op de betalingsbalans als de uitgaven op de lopende rekening en kapitaalrekening groter
zijn dan de inkomsten (er is geen materieel evenwicht). Dit betekent dus een vermindering van de goud- en
deviezenvoorraad.
Oorzaken van een tekort:
 Slechte concurrentiepositie: je produceert duur in verhouding tot het buitenland.
o De loonkosten per product zijn hoog.
o De munt is overgewaardeerd; een dure munt maakt jouw producten ook duurder.
o Slechte infrastructuur, zodat je duur wordt.
o De bevolking is slecht opgeleid.
o Hoge belastingen.
o Hogere inflatie dan in het buitenland.

Veel bestedingen in je land zodat er veel vraag is naar (buitenlandse) producten
De overheid kan de concurrentiepositie van het bedrijfsleven proberen te verbeteren door het verlagen van
belastingen, verbeteren infrastructuur, verbetering van scholing etc. De Nederlandse overheid kan de wisselkoers
niet veranderen want we hebben tegenwoordig de euro. Als ze die wel konden veranderen zouden ze die moeten
verlagen.
14
EC havo samenvatting
15
Hoofdstuk 4:
Wisselkoersen
Paragraaf 4.1
Inleiding
In Europa kennen we sinds kort vaste wisselkoersen, dit wil eigenlijk zeggen dat er al 1 munt is. De datum dat
we de euro in handen krijgen is 1 januari 2002. Wisselkoersen spelen een belangrijke rol in de internationale
handel. Als de euro stijgt zullen de producten uit Nederland voor bijv. Japan duurder worden en de
concurrentiepositie van Nederland zal verslechteren.
De wisselkoersen kunnen binnen de EMU niet meer veranderen. De euro kan nog wel veranderen ten opzichte
van de dollar of de Yen.
De koers van de euro wordt bepaald door vraag en aanbod van de euro.


De uitgaven op de betalingsbalans (lopende rekening+kapitaalbalans) zijn het aanbod van de munt
De inkomsten op de betalingsbalans zijn een vraag naar de munt
Een tekort op de betalingsbalans betekent dat de uitgaven groter zijn dan de inkomsten. Er is dus meer aanbod
dan vraag naar de munt. De koers van de munt zal gaan dalen, waardoor een land weer goedkoper wordt.
Hierdoor zal vanzelf weer evenwicht ontstaan op de handelsbalans. Bij zwevende wisselkoersen zorgt de
verandering van de wisselkoers ervoor dat de betalingsbalans in evenwicht blijft. In dit spel van vraag en aanbod
spelen enorme kapitaalstromen een grote rol. Een klein renteverschil, bijvoorbeeld een hogere rente, kan een
grote kapitaalstroom naar jouw land betekenen. Hierdoor zal de koers van je munt stijgen.
Als de koers stijgt door een verandering van vraag en aanbod heet dit appreciatie
Als de koers daalt door een verandering van vraag en aanbod heet dit depreciatie
In Europa is gekozen voor een vaste wisselkoers omdat dit meer zekerheid geeft voor de handel. Bovendien
nemen de wisselkosten af. Om geen grote problemen te krijgen moet het economische beleid op elkaar worden
afgestemd. Je kan niet in 1 land te grote loonstijging krijgen. Dit land zou dan te duur worden en een permanent
tekort op de handelsbalans krijgen. Dit kan dan niet meer gecorrigeerd worden door een daling van de
wisselkoers.
In Europa is er nu 1 munt: de euro, voorheen was er het EMS, die hieronder wordt besproken.
Paragraaf 4.2
Bijna vaste wisselkoersen
Het EMS systeem werkte met bijna vaste wisselkoersen. Dit wil zeggen dat koersen wel mochten veranderen,
maar slechts binnen smalle marges. De Deense kroon zit nog in zo’n systeem met de euro. Er is een spilkoers
vastgesteld en binnen de interventiepunten (bandbreedte) kan de koers zich dan bewegen door veranderingen in
vraag en aanbod.
15
EC havo samenvatting
koers
Kr
in
€
16
Aanbod van kronen
Vraag naar kronen
Bovenste interventiepunt
Spilkoers
Bandbreedte
Onderste interventiepunt
Hoeveelheid kronen
Op dit moment is er niets aan de hand. Stel nu dat de vraag naar kronen sterk stijgt. Dan kan het zijn dat de koers
van de kronen boven het bovenste interventiepunt dreigt uit te komen. Men kan dan het volgende doen:
1.
Verkopen van kronen en opkopen euro’s (interventie).
2.
Rente verlagen in Denemarken.
Hoe werkt de interventie:
Door het verkopen van kronen en het kopen van euro’s wordt het aanbod van kronen groter en de vraag naar
kronen’ kleiner. De koers van de kronen zal dan gaan dalen ten opzichte van de euro.
Hoe werkt rente
Door het verlagen van de rente wordt Denemarken minder aantrekkelijk voor buitenlandse beleggers. Er komen
minder beleggers en de vraag naar de kronen zal verminderen. De koers van de kroon zal dan gaan dalen.
Het kan zijn dat het niet lukt om de koers binnen de interventiegrenzen te houden. Men moet dan de spilkoers
veranderen:
1.
Devaluatie: het verlagen van de spilkoers
2.
Revaluatie: het verhogen van de spilkoers.
Deze beslissing wordt genomen door de minister van financiën.
Let op: devaluatie en revaluatie is een verandering van de officiële wisselkoers. Van appreciatie en depreciatie is
sprake bij een verandering van de wisselkoers door vraag en aanbod.
Zwevende wisselkoersen
Wisselkoersen kunnen ook vrij worden gelaten. Dit heeft als nadeel dat er meer onzekerheid is in de
internationale handel. Deze onzekerheid moet weer worden afgedekt en dat kost geld. Zwevende wisselkoersen
hebben wel een belangrijk voordeel. Door veranderingen in de wisselkoers kunnen betalingsbalansproblemen
worden opgelost. Heb je bijvoorbeeld een tekort op de betalingsbalans dan zal de koers van de munt gaan dalen.
Door deze daling wordt jouw export goedkoper zodat je meer zal exporteren. De betalingsbalansproblemen
zullen daardoor verdwijnen. Ook bij vrije wisselkoersen wordt af en toe ingegrepen door de centrale banken.
Dan noemen we dat beheerst zweven.
16
EC havo samenvatting
17
17
EC havo samenvatting
Hoofdstuk 5:
Paragraaf 5.1
18
De collectieve sector
Inleiding
Van de collectieve sector kan de volgende indeling worden gemaakt:
rijk
overheid in
ruime zin
collectieve
sector
gemeenten
lagere
overheden
provincies
sector sociale zekerheid
Paragraaf 5.2
Inkomsten van de collectieve sector
Om het beleid van de overheid en de sociale zekerheid te kunnen betalen is geld nodig. De inkomsten van de
collectieve sector bestaan uit:
 Premies: van deze premies worden uitkeringen betaald.
 Belastingen:
o Directe belastingen: belastingen die door de belastingbetaler zelf aan de fiscus worden betaald.
Voorbeelden zijn loon- en inkomstenbelasting, vennootschapsbelasting (belasting op winst),
vermogensbelasting, motorrijtuigenbelasting.
o Indirecte belastingen: deze belastingen worden door anderen aan de fiscus afgedragen dan de
belastingbetaler. Bijvoorbeeld BTW wordt door de consument betaald aan de verkoper die het
afdraagt aan de fiscus. Andere voorbeelden hiervan zijn: accijnzen, btw.
 Niet-belastingmiddelen: aardgasinkomsten, winstuitkeringen
De belastingen en niet-belastingen tezamen worden ook wel collectieve lasten genoemd. De collectieve lasten
kan je ook uitrekenen als percentage van het nationaal inkomen. Je rekent dan uit hoeveel cent er van elke euro
naar de collectieve sector gaat:
Collectieve lastendruk:
P remies  belastinge n  niet belastinge n
X 100%
Nationaal inkomen
In Nederland ligt dit percentage rond de 50%. De laatste 15 jaar is dit percentage fors gedaald. Door de verlaging
van de lastendruk is de concurrentiepositie van de Nederlandse bedrijven verbeterd. Als de lastendruk
vermindert houden werknemers een hoger nettoloon over. De looneisen zijn daardoor ook gematigd. Door de
verbeterde concurrentiepositie is de afzet in het buitenland verhoogd, en de werkgelegenheid vergroot.
Paragraaf 5.3
Uitgaven van de overheid
Op Prinsjesdag wordt er elk jaar een begroting gepresenteerd. Hierin staan de geplande inkomsten en uitgaven.
Meestal zijn ze gerangschikt naar departement. Aan het eind van dit hoofdstuk staat de begroting van 2001
gegeven. Je ziet dat de belangrijkste posten onderwijs en de staatsschuld zijn. Ook naar sociale zaken gaat veel
geld.
18
EC havo samenvatting
19
ambtenarensalarissen
overheidsconsumptie
materiële overheidsconsumptie
overheidsbestedingen
overheidsinvesteringen
overheidsuitgaven
Overdrachtsuitgaven; uitkeringen en subsidies
Let op: overdrachtsuitgaven zijn dus geen bestedingen, want de bestedingen doen de mensen die de uitkering of
subsidie krijgen zelf.
De netto waarde van de overheidsproductie = ambtenarensalarissen
Paragraaf 5.4
Van bruto naar netto-inkomen
Het uitrekenen van de inkomstenbelasting en het netto inkomen. Je moet belasting betalen over het belastbaar
inkomen. Het belastbaar inkomen bereken je als volgt:
Bruto inkomen
Aftrekposten (bv rente over hypotheek en beroepskosten) Belastbaar inkomen
Over dit belastbaar inkomen moet hij belasting betalen
Nadat je de schijven hebt berekend mag je de heffingskorting van het belastingbedrag afhalen. De
heffingskorting is niet voor iedereen hetzelfde. Iemand met kinderen krijgt bijvoorbeeld een hogere
heffingskorting dan zonder kinderen.
Er is het volgende belastingstelsel:
Schijven
1
0 t/m 16.200 gulden
32,35%
2
16.200 t/m 28.300
37,60%
3
28.300 t/m 48.400
42%
4
vanaf 48.400
52%
Voorbeelden van aftrekposten:
- aftrekposten in verband met eigen woning(en);
- betaalde rente;
- giften, buitengewone lasten;
- betaalde alimentatie, premies voor lijfrenten (oude regeling).
Kortingen:
Algemene heffingskorting
EUR 1.647
Voorbeelden overige:
Arbeidskorting (maximaal)
- tot 57 jaar
- 57, 58 of 59 jaar
- 60 of 61 jaar
- 62 jaar of ouder
Kinderkorting
EUR 949
EUR 1.119
EUR 1.289
EUR 1.460
EUR 40
Voorbeeld: mevrouw A. heeft een bruto inkomen van € 80.000,-- en € 4.000 aan aftrekposten.
Zij valt in tariefgroep 3
19
EC havo samenvatting
20
Belasting
Inkomen
Aftrekposten
belastbaar inkomen
schijf 1
nog over
schijf 2
nog over
schijf 3
schijf 4
Totaal
Heffingskorting
Te betalen belasting
80000
400076000
1620059800
1210047700
20100
27600
5240,7+
4428,6+
8442+
14352+
32463,3
164730.816,30
Het bedrag 32.463,30 mag je verminderen met de heffingskorting. De heffingskorting is afhankelijk van je
situatie. Naast deze algemene heffingskorting zijn er specifieke kortingen voor werknemers (zij krijgen een
arbeidskorting), 65-plussers, ouders en alleenstaande ouders
De belastingdruk geeft weer hoeveel procent belasting je betaalt over het brutoloon.
De belastingdruk is 30.816,30 / 80.000 * 100% = 38,5%
In dit voorbeeld is het marginale tarief 52%. Dit wil zeggen dat deze persoon over het laatste stuk van zijn
inkomen 52% betaalt. Over elke euro dat deze persoon meer verdient moet hij dus 52% belasting betalen.
In Nederland kennen we een progressief belastingsysteem, dat wil zeggen dat als je meer verdient, je een hoger
percentage belasting moet betalen.
Het tegenovergestelde is een degressief belastingsysteem. Als mensen bijvoorbeeld een vast bedrag per jaar
moeten betalen is dit degressief, want hoe hoger het inkomen des te lager is het percentage belasting.
Let op:
Belastbaar inkomen is bruto inkomen – aftrekposten
Paragraaf 5.5
Financierings- en begrotingssaldo
In de jaren ’70, ’80 en ’90 waren er altijd tekorten op de begrotingen. Dat wil zeggen dat de uitgaven hoger dan
de inkomsten waren.
Begrotingssaldo = inkomsten - uitgaven
In de uitgaven zitten ook aflossingen. Als je de aflossingen uit de uitgaven haalt krijg je het financieringssaldo:
Je kan het financieringssaldo op 3 manieren berekenen:
1.
Financieringssaldo = inkomsten – uitgaven (exclusief aflossingen)
2.
Financieringssaldo = begrotingssaldo + aflossingen
3.
Financieringssaldo = verandering van de staatsschuld
Als de staatsschuld is gegroeid van 600 mrd naar 605 mrd wil dit zeggen dat het financieringssaldo –5 mrd was.
Er was dus een financieringstekort van 5 mrd.
Let op:
Stel er is een begrotingstekort van 10 mrd en de aflossingen zijn 3 mrd dan:
-
Financieringssaldo = 10 mrd + 3 mrd = - 7 mrd
De overheid zal dan de staatsschuld zien groeien met 7 miljard.
Om het tekort te dekken zal de overheid moeten lenen. De overheid leent door het uitgeven van staatsobligaties.
Staatsobligaties zijn grote leningen in kleine stukken gedeeld. Als je een staatsobligatie koopt dan leen je dus aan
de staat. Na een aantal jaar betaald de overheid dit dan weer terug.
Er zitten een aantal problemen aan het lenen van de overheid:
o De rente-uitgaven zijn zo groot dat het andere uitgaven verdringt. Het blijkt moeilijk te zijn de uitgaven
weer terug te dringen. Uitgeven is voor een minister prettiger dan bezuinigen.
o Doordat de overheid veel leent zal de rente op de kapitaalmarkt stijgen. Hierdoor wordt het voor
bedrijven duurder om te lenen. Bedrijven zullen dan minder gaan investeren (crowding-out effect).
20
EC havo samenvatting
21
Sommige economen hebben wel gezegd dat de overheid alleen mag lenen voor investeringsuitgaven. Deze
leveren namelijk op termijn weer geld op waarvan de aflossingen en uitgaven kunnen worden betaald. Voor
consumptieve uitgaven mag de overheid niet lenen. Een probleem is dat het niet zo makkelijk is een
onderscheidt te maken tussen investeringen en consumptie.
De hoogte van de schulden vergelijk je meestal met het inkomen dat in een land wordt verdiend. Hiervoor kan he
de staatsschuldquote uitrekenen:
Staatsschuldquote =
staatsschuld
x 100%
Nationaal inkomen
Paragraaf 5.6
Collectieve sector en de economische groei
Sociale verzekeringen en hoge belastingen kunnen negatieve effecten hebben op de economie. Dit heeft
verschillende oorzaken:
o Hoge uitkeringen moeten worden betaald. Door stijgende uitkeringen moeten de premies worden
verhoogd en de collectieve lastendruk zal stijgen. De hogere premies zullen de werknemers proberen af
te wentelen op de werkgevers. Dit kan de concurrentiepositie in gevaar brengen. Ook dreigt er een loonprijs spiraal, de werkgevers zullen op hun beurt de loonkosten proberen te verhalen op de consumenten.
Hoge loonkosten zorgen er bovendien voor dat er eerder wordt geautomatiseerd zodat er nog meer
werklozen komen.
Hier kom je vaak de term wig tegen. De wig is het verschil tussen de loonkosten die de werkgever moet
betalen en het nettoloon dat de werknemer ontvangt. De wig bestaat uit:
Totale loonkosten
Premies sociale zekerheid
werkgever
Brutoloon
Wig: premies werknemer, werkgever
loonbelasting
Premies sociale zekerheid
Werknemer
Loonbelasting
Nettoloon
netto loon
Door een grote wig worden de loonkosten hoog. Bovendien gaan mensen eerder zwart werken.
Hierdoor wordt het ook weer moeilijker om uitkeringen te betalen. Het draagvlak wordt minder.
o Hogere uitkeringen stimuleren mensen niet om te gaan werken. Mensen kunnen in een “poverty trap”
terechtkomen. Dat wil zeggen dat het voor deze mensen op korte termijn financieel niet zinvol is om
moeite te doen om van de uitkering af te komen.
o Mensen zullen belasting ontduiken
o Belastingvlucht: sommige mensen gaan bijvoorbeeld in België wonen om belasting te ontwijken.
o Werkgevers kunnen denken makkelijk af te kunnen van de werknemers door ze te “dumpen” in de
sociale zekerheid.
Vanwege de negatieve effecten op de economie van een te groot stelsel van sociale zekerheid zijn er in de laatste
jaren enige veranderingen doorgevoerd.
Aan de andere kant heeft de sociale zekerheid ook een positieve invloed op de economie. Het werkt namelijk
stabiliserend. Als het slecht gaat met de economie worden er veel mensen ontslagen. Als er geen uitkeringen
zouden zijn zouden deze mensen nauwelijks meer iets kunnen kopen. De (conjuncturele) werkloosheid zou dan
nog verder stijgen. Door uitkeringen gaan mensen er niet zoveel in koopkracht op achteruit. Hierdoor zal de
conjuncturele werkloosheid niet zo sterk stijgen.
21
EC havo samenvatting
22
Begrotingen
1999
2000
2001
2002
Rekening Vermoedelijke
Ontwerpbegroting
Meerjarenuitkomsten
ramingen
I
Huis der Koningin
13,8
14,3
14,7
14,7
II
Hoge Colleges van Staat en
326,1
356,5
361,4
354,4
Kabinet der Koningin
III
Algemene Zaken
95,8
98,0
74,0
72,6
IV
Koninkrijksrelaties
410,9
260,8
269,4
271,3
V
Buitenlandse Zaken
10 721,2
12 070,0
13 368,0
15 848,1
VI
Justitie
8 891,6
9 597,1
9 702,4
9 329,5
VII
Binnenlandse Zaken en
7 708,9
9 102,9
8 599,1
8 709,0
Koninkrijksrelaties
VIII
Onderwijs, Cultuur en
42 758,7
46 427,5
46 436,8
47 109,7
Wetenschappen
IXA
Nationale Schuld
138 562,6
87 206,4
67 843,1
84 413,7
IXB
Financiën
6 504,0
7 771,4
6 899,2
6 685,7
X
Defensie
14 995,2
15 015,4
14 581,3
14 681,4
XIA
Volkshuisvesting,
9 283,4
8 888,8
8 045,5
7 828,0
Ruimtelijke Ordening en
Milieubeheer
XII
Verkeer en Waterstaat
11 881,0
12 116,6
12 314,8
12 317,2
XIII
Economische Zaken
4 330,8
4 221,5
3 828,2
3 826,2
XIV
Landbouw, Natuurbeheer
4 463,3
4 787,6
4 036,9
4 044,5
en Visserij
XV
Sociale Zaken en
32 061,7
33 903,8
35 066,9
41 416,2
Werkgelegenheid
XVI
Volksgezondheid, Welzijn
11 867,9
12 082,5
15 536,5
16 828,8
en Sport
HGIS Internationale
(9 644,8)
(9 822,2)
(10 502,6)
(10 937,7)
Samenwerking
AP
Aanvullende posten
106,1
515,7
7 781,9
10 974,3
GF
Gemeentefonds
23 967,8
25 507,6
25 648,0
26 645,5
PF
Provinciefonds
1 818,2
2 071,1
2 123,6
2 199,3
ISF
Infrastructuurfonds
10 202,3
12 122,8
12 177,5
12 418,2
FES
Fonds Economische
2 927,3
4 630,9
4 980,3
4 982,6
Structuurversterking
DGF Diergezondheidsfonds
0,0
0,0
0,0
0,0
EU
Belastingafdrachten aan de
Europese Unie
Consolidatie
CON
Totaal
Totaal (EUR)
1In
7 340,0
8 006,0
8 732,0
7 206,0
-10 985,7
340 252,9
154 400,0
-12 880,2
303 894,8
137 901,4
-13 358,0
295 063,4
133 893,9
-13 379,9
324 797,2
147 386,5
deze tabel zijn de uitgaven voor Internationale Samenwerking toegerekend aan de begrotingen
waarop deze worden verantwoord.De totale uitgaven voor Internationale Samenwerking zijn tussen
haakjes vermeld.
22
EC havo samenvatting
Hoofdstuk 6:
23
Overheidsingrijpen bij consumptie
Paragraaf 6.1
Prijszetting door de overheid:
De overheid kan soms maximum of minimumprijzen instellen.
Maximumprijs: ter bescherming van de consumenten, deze ligt onder de evenwichtsprijs. Er is dan sprake van
een vraagoverschot. Er moeten dan distributiemaatregelen worden getroffen. Dit zie je bijvoorbeeld bij
huurhuizen.
p
maximumprijs
qa
qv
q
Er is sprake van een vraagoverschot
Minimumprijs: ter bescherming van de producenten, deze ligt boven de evenwichtsprijs. Er is dan sprake van
een aanbodoverschot. Het aanbodoverschot moet worden opgekocht door de overheid. Je ziet dit bijvoorbeeld
met melk.
p
minimumprijs
qv
qa
q
Er is sprake van een aanbodoverschot. Dit is wiskundig ook op te lossen:
Stel:
Qa = 2p – 20
Qv = - p + 40
Minimumprijs door de overheid ingesteld is 25.
De minimumprijs ligt boven de evenwichtsprijs (20 ga na). Het aanbod is 30 en de vraag is 15. Het
aanbodoverschot is dus 15. Deze koopt de overheid op tegen een prijs van 25. Dit kost de overheid dus: 15*25 =
375.
Andere manieren voor de overheid om de consumptie te beïnvloeden:
Heffingen
Door heffingen op te leggen zal het product duurder worden en zal de consumptie worden teruggedrongen.
Qv
P`
P
23
Qa
heffing
EC havo samenvatting
24
Je ziet dat de prijs gaat stijgen, maar minder dan de heffing. De consument betaalt een deel van de heffing. Hij
betaalt P`-P, terwijl de producent de rest van de heffing betaalt. Als de vraag sterk reageert (elastisch is) zal de
producent een kleiner deel van de heffing kunnen doorberekenen.
Buffervoorraden
Een andere manier van de overheid om de prijs te beïnvloeden is het aanleggen van buffervoorraden. Dit is op
internationaal niveau geprobeerd met bepaalde grondstoffen. Er wordt gekocht op het moment dat de prijs laag
is. De prijs zal dan wat omhoog gaan. Op het moment dat de prijs hoog is wordt er weer wat verkocht uit de
buffervoorraad. Het voordeel dat dit systeem heeft is dat de prijs stabiliseert. De inkomsten van de
grondstofexporterende landen worden dan wat zekerder.
Concurrentiebewaking
De overheid beschermt de consument door kartelvorming te verbieden. De Nieuwe Mededingings Autoriteit
controleert of er geen afspraken worden gemaakt.
Kwaliteitsbewaking
De overheid stelt minimum veiligheidseisen aan producten zoals voedsel en elektrische producten. Het nadeel
van deze eisen is dat ze natuurlijk wel de prijzen opdrijven.
Convenanten:
Afspraken met het bedrijfsleven om tot maatregelen te komen zoals milieumaatregelen. Zo is een aantal jaren
geleden afgesproken dat er geen Cfk’s meer in koelkasten mochten worden gestopt. Cfk’s zorgen namelijk mede
voor het gat in de ozonlaag.
24
EC havo samenvatting
Hoofdstuk 7:
Paragraaf 7.1
25
Economische orde
Inleiding
De productie in een land kan op verschillende manieren georganiseerd zijn. In Nederland speelt naast de markt
ook de collectieve sector een behoorlijk grote rol. Op de markt wordt door individuen bepaald wat er
geproduceerd gaat worden. Deze laten zich leiden door prijzen van producten. Via het marktmechanisme wordt
bepaald hoeveel er geproduceerd gaat worden en met welke productiefactoren. In een land met veel arbeid en
weinig kapitaal (bijv. India) zullen ze arbeidsintensievere productiemethoden hebben dan in Nederland.
De besluiten van de overheid worden niet via het prijsmechanisme genomen. De overheid neemt besluiten via
het budgetmechanisme genomen. Dit wil zeggen dat er via democratische besluiten overeen wordt gekomen
hoeveel budget er voor iets moet worden uitgetrokken. De overheid bepaalt dan mede waar schaarse middelen
voor worden ingezet. Als je iemand laat werken in het onderwijs kan deze persoon namelijk niet meer ergens
anders worden ingezet. Aangezien zowel de markt als de overheid een belangrijke rol in ons land spelen noemen
we dat een gemengde economie. Een economie waarin zoveel mogelijk aan de markt wordt overgelaten noemen
we een markteconomie (bijv. Verenigde Staten). Aan de andere kant zijn er ook landen waar de overheid bijna
alle bepaald. Dit heten planeconomieën. Een voorbeeld hiervan is Noord-Korea. Met de ineenstorting van het
Oostblok zijn de meeste van dit soort economieën verdwenen.
Paragraaf 7.2
Verschillende behoeften,verschillende goederen
In de economie gaat het altijd om schaarste.
Schaarste: Niet in alle behoeften van mensen kan worden voorzien omdat de middelen beperkt zijn. Schaarste
betekent dus dat er een keuze gemaakt moet worden; wat wordt er gemaakt.
Schaarse goederen: alle goederen die gemaakt kunnen worden met behulp van productiefactoren en waar vraag
naar is.
Alle goederen die een prijs hebben of waar je een prijs op kan plakken zijn schaarse goederen of diensten. Dus
ook bijvoorbeeld het schoonmaken van het huis door je vader of moeder.
Welvaart: de mate waarin we in onze behoefte voorzien doormiddel van schaarse goederen.
Je zal begrijpen dat op deze manier welvaart niet te meten is want je moet de behoeften van mensen weten. Om
toch de welvaart te meten wordt meestal het reëel nationaal inkomen per hoofd genomen. Oftewel hoeveel
kunnen we per persoon kopen met ons inkomen.
Het nadeel van het gebruik van het reëel nationaal inkomen per hoofd als welvaart:
 Het neemt niet alle schaarse goederen/diensten mee:
o Goederen die thuis worden gemaakt, of in de informele sector
o Natuur: aangezien er meestal niet betaald wordt voor natuur zie je natuurvernietiging ook niet
terug in de cijfers. Natuur is wel onderdeel van de welvaart, er is tenslotte behoefte aan en het
kan grotendeels ook geproduceerd worden.
Dus ondanks dat het reëel nationaal inkomen per hoofd is gestegen, kan het zijn dat de welvaart is gedaald. Dit
kan komen doordat het milieu is achteruitgegaan.
Het maken van schaarse goederen noemen we produceren. Het produceren gebeurt zowel bij de overheid als bij
bedrijven.
Paragraaf 7.3
Productie van de overheid
Collectieve goederen
Collectieve goederen zijn goederen die alleen door een overheid gemaakt kunnen worden omdat ze ondeelbaar
zijn. Als je goederen via een markt wil verkopen moeten ze deelbaar zijn. Ze moeten aan individuen te verkopen
zijn. Voorbeelden van goederen die niet individueel deelbaar zijn, zijn dijken en defensie. Je kan dijken niet
individueel verkopen omdat als de dijk er ligt ze iedereen beschermt en niet alleen de persoon die ervoor betaald
heeft. Ook in een markteconomie zal de overheid deze goederen moeten maken.
25
EC havo samenvatting
26
Quasi-collectieve goederen.
Quasi collectieve goederen zijn individuele goederen (ze zijn splitsbaar), maar ze worden toch door de overheid
gemaakt. De overheid doet dit om een aantal redenen:
 Merit-goederen: de overheid vindt deze goederen te belangrijk voor mensen om ze aan de markt over te
laten. Onderwijs is hier een voorbeeld van.
 Monopolies: sommige markten creëren monopolies. Bijvoorbeeld een spoorwegnet. Het is te duur om
verschillende spoorwegnetten naast elkaar te leggen. Een overheid kan besluiten om dat zelf te doen om
te voorkomen dat private bedrijven een te hoge prijs gaan rekenen.
 Als een goed positieve externe effecten heeft kan de overheid besluiten dit te gaan produceren. Als
bijvoorbeeld het milieu er schoner van wordt kan de overheid besluiten dit goed te gaan produceren.
De overheid grijpt ook in om onzekerheid te verminderen: zonder regels van de overheid neemt de onzekerheid
sterk toe. Heb ik volgende week nog wel een baan, wat voor product koop ik etc.
De productie van de overheid kent ook nadelen. Als de overheid gaat produceren vermindert de individuele
vrijheid. Bovendien blijkt dat de overheid meestal niet zo efficiënt produceert. Aangezien de overheid geen last
heeft van concurrenten wordt ze niet gedwongen om efficiënt te produceren. Bij planeconomieën zie je dat het
ook te lastig is om de hele economie te plannen. Er zijn te veel zaken te regelen.
Paragraaf 7.4
Het marktmechanisme
De marktsector kan individuele goederen maken. Bijna alle goederen zijn individuele goederen. Individuele
goederen zijn goederen die per individu geleverd kunnen worden. Je kan dus nagaan wie er gebruik van maakt.
Het voordeel van de marktsector is dat alle individuen zelf bepalen wat ze willen hebben en wat ze willen
produceren. Dit geeft dus veel vrijheid en levert ook een efficiënte productie op. De prijs doet in een
goedwerkende markt het werk. Doordat bedrijven concurreren met elkaar zijn ze gedwongen zo goedkoop
mogelijk te produceren. De markt heeft ook enkele nadelen:
 De verdeling van het inkomen kan oneerlijk worden gevonden door de samenleving.
 De particuliere sector kan geen collectieve goederen leveren.
 De markt heeft geen oplossing voor externe effecten. Negatieve externe effecten worden niet in de prijs
meegenomen. De prijs die dan wordt gerekend is te laag.
 De markten werken niet altijd even goed. Sommige prijzen zijn star zodat het prijsmechanisme niet
goed werkt. Er kan dan werkloosheid ontstaan.
26
EC havo samenvatting
Hoofdstuk 8:
27
De gemengde economie van Nederland
In Nederland is er een samenspel van de markt en de overheid. De consumenten en producenten mogen vrij
kiezen, maar de overheid stelt wel grenzen. Voorbeelden van overheidsingrijpen zijn:
 Overheid stelt regels op over veiligheid van producten
 Overheid houdt in de gaten of er wel voldoende concurrentie is op de markten. De Nieuwe
Mededinging Autoriteit (Nma) moet in de gaten houden of bedrijven geen afspraken maken.
 Overheid stelt milieuregels op
 Er is in Nederland een uitgebreid stelsel van sociale zekerheid. Mensen zijn via de overheid (verplicht)
verzekerd voor allerlei risico’s.
 Mensen moeten over hun verdiende inkomen belasting betalen.
De regering neemt niet alleen zijn beslissingen. Ten eerst moet het beleid dat de regering wil voeren
goedgekeurd worden door de eerste en tweede kamer. Verder is er in Nederland voortdurend overleg met
verschillende groepen. Een voorbeeld hiervan is het overleg binnen de Stichting van de Arbeid over het centraal
akkoord. Verder zitten de vakbeweging en werkgevers samen met de overheid in een adviesorgaan (SER: sociaal
economische raad). De SER adviseert de regering bij sociaal-economische kwesties. Ook bij de uitvoering van
de sociale zekerheid zijn werknemers en werkgevers betrokken. In Nederland wordt er heel veel overleg
gepleegd. Niet alleen het land wordt bestuurd door middel van veel overleg, maar ook bedrijven. In de grotere
bedrijven is het verplicht om een ondernemingsraad te hebben. Dit is een groep van gekozen werknemers die
meepraat over het beleid van het bedrijf. Aangezien er in Nederland zoveel wordt overlegd wordt dit ook wel het
poldermodel genoemd.
Naast de SER zijn er nog andere organisaties die de overheid helpen om het beleid te maken:
 CPB: Centraal PlanBureau. Zij rekent met modellen de plannen door die de overheid heeft. De plannen
die de overheid op prinsjesdag presenteert zijn altijd eerst doorgerekend door het centraal planbureau.
Dit heet de Macro Economische Voorspelling. Ook de verkiezingsprogramma’s van politieke partijen
worden door het CPB doorgerekend.
 CBS: het CBS verzamelt statistieken over de Nederlandse samenleving.
Paragraaf 8.1
Functies van de overheid
De overheid heeft drie functies bij het voeren van economische politiek:
1. Toedelingsfunctie (allocatiefunctie): de overheid bepaalt mede wat er geproduceerd wordt. Zij bepaalt
bijvoorbeeld dat er minder sigaretten moeten worden gerookt en legt daar dus accijns op. Ook kan zij
bijvoorbeeld autoverkeer terugdringen omdat het teveel negatieve externe effecten heeft. In het verleden
heeft de overheid ook wel eens bestellingen gedaan bij bedrijven om werkgelegenheid te behouden.
2. Stabilisatiefunctie: de overheid moet zorgen dat de economie stabiel groeit. Tijden van lage of negatieve
groei leveren namelijk werkloosheid en sociale onrust op. Om stabiel groei te bereiken kan de overheid een
anticyclisch begrotingsbeleid voeren. Dit wil zeggen dat zij meer moet gaan uitgeven in tijden van
laagconjunctuur (of belastingen verlagen) en minder uitgeven in hoogconjunctuur (of belastingen verhogen)
3. Herverdelingsfunctie: de overheid kan proberen de inkomensverdeling te veranderen. Dit doet zij
bijvoorbeeld met het progressieve belastingstelsel.
Paragraaf 8.2
Doelstellingen van sociaal economisch politiek
De Nederlandse overheid streeft met de economische politiek bepaalde doelstellingen naar:
Evenwichtige arbeidsmarkt: vermijden van werkloosheid of een overspannen arbeidsmarkt.
Prijsstabiliteit: vermijden van veel inflatie of deflatie.
Rechtvaardige inkomensverdeling: vermijden van inkomensverschillen die men te groot/dan wel te
klein vindt.
Evenwichtige betalingsbalans: evenwicht tussen export en import en stabiele wisselkoers.
Evenwichtige (duurzame) groei: groei van productie en consumptie die niet ten koste gaat van latere
productie. Dit houdt in dat bij de groei rekening moet worden gehouden met het milieu.
Je begrijpt dat de verschillende doelstellingen tegengesteld kunnen zijn. Bijvoorbeeld voor het streven naar
volledige werkgelegenheid zou de overheid zijn uitgaven moeten verhogen. Dit kan wel betekenen dat de inflatie
kan gaan groeien.
27
EC havo samenvatting
28
Toelichting bij evenwichtige en duurzame groei
We gaan nu verder in op de doelstelling van een evenwichtige en duurzame groei. Je kan daarin een onderscheid
maken tussen de korte termijn en de lange termijn. Op korte termijn moet de overheid zorgen dat de economie
niet teveel schommelt.
Dit doet ze met een conjunctuurbeleid. Dit kan op een aantal manieren:
1.
Begrotingsbeleid: de overheid kan in tijden van laagconjunctuur meer gaan uitgeven of minder
belasting innen. De bestedingen nemen dan toe zodat bedrijven weer meer gaan produceren. De
conjunctuur moet dan weer wat stijgen.
2.
Monetair beleid: als het in Europa conjunctureel slecht gaat kan de centrale bank de rente verlagen.
Mensen en bedrijven gaan dan meer lenen (meer geldschepping) en meer uitgeven. De bestedingen gaan
dan omhoog.
3.
Inkomens- en prijspolitiek: als in tijden van hoogconjunctuur de prijzen te veel dreigen te stijgen zal
de overheid aandringen bij de vakbonden op loonmatiging. In het uiterste geval kan de overheid een
prijs- en loonstop opleggen. De prijzen mogen dan niet stijgen.
Op lange termijn moet de productiecapaciteit groeien. Het beleid hiervoor is het structuurbeleid .Door
structuurbeleid verandert de manier van produceren, of verandert de productiecapaciteit.
Bij het structuurbeleid kan je denken aan de volgende maatregelen:
1.
Creëren van een gunstig investeringsklimaat, bijvoorbeeld door het nemen van
belastingmaatregelen.
2.
Goede scholing van de bevolking. Hierdoor kan de productiviteit toenemen.
3.
Aandringen op matigen van de lonen en dit ondersteunen door belastingmaatregelen. Door het
matigen van de lonen wordt Nederland een aantrekkelijk investeringsland.
4.
Bevorderen van deelname van vrouwen door bijvoorbeeld meer kinderopvang.
5.
Migratie van werknemers.
6.
Innovatie bevorderen: de overheid stimuleert bijvoorbeeld universiteiten om samen te werken met
bedrijven.
7.
Arbeidsdeelname van mensen stimuleren door:
 Verschil tussen inkomens en uitkeringen te vergroten.
 Betere controle van werkzoekenden
 Betere begeleiding van mensen op zoek naar werk.
8.
Milieubeleid: door milieubeleid wordt geprobeerd om de manier van produceren te veranderen.
Door bijvoorbeeld heffingen op brandstof te leggen zal men energiezuiniger gaan produceren.
Ook andere zaken kunnen invloed hebben op de manier van produceren. Vrijhandel zorgt er bijvoorbeeld voor
dat je als land niet zelf meer alle producten hoeft te maken. Producten die het buitenland relatief goedkoper kan
maken kan je beter daar kopen. Door vrijhandel verandert dus ook de productiestructuur.
28
EC havo samenvatting
Hoofdstuk 9:
Paragraaf 9.1
29
De Vermogensmarkt
Inleiding
Geld kan je aanbieden (uitlenen) en vragen (lenen). De vraag en aanbod van vermogen kan je opsplitsen:
 Geldmarkt: de vraag en aanbod van geld op korte termijn (korter dan 2 jaar), bijvoorbeeld leningen van
3 maanden.
 Kapitaalmarkt: de vraag en aanbod van geld op lange termijn (langer dan 2 jaar), bijvoorbeeld een
hypothecaire lening van 25 jaar. Andere voorbeelden zijn: aandelen, obligaties.
De belangrijkste vragers (leners) op de vermogensmarkt zijn de overheid om het tekort te dekken, en de
bedrijven om te investeren.
De belangrijkste aanbieders van vermogen zijn de burgers via de institutionele beleggers.
De vraag en aanbod worden onder andere door de rente bepaald. Rente is namelijk de prijs van het geld. De
vragers en aanbieders zullen hierbij kijken naar de reële rente:
Reële rente = nominale rente – inflatie
De reële rente geeft weer hoeveel de waarde van je vermogen verandert. Aan de ene kant groeit het omdat je
rente krijgt, maar aan de andere kant daalt het door de inflatie.
Paragraaf 9.2
De rente
Rente is de prijs voor het lenen van geld. Net als andere prijzen ontstaat de rente door vraag en aanbod. Mensen
willen om de volgende reden rente onvangen:
 Onzekerheid over de toekomst: hoe langer de periode die er word (uit)geleend des te hoger de rente
meestal. De onzekerheid bestaat uit:
o Inflatie: inflatie maakt het geld minder waard, als je dan over een jaar je geld weer terugkrijgt
is dit minder waard geworden. Om dit te compenseren willen mensen rente.
o Wisselkoers, als deze daalt wordt je geld in het buitenland minder waard.
o Onzekerheid over de terugbetaling.
Rente heeft invloed op de hele economie:
 Invloed van rente op de bestedingen van mensen en bedrijven: als de rente stijgt zullen mensen en
bedrijven minder gaan lenen en dus besteden.
 Invloed van de rente op de inflatie: als de rente stijgt en de bestedingen afnemen zal de inflatie dalen.
 Als de rente hier hoger is dan in het buitenland zal dat veel buitenlandse beleggers aantrekken, de
kapitaalrekening van de betalingsbalans zal dus verbeteren.
 Invloed van de rente op de wisselkoers: als de rente hoog is trekt dat veel buitenlandse beleggers aan,
deze buitenlandse beleggers vragen euro en de koers van de euro zal gaan stijgen.
 De rente heeft ook invloed op de overheidsbegroting: de overheid heeft grote schulden, waarover ze
rente moet betalen. Een verhoging van de rente zorgt dus voor extra uitgaven.
DNB had als taak onder andere het tegengaan van inflatie en het stabiliseren van de wisselkoers. Aangezien de
banken eigenlijk altijd lenen bij DNB heeft DNB invloed op de rente. De banken zullen namelijk minimaal het
rentepercentage aan hun klanten vragen wat ze zelf ook betalen. Door de mogelijkheden van het lenen door
banken te beperken of door het verhogen van de rente die banken moeten betalen zal de rente stijgen.
Als DNB de inflatie te hoog vindt kunnen ze de rente laten stijgen. Of als ze vinden dat de bestedingen te laag
zijn kunnen ze de rente laten dalen. De rente is dus een belangrijk instrument voor de centrale banken.
29
EC havo samenvatting
30
Hoofdstuk 10: Inflatie
Zoals al is gezegd heeft geld een hele belangrijke functie binnen de economie. Het is van belang dat de waarde
van het geld stabiel is. Als de waarde van het geld daalt is dat inflatie (oftewel prijsstijgingen). Als de waarde
van het geld stijgt is dat deflatie (oftewel prijsdalingen).
10.1.1 Oorzaken prijsinflatie
De mogelijke oorzaken van prijsstijgingen (inflatie):
 Bestedingsinflatie: doordat mensen meer producten gaan vragen stijgen de prijzen.(bv doordat de
geldhoeveelheid is gestegen)
 Kosteninflatie: doordat bijvoorbeeld de loonkosten stijgen zullen bedrijven dit doorberekenen in de
prijzen.
 Winstinflatie: bedrijven maken bijvoorbeeld prijsafspraken zodat de prijzen en de winsten gaan
stijgen.
 Geïmporteerde inflatie: de prijzen van buitenlandse producten die hier worden verkocht stijgen in
prijs
:
Problemen van inflatie:
 Als de waarde van het geld teveel verandert geeft dat grote onzekerheid, dit is niet goed voor de
economie.
 Inflatie zal er voor zorgen dat mensen minder gaan sparen, het geld wordt toch minder waard
 Mensen gaan meer lenen en meer besteden, zodat er nog meer inflatie kan gaan optreden.
 Mensen met geld op spaarrekeningen zien hun geld snel minder waard worden
 De concurrentiepositie van het bedrijfsleven wordt slechter wan de prijzen van deze bedrijven worden
hoger.
Paragraaf 10.2
Rekenen met prijsinflatie
Je kan zeggen dat de waarde van 1 euro precies 1 euro is, dit is de nominale waarde. De nominale waarde is
eigenlijk niet zo interessant, veel belangrijker is de reële waarde van het geld.
De reële waarde van geld geeft weer hoeveel producten je met het geld kan kopen. De inflatie doet de waarde
van het geld dalen.
Voorbeeld:
Als in het jaar 2001 de prijs van een product € 1,-- is dan is de reële waarde van 1 euro 1 product.
Als in het jaar 2002 het product in prijs stijgt tot € 1,25 dan is de reële waarde van een euro 1/1,25 oftewel 0,8
Berekening:
Reëel inkomen (indexcijfer) =
nominaal
inkomen (indexcijfer )
X 100
prijs indexcijfer
meten van inflatie:
Als je inflatie wilt meten, moet je de prijsveranderingen van allerlei producten weten. Vervolgens moet je de
prijsveranderingen wegen. Niet alle prijsveranderingen zijn namelijk even belangrijk. De prijsstijging van
huisvesting is bijvoorbeeld veel belangrijker dan de prijsstijgingen van televisies. Mensen geven namelijk veel
meer geld uit aan huur dan aan televisies.
Voorbeeld:
Voeding
Huisvesting
Kleding
Overige
Totaal
30
100
100
100
100
Prijsindexcijfer
Jaar 1
Jaar 2
105
102
98
106
Wegingsfactor
20
35
15
30
Prijsindexcijfer *
weginsfactor
20 * 105
35 * 102
15 * 98
30 * 106
100
10360/100 = 103,60
EC havo samenvatting
31
Dus je vermenigvuldigt het prijsindexcijfer met de wegingsfactor, telt dit allemaal op (10360) en deelt het door
het totaal aan wegingsfactoren (100). De inflatie is dus 3,6% geweest
De wegingsfactor moet in de loop van de jaren wel worden aangepast. Het bestedingspatroon van mensen
verandert in de loop van de tijd. Het CBS onderzoekt het bestedingspatroon door middel van enquêtes.
Inflatie wordt vaak veroorzaakt doordat er veel geld in omloop komt (zie volgende paragraaf). DNB probeert de
hoeveelheid geld in omloop onder controle te houden. Het probleem is dat banken geld kunnen scheppen. Om te
weten hoe dit gaat en hoe DNB dit onder controle kan houden moeten de financiële instellingen worden
besproken.
Deflatie is het omgekeerde van inflatie. Dit komt veel minder vaak voor. Bij deflatie dalen de prijzen en stijgt
dus de waarde van het geld. Ook deflatie kan een probleem zijn. Als de prijzen dalen en mensen verwachten dat
de prijsdalingen nog doorgaan zullen mensen minder gaan kopen. De bestedingen dalen waardoor er mensen
worden ontslagen. Deze mensen gaan vervolgens ook minder besteden.
Paragraaf 10.3
Maatregelen tegen inflatie
Er kunnen een aantal maatregelen worden genomen tegen inflatie:
1. De centrale bank kan de rente verhogen: hierdoor gaan mensen meer sparen en minder besteden. De
bestedingsinflatie zal hierdoor afnemen.
2. De overheid kan zelf minder gaan besteden
3. De overheid kan belastingen verlagen en aandringen op loonmatiging. Hierdoor zal de kosteninflatie
verminderen.
31
EC havo samenvatting
32
Hoofdstuk 11: Loonvorming
Paragraaf 11.1
Inleiding
De hoogte van de lonen wordt bepaald door onderhandelingen tussen werknemers en werkgevers. In de meest
bedrijfstakken worden CAO’s afgesloten. CAO’s zijn collectieve arbeidsovereenkomsten. Dit zijn
overeenkomsten tussen vakbonden en werkgeversorganisaties. Deze maken afspraken over primaire
arbeidsvoorwaarden (loon en werktijden) en secundaire arbeidsvoorwaarden (vakantie, scholing etc.). Deze
afspraken gelden dan voor het hele bedrijf of bedrijfstak. Alle individuele arbeidscontracten moeten minimaal
voldoen aan de CAO.
Bij de onderhandelingen spelen een aantal zaken een grote rol:
 Inflatie; als de inflatie hoog is zullen de looneisen hoog zijn want de vakbonden willen over het
algemeen tenminste prijscompensatie. Prijscompensatie houdt in dat de lonen met hetzelfde percentage
als de prijzen stijgen. De koopkracht blijft dan hetzelfde. Als de koopkracht stijgt van het loon noemen
we dat een initiële loonstijging.
 Belastingen; als de belastingen worden verlaagd worden de looneisen ook lager. Mensen houden toch al
netto meer geld over door de belastingverlaging.
 Werkloosheid; als de werkloosheid heel laag is zullen de looneisen hoger worden. Er is krapte op de
arbeidsmarkt dus werknemers kunnen dan meer geld vragen.
 Loonruimte: de loonruimte (arbeidsproductiviteitsstijging + prijsstijging) is vaak een richtlijn bij de
loononderhandelingen. (zie 2.3)
In een CAO worden afspraken gemaakt over het loon dat hoort bij diverse functies. Naast loonstijging door
afspraken in een CAO kan je natuurlijk ook een loonstijging krijgen door promotie. Dit heet een incidentele
loonstijging.
Paragraaf 11.2
Loonvorming in detail
De CAO wordt voorafgegaan door onderhandelingen op landelijk niveau. Er wordt op landelijk niveau tussen
werknemerscentrales (bijv. FNV), werkgeverscentrales (bijv. VNO) en de overheid gesproken over afspraken.
Deze afspraken moeten dan dienen als richtlijn voor de CAO’s. Dit overleg heet het Centraal Overleg in de
Stichting van de Arbeid. Het akkoord dat daar gesloten wordt heet het Centraal Akkoord. Bij de CAOonderhandelingen behoren de vakbonden en werkgeversbonden rekening te houden met het centraal akkoord.
Als er een CAO wordt afgesloten geldt het in eerste instantie alleen voor de partijen die de CAO hebben
getekend. Dit zijn dus de leden van de vakbond en de werkgeversbonden. Dit zou een ongelijke situatie geven,
want voor leden van de vakbond zouden dan andere regels gelden dan voor niet leden. Om dit te voorkomen
verklaart de minister de CAO algemeen bindend. Dit wil dus zeggen dat de CAO voor leden én voor niet leden
van de vakbonden en werkgeversbonden geldt. De minister kan het ook weigeren als hij of zij vindt dat de CAO
slecht is voor het land.
De overheid speelt dus een belangrijke rol in dit proces. De overheid zit aan tafel bij het Centraal Overleg en de
minister kan een CAO afkeuren door hem niet algemeen bindend te verklaren. Ook op andere manieren heeft de
overheid invloed op de CAO’s:
 Door de belastingen en premies te verminderen zullen de looneisen van de vakbonden verminderen. Het
netto loon stijgt namelijk al vanwege de belastingvermindering, de werknemers zullen dan eerder
tevreden zijn.
 Wetten: de overheid heeft bijvoorbeeld een wettelijk minimumloon vastgesteld. Afspraken binnen de
CAO’s moeten dus tenminste gelijk zijn aan het wettelijk minimum.
Waarom is de loonontwikkeling zo belangrijk:
 Als de lonen in Nederland sterker stijgen dan in het buitenland wordt de concurrentiepositie van de
Nederlandse bedrijven slechter. De winsten van de bedrijven zullen dan lager worden. Bedrijven zullen
dan niet zo snel hier investeren want je kan hier maar weinig winst behalen. De werkloosheid zal
stijgen.
 Als de lonen sterk stijgen dan zullen bedrijven eerder diepte investeringen gaan doen om op arbeid te
besparen. De werkloosheid zal stijgen.
 De ambtenaren zullen ook hogere looneisen stellen waardoor de overheid ook meer geld kwijt is. Ook
uitkeringsgerechtigde zullen er meer geld bij willen. Hier staat tegenover dat de inkomsten ook groeien
want over de hogere inkomens moet ook meer belasting worden betaald. Als de ambtenaren en
uitkeringen er evenveel bij krijgen als in het bedrijf noemen we dat de koppeling
32
EC havo samenvatting

33
33
Bij hoge looneisen dreigt een loon-prijs spiraal. Een loon-prijs spiraal wil zeggen dat arbeiders hoge
looneisen stellen omdat de prijzen zijn gestegen. De bedrijven rekenen de hogere lonen weer door in de
prijzen en dan begin je weer van vooraf aan.
EC havo samenvatting
34
Hoofdstuk 12: Een inkomensverdeling
Mensen verdienen inkomen. Het primair inkomen krijg je voor het ter beschikking stellen van een
productiefactor. Voor arbeid krijg je bijvoorbeeld loon.
We kennen de volgende beloningen van de productiefactoren: loon, pacht, rente, huur en winst.
•
Het loon als beloning voor het beschikbaar stellen van arbeid.
•
De pacht als beloning voor het beschikbaar stellen van natuur.
•
De rente (interest) en huur als beloning voor het beschikbaar stellen van kapitaal (vermogen).
•
De winst als beloning van ondernemersactiviteit.
Eerder is al gezegd dat inkomens worden verdiend door te produceren. Voor het ter beschikking van
productiefactoren worden mensen beloond. Deze beloning vormt de primaire inkomens: winst, interest, loon,
pacht, huur.
Sommige mensen verdienen meer dan anderen mensen. Loonverschillen ontstaan bijvoorbeeld doordat de ene
persoon meer werkt dan de ander, een hogere opleiding heeft of een meer gevraagde opleiding. Een andere
oorzaak van inkomensverschillen is bijvoorbeeld een verschil in bezit. Als je veel geld bezit zal je ook meer
interest krijgen. Hieronder zullen de verschillende productiefactoren met beloningen uitgebreid worden
besproken.
Paragraaf 12.1
Personele inkomensverdeling
In Nederland moet je belasting betalen over het inkomen. Als je de belasting uitrekent voor verschillende
inkomens zie je dat hoe hoger het inkomen des te hoger het percentage belasting is dat je moet betalen. Dit
betekent dat de inkomens zijn genivelleerd. De rijkste groep verdiende voor belastingbetaling bijvoorbeeld 10
maal meer dan de armste groep. Na belastingbetaling verdienen ze nog maar 7 keer meer. Nivellering betekent
dat de inkomens relatief (procentueel) dichter bij elkaar komen te liggen. Denivellering is het omgekeerde.
Dit komt door het schijvensysteem. Hoe hoger het inkomen des te hoger het percentage belasting dat je betaalt.
De Nederlandse inkomstenbelasting (schijvensysteem) werkt dus nivellerend. De overheid herverdeelt de
inkomsten om sociale onrechtvaardigheid tegen te gaan. Aan de andere kant moet de overheid oppassen om niet
alle prikkels weg te nemen om te gaan werken.
Als je in plaats van het schijvensysteem iedereen hetzelfde bedrag belasting zou laten betalen zou dat
denivellerend werken. De inkomensverschillen zouden groter worden. Stel bijvoorbeeld:
Persoon 1 heeft een inkomen van € 1000,-Persoon 2 heeft een inkomen van € 100,-Persoon 1 verdient dus 10X zoveel. Als ze allebei € 50,-- belasting betalen dan wordt het 19X zoveel. Dit werkt
dus denivellerend.
Naast primaire inkomens kan je ook praten over secundaire inkomens. Dit zijn de inkomens na belastingbetaling
en de uitkeringen. De inkomensverdeling van de secundaire inkomens is minder scheef dan de verdeling van de
primaire inkomens. De hoogst inkomens betalen procentueel het meeste belasting en de lage inkomens krijgen
de meeste uitkeringen.
De personele inkomensverdeling is de verdeling van het inkomen over verschillende inkomensgroepen. De
personele inkomensverdeling kan grafisch worden weergegeven met behulp van de Lorenz-curve:
Stel je hebt de volgende inkomensverdeling:
Aantal personen
Laagste 20%
Volgende 20%
Volgende 20%
Volgende 20%
Hoogste 20%
Cumulatief aantal
personen
20
40
60
80
100
Inkomen in procenten van
totaal
4%
8%
16%
30%
42%
Cumulatief
Proc. inkomen
4%
12%
28%
58%
100%
Cumulatief betekent opgeteld dus bijvoorbeeld het cumulatief inkomen van de derde groep is:
16% + alle groepen met een lager inkomen:
16% + 4% + 8% = 28%
34
EC havo samenvatting
35
Vervolgens kun je dit in een grafiek tekenen:
Totaal inkomen (% cumulatief)
100%
Individuen (% cumulatief) 100%
Teken in de grafiek een geheel gelijke verdeling. De gelijke verdeling is een diagonaal want 10% verdient 10%
van het inkomen, 20% verdient 20% van het inkomen etc.
Het kan ook zijn dat het niet in procenten maar in aantal personen wordt gegeven. Dit aantal moet dan eerst
worden omgezet naar procenten.
Aantal personen
1.000.000
2.000.000
2.500.000
2.000.000
500.000
Percentage
van het totaal
12,5%
25%
31,25%
25%
6,25%
Cum. aantal
procenten
12,5%
37,5%
68,75%
93,75%
100%
Inkomen
4 mrd
20 mrd
36 mrd
54 mrd
86 mrd
Inkomen in
procenten tot.
2%
10%
18%
27%
43%
Cumulatief
Proc. Inkomen
2%
12%
30%
57%
100%
grafiek tekenen:
Totaal inkomen (% cumulatief)
100%
B
A
100% Individuen (% cumulatief)
Teken in de grafiek een geheel gelijke verdeling.
Aandachtspunten:
De grafiek van de personele inkomensverdeling begint altijd in het 0,0 punt en eindigt in 100,100.
De grafiek van de personele inkomensverdeling loopt in een vloeiende curve omhoog
De grafiek van de personele inkomensverdeling kan nooit de diagonaal snijden
Je kan aan de grafiek zien hoe scheef de inkomensverdeling is: hoe verder van de diagonaal des te
schever de inkomensverdeling.
Secundaire inkomensverdeling: de secundaire inkomensverdeling geeft de inkomensverdeling weer na
betaling van belastingen en premies. Deze inkomensverdeling is meestal minder scheef (dichter bij de
diagonaal) dan de primaire inkomensverdeling. De hogere inkomens betalen namelijk relatief meer
belasting. Dit heet een progressief belastingstelsel. (B is dus de secundaire verdeling)
Je kan de curve tekenen met individuen, maar vaak worden ook huishoudens genomen. Dan heb je dus
groepen huishoudens met een bepaald inkomen.
35
EC havo samenvatting
36
12.1.1 Categoriale inkomensverdeling
Je kan de inkomensverdeling bekijken over personen of huishoudens. Dit heet de personele inkomensverdeling,
dit kwam aan de orde in de vorige paragraaf.. Naast de personele inkomensverdeling kan je ook kijken naar de
categoriale inkomensverdeling. Deze kijkt naar de verdeling over de categorieën loon, winst, huur, pacht en
interest. Eigenlijk gaat het meestal om de tegenstelling arbeid en kapitaal (ondernemersschap). Het deel van het
nationaal inkomen gaat naar arbeid. Dit kan worden gemeten door de loonquote:
Loonquote =
totale loonsom
nationaal inkomen
Een andere manier om de categoriale inkomensverdeling te meten is de arbeidsinkomensquote. Hiermee kan je
zien hoeveel van de toegevoegde waarde in bedrijven naar arbeid toegaat.
Arbeidsinkomensquote =
loonsom bedrijven  Toegerekend loon zelfstandigen
netto toegevoegde waarde in bedrijven ( productie)
De overheid laat je buiten beschouwing omdat je daar toch niet behoorlijk een toegevoegde waarde van kan
meten. Je hebt daar namelijk geen prijzen van. Je houdt hier wel rekening met het feit dat zelfstandigen ook
arbeid leveren. Voor die arbeid moet je ook een beloning rekenen. Meestal neem je als toegerekend loon het
gemiddelde loon van werknemers.
Voorbeeld:
Gemiddelde loon van een werknemer is € 50.000,-Er zijn 2,5 miljoen werknemers en 0,5 miljoen zelfstandigen
De netto toegevoegde waarde in bedrijven is 200 mrd.
Arbeidsinkomensquote =
50.000 * 2,5miljoen  50.000 * 0,5miljoen
 0,75
200miljard
Dit betekent dat van elke euro die wordt verdiend 75 eurocent naar de productiefactor arbeid gaat en 25 cent
naar de rest. Deze verdeling komt tot stand binnen loononderhandelingen. Als arbeid een loonstijging krijgt
die gelijk is aan de prijsstijging plus de verhoging van de arbeidsproductiviteit (loonruimte) verandert de
arbeidsinkomensquote niet. De lonen stijgen dan even snel als de waarde van de productie. Als de lonen sneller
stijgen dan de loonruimte zal dit ten koste gaan van de winst.Bedrijven willen dan niet meer in Nederland
investeren omdat het hier niet meer zo winstgevend is.
36
EC havo samenvatting
37
Hoofdstuk 13: De nationale boekhouding
Paragraaf 13.1
Van omzet, toegevoegde waarde, nationaal
product
De toegevoegde waarde is wat er gemaakt wordt in een land en dit is gelijk aan wat er wordt verdiend. Anders
gezegd: toegevoegde waarde is de waarde die een producent aan een product toevoegt door gebruik te maken
van de productiefactoren natuur, kapitaal, arbeid en ondernemersschap. De toegevoegde waarde wordt dan ook
uitgekeerd aan deze productiefactoren.
Productiefactor
Beloning
Arbeid
Loon
Kapitaal
Rente / huur
Natuur
Pacht
Ondernemersschap Winst
De toegevoegde waarde bereken je door de verkoopprijs van producten te verminderen met de kosten van
grondstoffen, hulpstoffen en diensten van derden. Je kan ook de beloningen van de productiefactoren optellen.
Dit moet hetzelfde zijn.
Omdat je naar verschillende zaken kan kijken; is het bruto of netto of wordt het door mensen die in Nederland
wonen verdiend of door anderen, enzovoort, zijn er verschillende begrippen bedacht om de toegevoegde waarde
te meten. Deze begrippen worden hieronder uitgelegd. Eerst de toegevoegde waarde:
Als het volgende het geval is:
Boer
€ 50,-Molenaar
€ 60,--
graan
geld
Broodfabriek
€ 130,-Winkel
€ 150,--
Consument
De molenaar koopt tarwe van de boer voor € 50,-- en maalt het tot meel.
De broodfabriek koopt vervolgens het meel voor € 60,-- van de molenaar en bakt er, met behulp van gist en
ander geheime specerijen (ter waarde van € 15,--), brood van.
De Broodfabriek verkoopt het brood aan de winkel voor € 130,--.
De consument koopt het brood van de winkel uiteindelijk voor € 150,--.
De waarde die de broodfabriek aan het product (op dat moment: meel) toevoegt, de toegevoegde waarde, is
€ 130 – (€ 60 + € 15) = € 55,--. De toegevoegde waarde wordt gebruikt om de productiefactoren natuur, kapitaal,
arbeid en ondernemersschap van te belonen. De broodfabriek verdeelt de toegevoegde waarde dus over de lonen,
pacht, intrest winst en huur. Bovendien moet hij wat opzij leggen om later nieuwe machines te kopen
(afschrijvingen)
De Bruto toegevoegde waarde kan je dus op 3 manieren berekenen:
37
EC havo samenvatting
38
Bruto T.W. = Totaal aan verkopen door bedrijven–kosten van grondstoffen, hulpstoffen & diensten van derden
of
Bruto T.W. = Totaal aan verkopen (productie) door bedrijven – tussenleveranties.
of
Bruto T.W. = Uitkeringen aan de productiefactoren (winst interest loon pacht huur) + afschrijvingen
De Bruto toegevoegde waarde kan niet helemaal aan de productiefactoren worden uitgekeerd, omdat een deel
van het geld moet worden bewaard om nieuwe machines te kopen (afschrijvingen). De Netto toegevoegde wordt
wel in het geheel uitgekeerd aan de productiefactoren.
Netto toegevoegde waarde = bruto toegevoegde waarde – afschrijvingen
Of
Netto toegevoegde waarde = winst + interest + loon + pacht + huur
De netto toegevoegde waarde in een land kan je ook het netto nationaal inkomen of netto nationaal product
noemen. Dit is de optelsom van alle netto toegevoegde waarden in bedrijven plus netto toegevoegde waarde van
de overheid (ambtenarensalarissen) .
Paragraaf 13.2
Productiefactoren
Als de economie structurele problemen heeft wil dat zeggen dat de productiecapaciteit niet groot genoeg is, of
dat de productiefactoren niet de juiste kwaliteit hebben:
Voorbeelden:

te weinig machines
 slechte machines
 slecht geschoolde arbeid
 arbeid is te duur zodat er relatief weinig arbeid wordt ingeschakeld en de producten te duur worden.
Arbeid
Arbeid is een belangrijk productiefactor. Soms is het aanbod van arbeid (beroepsbevolking) groter dan de
werkgelegenheid. Er is dan werkloosheid. Structurele werkloosheid is werkloosheid die ontstaat door de
problemen aan de aanbodkant.
Oorzaken hiervan zijn:
Te hoge lonen; hierdoor verslechtert de concurrentiepositie. Bedrijven verplaatsen zich naar het
buitenland, waardoor de productiecapaciteit vermindert.
Bedrijven doen arbeidsbesparende investeringen, door automatisering kunnen arbeidsplaatsen verloren
gaan
Als belastingen stijgen zullen bedrijven zich niet zo snel hier vestigen, of bedrijven zullen wegtrekken.
Arbeid
Arbeid kan worden opgedeeld in bijvoorbeeld: geschoold, geoefend en ongeschoold. De arbeidsproductiviteit is
in de laatste honderd jaar sterk gestegen. Arbeidsproductiviteit is de productie door 1 arbeider per volledig
arbeidsjaar of bijvoorbeeld per uur. De arbeidsproductiviteit is gestegen door:
 Arbeidsverdeling: door specialisatie kon de productiviteit per persoon sterk toenemen.
 Scholing: scholing leidt tot een hogere arbeidsproductiviteit.
 Investeringen: door diepte investeringen (betere machines) neemt de arbeidsproductiviteit toe. Per
persoon kan er namelijk meer gemaakt worden.
Je kan op 2 manieren de werkgelegenheid of werkloosheid meten: in personen en in arbeidsjaren. In arbeidsjaren
geeft weer hoeveel fulltime banen er zijn, terwijl in personen wordt weergegeven hoeveel mensen het zijn. De
werkgelegenheid en werkloosheid in arbeidsjaren zijn altijd lager dan in personen.
Kapitaal
Kapitaal zijn alle goederen die gebruikt worden door bedrijven om te produceren. Machines, gebouwen,
voorraden zijn allemaal kapitaal(goederen). Je kan een onderscheid maken tussen vlottende kapitaalgoederen en
vaste kapitaalgoederen. Vlottende kapitaalgoederen gaan maar 1 productieproces mee. Grondstoffen zijn hier
een voorbeeld van. Vaste kapitaalgoederen gaan langer mee, bijvoorbeeld machines, gebouwen. Als in een
bedrijf met relatief veel kapitaal wordt geproduceerd is het een kapitaalintensief bedrijf. Een voorbeeld hiervan
is de auto-industrie.
38
EC havo samenvatting
39
Er zijn ook arbeidsintensieve bedrijven zoals schoenmakers. Door diepte investeringen wordt de productie
kapitaalintensiever. De arbeidsproductiviteit neemt dan toe.
Natuur
Onder natuur verstaan we de hulpbronnen van de natuur waar nog niets mee is gebeurd. Dit wil zeggen dat de
ijzererts die nog in de grond zit onder natuur wordt verstaan. Op het moment dat het uit de grond is gehaald is
het een kapitaalgoed. Grond is ook een voorbeeld van natuur. Als de grond bewerkt is tellen we het weer als
kapitaalgoed.
De laatste 30 jaar is er steeds meer aandacht gekomen voor de natuur. Veel mensen maken zich zorgen om de
uitputting van grondstoffen en milieuvervuiling. De overheid heeft tegenwoordig dan ook als doelstelling een
duurzame economische groei. De beloning die bij natuur hoort is pacht. Pacht is de huur die je betaalt voor een
stuk grond.
Ondernemersschap
De laatste productiefactor is ondernemersschap. Ondernemersschap houdt in dat er risico’s worden genomen.
Als je binnen de risico’s de goede keuzes maakt kan je winst maken als ondernemer. Een ondernemer die
bijvoorbeeld iets nieuws op de markt brengt kan winst maken. Hij loopt ook een risico, namelijk dat het product
niet aanslaat. Hij loopt dan het risico dat hij verlies maakt.
Paragraaf 13.3
Veranderingen in de productiecapaciteit
Oplossingen voor de structurele problemen:
 Loonmatiging: hierdoor wordt de concurrentiepositie ten opzichte van het buitenland beter. Er zal hier
meer geïnvesteerd worden. De structurele werkloosheid zal dalen.
 Beter investeringsklimaat: gunstiger belastingstelsel voor bedrijven. Bedrijven zullen hier eerder gaan
investeren.
 Arbeidstijdverkorting: als iedereen wat korter gaat werken zullen er meer mensen worden aangenomen.
 Bedrijfstijdverlenging: als de bedrijven langer open zijn zullen de constante kosten per product dalen.
De concurrentiepositie zal daardoor verbeteren. Bedrijven zullen meer investeren in Nederland en de
structuurwerkloosheid zal afnemen.
Let op: op lange termijn let je op het capaciteitseffect van de investering. Dit wil zeggen dat de
productiecapaciteit wordt vergroot door investeringen. Op korte termijn let je alleen op het bestedingseffect van
investeringen. Door investeringen nemen de bestedingen toe, dit zal je zien in het volgende hoofdstuk over de
vraagkant.
De particuliere investeringen kan je op verschillende manieren opdelen:
uitbreidingsinvesteringen
Netto investeringen
voorraadinvesteringen
Bruto investeringen
Afschrijvingen (vervangingsinvesteringen)
Alleen uitbreidingsinvesteringen vergroten de productiecapaciteit. Voorraadinvesteringen kunnen zowel positief
als negatief zijn. Negatieve voorraadinvesteringen wil zeggen dat de voorraad is gedaald.
Een andere indeling is het verschil tussen:
 Breedte investeringen; de productiecapaciteit wordt uitgebreid door meer van dezelfde machines te
nemen. De arbeidsproductiviteit verandert hierdoor niet.
 Diepte investeringen; de productiecapaciteit wordt uitgebreid met betere machines. De
arbeidsproductiviteit zal toenemen
Ook moet je een indeling naar soorten kapitaalgoederen kennen;
 Vlottende kapitaalgoederen gaan 1 productieproces mee, bijvoorbeeld grondstoffen
Vaste kapitaalgoederen gaan meer dan 1 productieproces mee, bijvoorbeeld machines, gebouwen etc
39
EC havo samenvatting
Paragraaf 13.4
40
Saldi van de drie sectoren
De economie is een kringloop van geld en goederen. Gezinnen bieden hun productiefactoren aan bij de
bedrijven. Voor deze productiefactoren (arbeid, kapitaal, natuur, ondernemersschap) krijgen ze betaalt (Y). Van
dit geld kopen ze goederen bij bedrijven (C ). Met het geld wat de gezinnen verdienen moeten de gezinnen ook
belasting betalen (B) en sparen ze (S). Het buitenland koopt goederen bij de bedrijven en bedrijven verkopen het
aan het buitenland. Je moet goed opletten. Het gaat in deze kringloop om geldstromen.
In zo’n kringloop zie je het volgende:
(B-O) + (S-I) = (E-M)
(B-O) = saldo overheid
(S-I) = saldo particuliere sector
(E-M) = saldo buitenland
(B-O)+(S-I) = binnenlandsspaarsaldo (=E-M)
Dit betekent het volgende: als er een nationaal spaarsaldo is dan is er meer geproduceerd dan dat er is besteed. Er
moeten dan goederen, diensten of inkomen naar het buitenland zijn gegaan.
overheid
B
O-B
O
Y
gezinnen
bedrijven
C
E
I
S
financiële
instellingen
M
E-M
buitenland
40
EC havo samenvatting
41
Hoofdstuk 14: Groei en conjunctuur
Paragraaf 14.1
Veranderingen in de productiecapaciteit
De productiecapaciteit kan op langere termijn veranderen. De productiecapaciteit is de maximale hoeveelheid
die geproduceerd kan worden. De productiecapaciteit wordt bepaald door:
 De hoeveelheid productiefactoren (oftewel hoeveel machines, en mensen zijn er)
 De kwaliteit van de productiefactoren(hoe goed zijn de machine?, Is de arbeid geschoold?)
De productiecapaciteit kan groeien door investeringen, extra scholing etc. Hieronder staan een aantal factoren
die de investeringen kunnen vergroten:
 Loonmatiging: hierdoor wordt de concurrentiepositie ten opzichte van het buitenland beter. Er zal hier
meer geïnvesteerd worden. De structurele werkloosheid zal dalen.
 Beter investeringsklimaat: gunstiger belastingstelsel voor bedrijven. Bedrijven zullen hier eerder gaan
investeren.
 Bedrijfstijdverlenging: als de bedrijven langer open zijn zullen de constante kosten per product dalen.
De concurrentiepositie zal daardoor verbeteren. Bedrijven zullen meer investeren in Nederland en de
structuurwerkloosheid zal afnemen.
Let op: op lange termijn let je op het capaciteitseffect van de investering. Dit wil zeggen dat de
productiecapaciteit wordt vergroot door investeringen. Op korte termijn let je alleen op het bestedingseffect van
investeringen. Door investeringen nemen de bestedingen toe, dit zal je zien in het volgende hoofdstuk over de
vraagkant.
.
Paragraaf 14.2
Economische groei
De productie van een land is gelijk aan het inkomen in een land. Om te meten hoe het economisch gaat wordt
vaak het reëel nationaal inkomen per hoofd genomen. Dit is de koopkracht van het inkomen per persoon. Het
geeft weer hoeveel er van het inkomen gekocht kan worden. De koopkracht dient vaak als maatstaf voor de
welvaart.
Berekeningen:
Reëel inkomen =
nominaal inkomen
X 100
prijs indexcijfer
Nominaal inkomen is inkomen in euro’s.
Dit is logisch want de hoeveelheid producten die je kan kopen is altijd het inkomen gedeeld door de prijzen.
(Reëel) inkomen per hoofd:
(Reëel) inkomen
Aantal inwoners
Een probleem is dat het reële inkomen per hoofd niet de echte welvaart meet want:
1.
Je telt niet alle productie mee:
Je weet namelijk niet de productie thuis. Wat je moeder in het huishouden doet draagt ook bij tot de
welvaart, maar je ziet het niet in de cijfers terug. Ander werk dat je niet terugziet in de cijfers zijn
vrijwilligerswerk (grijs circuit) en het zwartwerken.
2.
Je houdt geen rekening met behoeftes. Meer vrije tijd kan bijvoorbeeld wel de productie verminderen,
maar ook de welvaart vergroten.
3.
Je houdt geen rekening met externe effecten. Productie of consumptie kan gepaard gaan met
milieuvervuiling. De milieuvervuiling kan de welvaart verminderen.
Paragraaf 14.3
De effectieve vraag
De hoeveelheid die geproduceerd wordt in een land hangt af van twee zaken:
 Hoeveel kan er geproduceerd worden (productiecapaciteit)
 Hoeveel wordt er gevraagd.
41
EC havo samenvatting
42
De verschillende sectoren die vraag uitoefenen worden hieronder besproken:
De vraag naar goederen en diensten bestaat uit de volgende onderdelen:
1.
Gezinsconsumptie: aanschaf van goederen en diensten door gezinnen.
•
De omvang van de gezinsconsumptie wordt bepaald door:
 inkomen,
 koopkracht,
 inflatie verwachtingen: als men prijsstijgingen verwacht ga je meer kopen
 seizoen
 milieubesef
 reclame
 mode
 status
2.
Particuliere Investeringen: het kopen van kapitaalgoederen (machines, gebouwen etc.) door bedrijven.
Op korte termijn zijn de investeringen van belang omdat door het investeren de vraag naar goederen en
diensten stijgt. Op lange termijn veranderen de investeringen de productiecapaciteit. Dit laatste wordt
onder de aanbodkant besproken.
De hoogte van de investeringen is afhankelijk van:
 rentestand: hoe hoger de rente des te duurder wordt het om te investeren
 afzetverwachtingen
 je voorraad; als je een grote voorraad hebt hoef je niet nog eens extra uit te breiden, de
investeringen zullen dan dalen
 je winst in het afgelopen jaar; bij een hoge winst heb je goede verwachtingen en zal je
meer investeren
3. Export is de vraag van het buitenland naar jouw goederen. Deze is afhankelijk van:
 De concurrentiepositie. De concurrentiepositie wordt bepaald door:
o inflatie: als je een hoge inflatie hebt wordt je relatief duur t.o.v. het buitenland: je exporten
zullen afnemen
o innovatie: door veel nieuwe en goede vindingen wordt je concurrentiepositie beter
o loonkosten: als bij jouw de loonkosten sneller stijgen dan in het buitenland wordt de
concurrentiepositie slechter.
o Arbeidsproductiviteit; door een hogere arbeidsproductiviteit verbetert de concurrentiepositie.
o Scholing: betere scholing verbetert de arbeidsproductiviteit
 Conjunctuur in het buitenland: als er een hoogconjunctuur is in het buitenland worden jouw goederen
veel gevraagd.
4. Overheidsbestedingen:
Niet alle overheidsuitgaven zijn bestedingen: een deel van de uigaven zijn uitkeringen of subsidies. De overheid
besteedt dan niet, dat doen de mensen zelf die een uitkering krijgen
ambtenarensalarissen
overheidsconsumptie
materiële overheidsconsumptie
overheidsbestedingen
overheidsinvesteringen
overheidsuitgaven
overdrachtsuitgaven; uitkeringen en subsidies
De toegevoegde waarde van de overheid is gelijk gesteld aan de ambtenarensalarissen. Dit is gedaan omdat er op
de normale manier geen toegevoegde waarde van de overheid is te berekenen. Je weet namelijk geen
verkoopprijzen.
42
EC havo samenvatting
43
Invloed van de nationale bestedingen op:
1.
De omvang van het nationaal product: als de bestedingen stijgen zal de productie ook stijgen, het
nationaal inkomen zal dus ook stijgen.
2.
Werkgelegenheid: bij een stijging van de bestedingen zal de werkgelegenheid ook stijgen want er wordt
meer geproduceerd.
3.
Importen: als de bestedingen stijgen zal er meer worden geïmporteerd dus de lopende rekening zal
verslechteren.
4.
Overheidssaldo: als de bestedingen stijgen neemt het nationaal inkomen toe: de belastinginkomsten
zullen stijgen want mensen verdienen en besteden meer en de uitgaven van de overheid zullen minder
worden want er zijn minder mensen werkloos.  de overheid krijgt een kleiner tekort of een groter
overschot.
Paragraaf 14.4
Vraagkant: conjunctuur
Keynes was de eerste die wees op het belang van de vraag binnen de economie. Volgens Keynes bepaalt de
vraag naar producten en diensten, hoeveel er geproduceerd zal worden. De vraag bepaalt dus het Nationaal
Inkomen. De vraag verandert omdat mensen bijvoorbeeld wat terughoudender worden om nieuwe spullen te
kopen. Bedrijven zullen dan minder gaan produceren, en de mensen die bij die bedrijven werkten kunnen dan
weer minder kopen. De economie wordt dus gekenmerkt door golven: in sommige tijden groeit de economie
harder dan in andere tijden. Perioden van laagconjunctuur zijn perioden met lage groei (recessie). Als de
economie echt daalt noemen we dat een depressie. In tijden van hoogconjunctuur is er juist een sterke groei.
Op korte termijn hangt de hoeveelheid die geproduceerd gaat worden af van de hoeveelheid die mensen gaan
vragen. Dit is de conjunctuur. Als mensen minder goederen vragen dan dat er geproduceerd kan worden heet
het onderbesteding of laagconjunctuur. Er zijn dan mensen conjunctureel werkloos.
14.4.1 Conjunctuurfasen
We kennen 3 conjuncturele situaties:
 Onderbesteding: er wordt minder besteed dan dat er geproduceerd kan worden (productiecapaciteit).
Kenmerken: conjuncturele werkloosheid en evt. prijsdalingen.
 Bestedingsevenwicht: de bestedingen zijn gelijk aan de productiecapaciteit. Er is geen conjuncturele
werkloosheid.
 Overbesteding: de bestedingen zijn hoger dan de productiecapaciteit. Kenmerken: stijgende prijzen,
krappe arbeidsmarkt.
De overheid kan proberen de cyclus af te remmen, dit heet een anti-cyclisch beleid. Voor een anticyclisch
begrotingsbeleid moet de overheid in tijden van onderbesteding meer gaan besteden of de belasting verlagen. In
hoogconjunctuur moet de overheid dan minder besteden of de belasting verhogen. De economie groeit dan
gelijkmatiger.
Multiplier:
Bij een onderbesteding kan de overheid meer gaan besteden. Stel dat de vraag 20 miljard te laag is dan kan de
overheid extra gaan besteden om de vraag te vergroten. Ze hoeven dan echter minder dan 20 miljard extra te
besteden. Dit komt doordat andere mensen ook meer gaan besteden. Dit effect heet de multiplier oftewel de
vermenigvuldiger. Als de overheid extra gaat besteden bij een bouwbedrijf betekent dit dat het inkomen van de
bouwvakkers gaat stijgen. De bouwvakkers gaat een deel van het geld weer uitgeven bij bijvoorbeeld Albert
Heijn zodat ook het inkomen van mensen bij Albert Heijn ook gaat stijgen etc. Het totale inkomen zal dus meer
stijgen dan de oorspronkelijke besteding. Als de overheid bijvoorbeeld 10 mrd. extra uitgeeft kan het totale
inkomen groeien met bijvoorbeeld 20 mrd.
Als van het oorspronkelijke inkomen veel wordt gespaard (spaarlek), veel wordt geïmporteerd (importlek) of
veel belasting wordt betaald (belastinglek), zal de multiplier niet zo groot zijn.
43
EC havo samenvatting
44
Hoofdstuk 15: De sociale zekerheid
Paragraaf 15.1
Het Nederlandse stelsel van sociale zekerheid
In Nederland beschermt de overheid de burgers via wetgeving. Een voorbeeld hiervan is het minimumloon en de
Arbo-wet (arbeidsomstandigheden wet). Een andere manier om de burgers te beschermen is via de sociale
zekerheid..
Sociale zekerheid is er in Nederland om bepaalde risico’s te dekken en de inkomensverschillen te verminderen.
De markteconomie heeft een bepaalde uitkomst die niet altijd even rechtvaardig wordt gevonden. Om dit te
repareren is er de sociale zekerheid, en wetgeving. Vanwege het uitgebreide stelsel van sociale zekerheid wordt
er in Nederland ook wel gepraat over een verzorgingsstaat.
De sociale zekerheidswetten kennen 2 doelen:
1.
Het tegengaan van inkomstenverlies. WW krijg je bijvoorbeeld als je inkomen wegvalt door
werkloosheid.
2.
het opvangen van bepaalde kosten. Bijvoorbeeld kosten bij ziekte.
De volgende indeling kan worden gemaakt
sociale
voorzieningen
sociale
zekerheid
sociale volksverzekeringen
sociale
verzekeringen
sociale werknemersverzekeringen

Sociale voorzieningen worden betaald uit de belastingen (bijv. Algemene Bijstands Wet)

Sociale verzekeringen worden betaald uit premies door werkenden:
o Volksverzekeringen gelden voor min of meer iedereen (Algemene ArbeidsongeschiktheidsWet,
Algemene OuderdomsWet, Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten).
o Werknemersverzekeringen gelden alleen voor (ex)werknemers, zij betalen dan ook de premies
(WAO, WW, ZFW). De werkgever betaalt ook wat premie hiervoor mee.
De volgende sociale verzekeringen zijn er:
Volksverz/ Inkomens/
Percentage van oud
Werkn/
Kostenverz. inkomen of een Vast
Soc.voorz
bedrag
Algemene OuderdomsWet (AOW)
V
I
V
Algemene Arbeidsongeschiktheidsverzekeringen (AAW) V
I
V
Algemene Nabestaande Wet (ANW)
V
I
V
Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ)
V
K
V
Algemene Kinderbijslag Wet (AKW)
S
K
V
Wet Uitbetaling Loon Bij Ziekte (WULBZ)
W
I
P
Wet op de ArbeidsOngeschiktheidsverzekeringen (WAO) W
I
P
Werkloosheidswet (WW)
W
I
P
ZiekenfondsWet (ZFW)
W*
K
V
Algemene Bijstandswet (ABW)
S
I
V
*De ziekenfondswet is alleen voor werknemers die minder verdienen dan de ziekenfondsgrens. De overige
mensen kunnen zich particulier verzekeren tegen ziektekosten.
44
EC havo samenvatting
45
Dat de overheid zich met de verzekeringen van mensen bemoeit heeft aan de ene kant een groot voordeel. Je
weet op deze manier zeker dat iedereen redelijk verzekerd is en dat de armoede in de samenleving niet te groot
wordt. Particuliere verzekeringen hebben echter als voordeel dat ze door concurrentie gedwongen worden beter
op te letten of de kosten niet te hoog worden. In Nederland is om die reden een aantal onderdelen van de sociale
verzekeringen geprivatiseerd. De Wet Uitbetaling Loon Bij Ziekte was vroeger bijvoorbeeld de ZiekteWet. In de
WULBZ moet de werkgever het loon doorbetalen. De werkgever kan zich hiertegen particulier verzekeren. Het
voordeel hiervan is dat de werkgevers worden aangespoord om beter op de gezondheid van de werknemers te
letten. Bovendien wordt het voor de werkgever belangrijker om de werknemer weer zo snel mogelijk aan het
werk te krijgen.
Paragraaf 15.2
Sociale verzekeringen en de economische groei
Sociale verzekeringen kunnen negatieve effecten hebben op de economie. Dit kan op een aantal manieren:
o Hoge uitkeringen moeten worden betaald. Door stijgende uitkeringen moeten de premies worden
verhoogd en de collectieve lastendruk zal stijgen. De hogere premies zullen de werknemers proberen af
te wentelen op de werkgevers. Dit kan de concurrentiepositie in gevaar brengen. Ook dreigt er een loonprijs spiraal, de werkgevers zullen op hun beurt de loonkosten proberen te verhalen op de consumenten.
Hoge loonkosten zorgen er bovendien voor dat er eerder wordt geautomatiseerd zodat er nog meer
werklozen komen.
Hier kom je vaak de term wig tegen. De wig is het verschil tussen de loonkosten die de werkgever moet
betalen en het nettoloon dat de werknemer ontvangt. De wig bestaat uit:
Bruto loonkosten
Premies werkgever
Wig: premies
werknemer, premies
werkgever en
belastingen
Brutoloon
Premies werknemer
Belastingen
Netto loon
Door een grote wig worden de loonkosten hoog. Bovendien gaan mensen eerder zwart werken. Hierdoor wordt
het ook weer moeilijker om uitkeringen te betalen. Het draagvlak wordt minder.
o Hogere uitkeringen stimuleren mensen niet om te gaan werken. Mensen kunnen in een “poverty trap”
terechtkomen. Dat wil zeggen dat het voor deze mensen op korte termijn financieel niet zinvol is om
moeite te doen om van de uitkering af te komen.
o Mensen zullen belasting ontduiken
o Belastingvlucht: sommige mensen gaan bijvoorbeeld in België wonen om belasting te ontwijken.
o Werkgevers kunnen denken makkelijk af te kunnen van de werknemers door ze te “dumpen” in de
sociale zekerheid.
Vanwege de negatieve effecten op de economie van een te groot stelsel van sociale zekerheid zijn er in de laatste
jaren enige veranderingen doorgevoerd (zie 4).
Aan de andere kant heeft de sociale zekerheid ook een positieve invloed op de economie. Het werkt namelijk
stabiliserend. Als het slecht gaat met de economie worden er veel mensen ontslagen. Als er geen uitkeringen
zouden zijn zouden deze mensen nauwelijks meer iets kunnen kopen. De (conjuncturele) werkloosheid zou dan
45
EC havo samenvatting
46
nog verder stijgen. Door uitkeringen gaan mensen er niet zoveel in koopkracht op achteruit. Hierdoor zal de
conjuncturele werkloosheid niet zo sterk stijgen.

Omslagstelsel en kapitaaldekkingsstelsel
Ook de betaalbaarheid van de AOW staat de laatste jaren ter discussie. In Nederland krijgen mensen een AOW
uitkering na hun 65ste. Voor de meeste werknemers wordt dit nog aangevuld met een pensioen tot 70% van hun
laatst verdiende loon. De AOW wordt net als de andere verzekeringen gefinancierd door middel van een
omslagstelsel. Een omslagstelsel wil zeggen dat van de premies in dit jaar de uitkeringen van dit jaar betaald
moeten worden. Door de vergrijzing daalt het aantal werkende, en stijgt het aantal uitkeringen. Om dit op te
vangen is de overheid een spaarpot aan het creëren. Bij de aanvullende pensioenen speelt dit probleem niet. Hier
sparen mensen zelf voor later. Dit heet het kapitaaldekkingsstelsel.

Sociale zekerheid en arbeidsmarkt
De betaalbaarheid van het sociale stelsel hangt op de verhouding tussen de premie betalers (werkenden) en de
uitkeringsontvangers. Dit is de i/a ratio, oftewel de inactieve/actieve ratio. Dit bereken je als volgt:
Inactieven(uitkeringsgerec htigden)
actieven( werkenden)
Deze ratio moet niet te hoog worden. Om het sociale stelsel betaalbaar te houden zijn in de laatste jaren een
aantal maatregelen getroffen. Om fraude met uitkeringen tegen te gaan heeft men de controle verscherpt. Verder
is de regelgeving aangepast. Het arbeidsbureau verplicht de werkloze eerder arbeid aan te nemen dat niet geheel
“passend” is. De WAO is de laatste jaren aangepakt door mensen te gaan herkeuren. Vele mensen die waren
afgekeurd zijn alsnog goedgekeurd. Aan de ander kant is er ook meer verantwoordelijkheid bij de werkgever
gelegd. De werkgever moet tegenwoordig zelf het loon doorbetalen bij ziekte. Dit moet een stimulans zijn om
beter op de arbeidsomstandigheden te letten.
46
EC havo samenvatting
aanbodcurve ......................................................... 15
Aanbodvergelijking .............................................. 14
Abstracte markt .................................................... 14
actieve .................................................................. 59
Afschrijvingen ...................................................... 52
Aftrekposten ......................................................... 32
algemeen verbindend ........................................... 45
allodcatiefunctie ................................................... 40
ambtenarensalarissen ..................................... 32, 55
appreciatie ............................................................ 29
Arbeidsinkomensquote ......................................... 49
Arbeidsproductiviteit ........................................... 51
Arbeidstijdverkorting ........................................... 52
Arbeidsverdeling .................................................. 51
balans ................................................................... 10
Bandbreedte ......................................................... 29
Bedrijfskolom......................................................... 9
Bedrijfstijdverlenging .................................... 52, 54
Begrotingen .......................................................... 35
begrotingsbeleid ................................................. 41
Begrotingssaldo .................................................... 33
begrotingstekort ................................................... 33
Belastbaar inkomen .............................................. 32
belastbare som ...................................................... 32
belastingen
directe ............................................................... 31
indirecte............................................................ 31
belastinglek .......................................................... 56
beloningen van de productiefactoren ................... 47
Beroepsbevolking................................................... 7
Beroepsgeschikte bevolking................................... 7
bestedingsevenwicht ............................................ 56
betalingsbalans ..................................................... 26
Breedte investeringen ........................................... 52
Bruto investeringen .............................................. 52
brutowinst ............................................................ 11
CAO ..................................................................... 45
capaciteitseffect van de investering ................ 52, 54
CBS ...................................................................... 40
Centraal akkoord .................................................. 45
Centraal Overleg .................................................. 45
collectieve goederen ............................................. 15
Collectieve goederen ........................................ 6, 38
Collectieve lastendruk .......................................... 31
collectieve sector
inkomsten ......................................................... 31
complementaire goederen .................................... 16
Concrete markt ..................................................... 14
Concurrentiebewaking ......................................... 37
concurrentiepositie ......................................... 27, 55
conjunctuur ......................................................... 56
conjunctuur beleid. ............................................... 41
Constante kosten .................................................. 12
consumentenbond................................................. 20
consumentenorganisaties...................................... 20
consumptiegoederen............................................. 16
Convenanten ........................................................ 37
CPB ...................................................................... 40
crowding-out ........................................................ 33
47
47
Cumulatief............................................................ 47
de categoriale inkomensverdeling ........................ 49
Deflatie ................................................................. 44
demerit goederen .................................................. 17
denivelleren .......................................................... 47
depreciatie ............................................................ 29
depressie............................................................... 56
Dienstenrekening ................................................. 26
diepte investeringen ............................................. 51
Diepte investeringen ............................................ 52
differentiatie ........................................................... 9
douane-unie .......................................................... 22
economische en monetaire unie ........................... 22
economische unie ................................................. 22
Eenmanszaak.......................................................... 9
EMS systeem ....................................................... 28
Euro ...................................................................... 28
Europese Unie ...................................................... 22
Export ................................................................. 55
exportquote .......................................................... 26
externe effecten .................................................... 17
Financieringssaldo ............................................... 33
FNV ..................................................................... 45
formeel evenwicht ................................................ 27
Fusie ..................................................................... 10
Geldmarkt ............................................................ 42
gemeenschappelijke markt ................................... 22
Gezinsconsumptie ................................................ 55
Goederenrekening ................................................ 26
Goud en deviezenrekening ................................... 26
handelsbalans ....................................................... 26
Herverdelingsfunctie ............................................ 40
i/a ratio ................................................................ 59
IMF ...................................................................... 22
importquote .......................................................... 26
inactieve ............................................................... 59
individuele goederen ............................................ 39
infant-industry argument ...................................... 21
Infant-industry argument ...................................... 21
inflatie .................................................................. 43
Inkomens en prijspolitiek .................................. 41
Inkomensrekening ................................................ 26
inkomensverschillen............................................. 47
inkomstenbelasting............................................... 32
inkomstenverlies .................................................. 57
integratie ................................................................ 9
interventie ............................................................ 29
interventiepunt ..................................................... 29
investeringsklimaat ...................................41, 52, 54
invoerheffingen .................................................... 21
Jaarrekening ......................................................... 10
Kapitaal ............................................................ 7, 51
kapitaaldekkingstelstel ......................................... 59
Kapitaalmarkt ....................................................... 42
Kapitaalrekening .................................................. 26
kartel .................................................................... 10
Rayonkartel ...................................................... 10
korte termijn....................................................... 56
kosten ................................................................... 12
EC havo samenvatting
kringloop .............................................................. 53
Kwaliteitsbewaking ............................................ 37
laagconjunctuur .................................................... 56
landbouwbeleid................................................... 24
loon ...................................................................... 47
Loonmatiging ................................................. 52, 54
loonontwikkeling ................................................. 45
Loonquote ............................................................ 49
loonstop ................................................................ 41
lorenzcurve ........................................................... 47
Marketing ............................................................. 19
marktmechanisme ................................................ 14
marktsector ........................................................... 39
materieel evenwicht ............................................. 27
materiële overheidsconsumptie ...................... 32, 55
Maximumprijs .................................................... 36
Mededingingsbeleid ............................................. 24
merit-goederen ..................................................... 17
Merit-goederen ................................................. 6, 39
Monetair beleid .................................................. 41
Monopolie ............................................................ 18
Multiplier ............................................................ 56
nationale bestedingen ......................................... 56
Natuur .............................................................. 7, 52
netto inkomen ....................................................... 32
Netto investeringen .............................................. 52
Netto toegevoegde waarde ................................... 11
nettowinst ............................................................. 11
Niet-belastingmiddelen ........................................ 31
nivelleren.............................................................. 47
Nominaal inkomen ............................................... 54
non-tarifiaire maatregelen .................................... 21
NV .......................................................................... 9
Oligopolie ............................................................ 19
omslagstelsel ........................................................ 59
onderbesteding ..................................................... 56
Ondernemersschap ........................................ 8, 52
ondernemingsraad ................................................ 40
Ontwikkelingsbeleid ............................................ 24
overbesteding ....................................................... 56
overdrachtsuitgaven ....................................... 32, 55
overheid
doelstellingen ................................................... 40
functies ............................................................. 40
tekort en rente................................................... 33
overheidsbestedingen ..................................... 32, 55
Overheidsbestedingen ........................................ 55
overheidsconsumptie ...................................... 32, 55
overheidsinvesteringen ................................... 32, 55
Overname ............................................................. 10
pacht ..................................................................... 47
Parallellisatie ........................................................ 10
Participatiegraad..................................................... 7
Particuliere Investeringen..................................... 55
personele inkomensverdeling ......................... 47, 48
Plaatsbeleid .......................................................... 19
poldermodel ......................................................... 40
Prijsbeleid ............................................................ 19
Prijselasticiteit van de vraag................................. 17
prijsmechanisme................................................... 14
48
48
prijsstop ................................................................ 41
Prijszetting door de overheid ............................... 36
primair inkomen ................................................... 47
primaire inkomens................................................ 47
Primaire sector ....................................................... 9
Productbeleid ....................................................... 19
progressief belastingstelsel................................... 48
progressief belastingsysteem ............................. 33
progressieve belastingstelsel ................................ 40
Promotiebeleid ..................................................... 19
proportioneel variabele kosten ............................. 12
Protectie ............................................................... 21
Quartaire sector ...................................................... 9
Quasi-collectieve goederen ............................ 6, 39
recessie ................................................................. 56
rechtspersoon ......................................................... 9
reëel nationaal inkomen ....................................... 54
reëel nationaal inkomen per hoofd ....................... 38
reële waarde van geld ........................................... 43
rente ..................................................................... 47
Rente .................................................................... 42
rente en wisselkoers ............................................. 29
salderingsrekening ............................................... 26
Schaaleffecten ...................................................... 10
Schaarse goederen ................................................ 6
schaarste ........................................................... 6, 38
Scholing ............................................................... 51
secundaire inkomens ............................................ 47
Secundaire sector ................................................... 9
SER ...................................................................... 40
Sociaal beleid ....................................................... 24
Sociale verzekeringen .......................................... 57
Sociale voorzieningen .......................................... 57
sociale zekerheid .................................................. 57
Sociale zekerheid ................................................. 57
spaarlek ................................................................ 56
Specialisatie ......................................................... 10
Spilkoers .............................................................. 29
Stabilisatiefunctie ................................................. 40
Stichting van de Arbeid........................................ 45
structurele werkloosheid ...................................... 51
structuurbeleid ...................................................... 41
Structuurbeleid ..................................................... 24
subsidiëren ........................................................... 21
substitutiegoederen............................................... 16
Tertiaire sector ....................................................... 9
toedelingsfunctie .................................................. 40
toegevoegde waarde ......................................... 6, 50
toegevoegde waarde van de overheid................... 55
uitbreidingsinvesteringen ..................................... 52
V.O.F. .................................................................... 9
Variabele kosten ................................................... 12
vaste kapitaalgoederen ..................................... 7, 51
Vaste kapitaalgoederen ........................................ 52
vaste wisselkoers .................................................. 28
vervangingsinvesteringen ..................................... 52
vlottende kapitaalgoederen............................... 7, 51
Vlottende kapitaalgoederen .................................. 52
VNO ..................................................................... 45
volkomen concurrentie ....................................12, 18
EC havo samenvatting
Volksverzekeringen ............................................. 57
voorraadinvesteringen .......................................... 52
vraag naar goederen ....................................... 16, 55
vraagcurve ............................................................ 16
vraagfunctie .......................................................... 16
vraagoverschot ..................................................... 36
Vraagvergelijking................................................. 14
vrijhandel ....................................................... 21, 41
Vrijhandel ............................................................ 21
vrijhandelszone .................................................... 22
49
49
welvaart ................................................................ 54
Welvaart ........................................................... 6, 38
werkgeverscentrales ............................................. 45
werknemerscentrales ............................................ 45
Werknemersverzekeringen ................................... 57
Wig....................................................................... 34
winst ..................................................................... 47
Winst en verliesrekening ................................... 10
WTO .................................................................... 22
zwevende wisselkoersen ...................................... 28