De Werkgroep Liturgie denkt na over de vorm van de eredienst

De Werkgroep Liturgie denkt na over de vorm van de eredienst.
Deze kijkt hierbij ook naar andere kerken en gezindten en de vormen
die zij hanteren. Deze keer wil ik graag samen met u kijken naar
liturgie en veertigdagentijd en de volgende gedachten met u delen
ter overweging.
De veertigdagentijd gaat aan Pasen vooraf. Van oudsher is het de
periode van boete, bekering en gebed. Jezus zelf heeft veertig dagen
in vasten en gebed in de woestijn doorgebracht. Daarna begon Hij
aan de verkondiging van de Blijde Boodschap.
Carnaval valt dit jaar 2017 op 26, 27 en 28 februari. Aswoensdag is
dan op 1 maart. In de Rooms-katholieke kerk begint de
veertigdagentijd op Aswoensdag. De as van verbrande palmtakken
van het vorig jaar wordt gezegend. De gelovigen in de kerk
ontvangen op het voorhoofd een getekend kruisje van deze as. De as
is een teken van boetvaardigheid. Het herinnert eraan dat wij slechts
stof en as zijn en tot stof zullen terugkeren. ‘Memento, homo, quod
puvlis es, et pulverem reverteris: Gedenk, mens, dat gij stof zijt en tot
stof zult wederkeren’, woorden, afkomstig uit het boek Genesis. De
gebrokenheid van het leven wordt daarmee duidelijk gemaakt.
De veertigdagentijd duurt de 6 zondagen voor Pasen. Deze zondagen
dragen in hun namen, psalmen en lezingen bij tot inkeer en
voorbereiding. De verschillende zondagen in de veertigdagentijd zijn,
evenals die in de Advent, genoemd naar de beginwoorden van de
introïtuspsalm1 van die zondagen. Die namen zijn ontleend aan
antifonen. Een antifoon is een kernzin die commentaar of een
bevestiging geeft van hetgeen in de psalm aan de orde is. De antifoon
wordt gezongen door een andere partij (b.v. een koor) dan door
degene die de psalm zelf zingt (b.v. de gemeente). In het nieuwe
liedboek vind u in de liederen 535b tot en met 535g antifonen voor de
veertigdagentijd.
1
De eerste inleidende psalm tijdens de eredienst.
Achtereenvolgens zijn de namen van de verschillende zondagen in de
veertigdagentijd:
1. Invocabit
: ‘Roep je mij aan, ik geef antwoord’, Psalm 91
: 15. De priester zegt in een beurtspraak met het volk de
mensen die komen aanbidden Gods bescherming toe.
Oorspronkelijk was dit waarschijnlijk een liturgisch gebruik
bij de binnenkomst van de tempel in Jeruzalem. Dat heeft zich
ontwikkeld in de westers katholieke traditie. De Lutheranen
hebben dat na de Hervorming meegenomen. Liturgische
kleur: paars.
2. Reminiscere : ‘Gedenk mij in uw barmhartigheid’, Psalm 25
: 6. Liturgische kleur: paars.
3. Oculi
: ‘Mijn ogen zijn bestendig op de Heer’, Psalm
25 : 15. Liturgische kleur: paars.
4. Laetare
: ‘Verheug u met Jeruzalem’, Jesaja 66 : 10 en
11 en Psalm 122. Ofwel: ‘midvasten’. Pasen komt naderbij:
het is een blijde zondag. Liturgische kleur: roze.
5. Judica
: ‘Schaf mij recht’, Psalm 43 : 1. Liturgische
kleur: paars.
6. Palmarum
: Palmzondag, ‘Hosanna in den hoge’, Psalm
118 Liturgische kleur: paars, eventueel rood.
Psalm 91 is in de liturgie van de eerste zondag van de veertig
dagentijd terechtgekomen omdat in vers 11 en 12 de woorden staan
die geciteerd worden door de duivel als hij Jezus verzoekt in de
woestijn (Lukas 4:10-11; Matteus 4:6). In het Dienstboek van de
PKN staat als Lutherse traditie: Introïtus Invocabit. Dit is de Latijnse
aanhef van de psalm, ook in gebruik als naam van de zondag. In de
veertigdagentijd is de toon van de eredienst ingetogen. Het gloria
vervalt, het uitbundige ‘halleluja’ voor het evangelie ook.
In de veertigdagentijd werden vroeger kunstvoorwerpen afgedekt met
paarse doeken. Uit deze doeken is de traditie gegroeid van de zgn.
‘hongerdoek’. Rond het jaar 1000 ontstond in heel veel Europese
landen het gebruik, om onder de vastentijd, de altaar ruimte met een
voorhang af te scheiden van de rest van de kerk. Een paar eeuwen
later begon men het doek, dat meestal uit eenvoudig linnen bestond,
te beschilderen met symbolen en voorstellingen van het lijden van
Christus. Het doek kreeg in de volksmond de naam ‘hongerdoek’,
omdat het onder de vastentijd in de kerk hing. Meer en meer werd het
tot een van de voornaamste symbolen van die Vastentijd. Aan het
einde van de Middeleeuwen verdween het uit de kerken. Aansluitend
bij deze oude traditie zijn er de laatste jaren door mensen uit de
Derde Wereld meditatiedoeken gemaakt. Daarin wordt duidelijk de
verbinding gelegd tussen het leven en lijden van de armen en het
leven en lijden van Christus.
Vroeger vond in de Veertigdagentijd de voorbereiding op de doop
plaats. Deze voorbereiding bestond uit herhaalde doopriten en
preken. Met Pasen werden mensen dan, die zich tot het christendom
bekeerd hadden, gedoopt. Soms gebeurt dit nu nog als een volwassen
persoon christen wil worden.
Voorafgaand aan de veertig dagen kennen we nog drie andere
zondagen die merkwaardigerwijs zeventigste, zestigste en vijftigste
dag voor Pasen heten. Dat is in 2017: Septuagesima op 12 februari,
Sexagesima op 19 februari en Quinquagesima op 26 februari. Samen
maken zij de voorbereidingstijd voor Pasen tot een termijn met het
symbolische getal van zeventig dagen. Zeventig staat symbool voor
alle volkeren zoals beschreven staat in het geslachtsregister van alle
volkeren op aarde in Genesis 10. Maar ook: het getal 70 is dat van de
verantwoordelijkheid gedurende het hele leven.
De veertigdagentijd is rijk aan liturgische vieringen en betekenissen
die beogen ons geestelijk leven te verdiepen. Het kan daardoor een
mooie en verrijkende tijd zijn; een periode van innerlijke
voorbereiding op het grote feest van Pasen, de opstanding van Jezus.
Pasen is daarom het grootste feest van het liturgische jaar. Het raakt
de kern van ons geloof. Een nieuwe periode ligt voor ons.
Stilte
Ik zoek naar stilte in mezelf,
naar rust en ruimte om te bidden.
Maar wat ik vind is zorg en onrust,
een bezig zijn met duizend dingen.
Krakeel in mezelf.
U die altijd een luisterend oor heeft voor mij,
heb ik eigenlijk wel een luisterend oor voor U?
Vergeef mij, druktemaker die ik ben,
en breng mij tot bedaren.
Laat mij de stilte vinden die ik zo behoef,
de ene stem die mij vertrouwen geeft en eenvoud,
de hechtheid van de vriendschap,
de dagelijkse wandelingen met U,
mijn God, mijn deelgenoot, mijn Vader.
Jaap Zijlstra.