Gezond en alert door licht

artikel
artikel
tekst: Toine Schoutens, directeur SOLG
beeld: ETAP Lighting en Herbert Waldmann GmbH & Co. KG (impressie
dynamisch licht)
Sinds het ontstaan van de mensheid is de homo sapiens
aangepast aan de afwisseling tussen dag en nacht.
Mensen zijn in feite dagdieren en hebben licht nodig
om goed te kunnen functioneren en duisternis om te
kunnen slapen. Licht is gezond voor mensen en essentieel voor het leven op aarde.
Licht is nodig om te kunnen zien. De visuele informatie
wordt verwerkt in een gebied aan de achterzijde van de
hersenen dat de visuele cortex wordt genoemd. De laatste jaren zijn binnen verschillende biomedische wetenschappen, de foto-biologische eigenschappen van licht
onderzocht in relatie tot het menselijk functioneren. Zo
weet men pas vrij kort dat naast de staafjes en de kegeltjes in het netvlies, nog een derde fotoreceptor bestaat.
Een groep ganglioncellen die licht en donker-informatie doorgeven aan de biologische klok in de hersenen.
Deze biologische klok stuurt de 24-uurs ritmes in ons
lichaam aan, waaronder ook de slaap-waak cyclus.
Slapeloosheid
Onze dagelijkse handelingen worden sterk beïnvloed
door op het oog vallend licht. Licht tijdens de nacht kan
de aanmaak van het hormoon melatonine onderdrukken en licht in de ochtend en avond stelt de klok bij.
Daarmee helpt licht mee te regelen wanneer we goed
kunnen slapen en wanneer het weinig moeite kost om
alert en wakker te zijn. Zonder licht zou ons slaap-waak
ritme langzaam uit de pas lopen met de licht-donker
cyclus op aarde. Verlies van de mogelijkheid om licht te
gebruiken voor de synchronisatie van de biologische
klok, zoals bij mensen die volledig blind zijn, leidt soms
tot periodiek terugkerende slapeloosheid en concentratieproblemen. Dit toont aan dat licht zeer belangrijk is
Gezond en alert
door licht
Steeds meer onderzoeken tonen aan dat
voldoende licht belangrijk is voor de mens.
Licht is essentieel voor een goede gezondheid
en bevordert concentratie, alertheid en
humeur in positieve zin. Goed lichtgebruik in
gebouwen is daarom noodzakelijk. Een
belangrijke taak voor interieurarchitecten. Om
het belang van goed lichtgebruik te
onderstrepen geeft Toine Schoutens van de
Stichting Licht en Gezondheid een toelichting.
8026_V01+ADV_fc.indd 10-11
ıntern.
10
Licht in zorgcentra
Voor bepaalde groepen mensen is de aanwezigheid van
licht extra belangrijk. Zo zijn woon- en zorgcentra voor
ouderen zeer gebaat bij goed lichtgebruik. Als mensen
ouder worden, neemt de kwaliteit van zenuwcellen
langzaam af. Bij dementie is dit ook het geval bij de
cellen van de biologische klok in de hersenen. Deze
raakt van slag. Mensen met dementie worden tijdens de
nacht vaak angstig en onrustig en overdag juist inactief
en apathisch. Dit gedrag wordt `sundowning’ genoemd.
Het is een van de belangrijkste aanleidingen voor opname in een verpleegvoorziening omdat familie en
mantelzorg de zorg niet meer aankunnen. Door de sterk
toenemende vergrijzing zal dit probleem de komende
decennia alleen maar groter worden. Medicatie heeft
vaak een averechts effect op deze problematiek. Goed
lichtgebruik kan wel helpen.
Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat intensief licht
overdag een verbetering kan geven van deze verschijnselen. Deze vorm van lichttherapie heeft geen genezende werking maar kan voor een tijdelijk herstel van
het slaap-waak ritme leiden en daarmee tot een verbetering van de kwaliteit van leven voor zowel de patiënt
als de verzorgende. Tot voor kort was er geen afdoende
remedie tegen het ontregelde slaap-waak ritme bij
dementerende ouderen. De problemen ontstaan deels
omdat in de thuissituatie vaak voldoende natuurlijk
daglicht ontbreekt. Ook in zorgcentra is dit het geval.
‘Licht beïnvloedt
hersendelen die van
invloed zijn op ons
prestatievermogen’
Radbout Ziekenhuis Rotterdam
bnı.
bij het handhaven van een goede gezondheid en welbevinden, en daarmee ook grote invloed heeft op onze
alertheid, stemming en functioneren overdag.
# 1
april—2013
11
12-04-13 13:02
artikel
Gezonde verlichting (dynamisch lichtsysteem) en lichttherapie kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan
de reductie van de genoemde problemen.
Licht bij depressie
Ook in de woonomgeving van ouderen met een depressie is goed lichtgebruik essentieel. Uit promotie-onderzoek (november 2011) van psychiater Ritsaert Lieverse
van het VU medisch centrum in Amsterdam is vast
komen te staan dat lichttherapie voor het behandelen
van depressie bij ouderen net zo effectief is als het gebruik van antidepressiva. In de studie werd een groep
van 89 ouderen met een depressie verdeeld in twee
groepen. De deelnemers hadden een leeftijd boven 60
jaar, omdat de verwachting was dat bij ouderen met een
depressie, de biologische klok in de hersenen extra
vatbaar is voor de gunstige effecten.
Een groep van 42 deelnemers kreeg thuis helder blauwwit licht aangeboden met hulp van een lichttherapie
apparaat. De controlegroep van 47 personen kreeg als
placebo een gedimd rood licht dat geen biologisch effect heeft. Beide groepen werd gevraagd gedurende drie
weken iedere ochtend een uur gebruik te maken van de
lichttherapie.
Volgens Lieverse zijn de resultaten duidelijk. Bij meer
dan de helft van de deelnemers met blauw-wit licht
werd een vermindering van depressieve klachten waargenomen. Van de deelnemers met het placebo licht gold
dit slechts voor een derde. Uniek aan deze studie is dat
de klinische verbetering onderbouwd en ondersteund
wordt door aangetoonde verbeteringen in 24-uurs ritmen, in het melatoninesysteem en tevens in de cortisolhuishouding.
Prestatievermogen
Licht heeft niet alleen invloed op onze gezondheid.
Licht beïnvloedt hersendelen waar onder meer cognitieve functies zitten die van invloed zijn op ons
bnı.
8026_V01+ADV_fc.indd 12-13
ıntern.
artikel
prestatievermogen. Dus ook in gebouwen waar werken
en leren centraal staan, moet het lichtplan goed uitgedacht zijn. Uit een recente meta-analyse (2012) van
Anna Steidle van de Universiteit van Stutgart komt naar
voren dat licht met een hoge verlichtingssterkte (>700
lux) betere cognitieve prestaties geeft dan licht van een
lage (<300 lux) of gemiddelde intensiteit (300 tot 700
lux). Wat dit voor invloed heeft op het functioneren en
met name op zaken als productiviteit of arbeidsverzuim
is nog niet geheel duidelijk. Er moet nog meer onderzoek plaatsvinden, maar de resultaten zijn bemoedigend.
Stichting Onderzoek Licht & Gezondheid
Stichting Onderzoek Licht & Gezondheid, SOLG, is
een onafhankelijke organisatie die onderzoek naar de
effecten van licht op gezondheid en functioneren
bevordert en daarnaast kennis hierover toegankelijk
maakt voor derden. Professor Ton Begemann van de
Technische Universiteit Eindhoven was in 1999 een
van de oprichters van SOLG. De stichting adviseert en
ondersteunt het opzetten en uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek met kennis en middelen. Ook
organiseert SOLG regelmatig seminars en symposia.
De wetenschappelijke adviesraad van SOLG, onder
leiding van professor Domien Beersma, beoordeelt
voorstellen en programmeert symposia. Daarnaast
geven medewerkers van SOLG lezingen en presentaties op uiteenlopende evenementen.
Meer info: www.solg.nl
In kantoorgebouwen zijn de verlichtingsniveaus vaak
laag, terwijl buiten veel hogere verlichtingsniveaus
voorkomen, soms tot wel meer dan 50 maal zoveel.
Steeds vaker wordt aangenomen dat een waarde op
ooghoogte van zo’n 1000 lux gedurende enkele uren per
dag nodig is om voldoende stimulatie te bewerkstelligen. Deze waarde zou wellicht lager kunnen zijn voor
licht met een hogere kleurtemperatuur en dus meer
blauw in het spectrum. De Nederlandse Arbowet geeft
aan welke hoeveelheid licht minimaal aanwezig moet
zijn in een werkomgeving. De minimaal voorgeschreven horizontale verlichtingssterkte op het tafelblad
bedraagt volgens de Nederlandse norm 500 lux. Dat is
erg weinig. Ter vergelijking: 1 lux is ongeveer het licht
van een kaarsvlam op 1 meter afstand.
Meer onderzoek
De huidige normen voor verlichting op de werkplek zijn
gebaseerd op visuele criteria. Met niet-visuele aspecten
zoals concentratie, alertheid, stemming en prestatie,
wordt in de huidige normen geen rekening gehouden.
Er is nog te weinig onderzoek gedaan om duidelijk aan
te kunnen geven tot hoeveel meer productiviteit en
minder ziekteverzuim meer licht leidt. Wel is aannemelijk dat een betere concentratie en alertheid door meer
licht zorgt voor prettiger en efficiënter werken.
12
Impressie dynamisch licht
‘Met het indraaien
van lampen met
een hoge kleurtemperatuur kom
je er niet’
Grootschalig en langdurig onderzoek zou dit moeten
uitwijzen, maar het is zeer moeilijk om een studie op te
zetten waarbij alle maskerende factoren worden uitgeschakeld. Het wisselen van een manager bijvoorbeeld
zou al voor ruis zorgen en het onderzoek kunnen beïnvloeden. Wel zijn er voldoende studies beschikbaar die
aantonen dat betere verlichting tijdens de nachtdienst
zorgt voor een beter cognitief functioneren maar ook
hier ontbreken langdurige onderzoeken naar productiviteit en werkverzuim.
rieurarchitect aan de slag met het ontwerpen van betere
lichtplannen die tegemoet komen aan zowel de visuele
als de niet-visuele behoeften van mensen. Vaak is het
nodig om `out of the box’ te denken omdat krampachtig
wordt vastgehouden aan bestaande normen, kennis en
ervaring. Met het eenvoudig indraaien van lampen en
buizen met een hoge kleurtemperatuur kom je er niet.
Te vaak wordt aangenomen dat zulke `daglichtbuizen’
de oplossing zijn voor alle problematiek voortkomend
uit een tekort aan voldoende licht.
Out of the box
De nieuwe inzichten rondom gezonde verlichting bieden een interieurarchitect veel mogelijkheden om zijn
of haar expertise uit te breiden en tegemoet te komen
aan nieuwe wensen en behoeften van gebruikers van
een gebouw. Aan de hand van de normen en de aanbevelingen die zijn gedaan door de Nederlandse
Stichting voor Verlichtingskunde NSVV, kan de inte-
Om een goede, gezonde lichtomgeving te creëren, zijn
de volgende criteria van belang:
Voldoen aan de Europese norm NEN-EN 12464 en aanbevelingen van de NSVV, mogelijkheid tot een hoge- en
regelbare intensiteit (Everticaal < 1000 lux), regelbare
kleurtemperatuur bijvoorbeeld tussen 2700 en 6500K of
nog hoger en hoog comfort door lage helderheid en
verblindingsindex UGR>19.
# 1
april—2013
13
12-04-13 13:02