Terroir d`Alsace

Terroir d’Alsace: met recht bijzonder te noemen
Tekst en beeld: Lars Daniëls MV
Het was Julien Schaal, talentvol wijnmaker in zowel Elzas als Zuid-Afrika, die het –generaliserend– ‘to the
point’ bracht: “Verschillen tussen wijnen op basis van terroir draaien in Zuid-Afrika vooral om klimaat. In
de Elzas draait alles om bodem.” Ik ben het met hem eens. Bodem en geologie spelen in de Elzas een
bepalende rol in wijnstijl.
Terroir d’Alsace in een oogopslag
geografie
in noordoosten van Frankrijk - departementen Bas-Rhin en Haut-Rhin - in overgangszone van
Vogezen naar Rijnvlakte
klimaat
semi-continentaal, in beschutting van Vogezen - gem. temperatuur groeiseizoen 16,3 °C - 500-800
mm neerslag per jaar - ca. 1.800 zonuren per jaar
geologie
graniet en gneis - kalksteen, kalkmergel, kleimergel (vele varianten) - zandsteen - wat vulkanisch
gesteente
hoogten
overwegend tussen 200 en 400 meter hoogte
exposities
overwegend op zuiden tot zuidoosten
Bijzonder gunstig klimaat
Dat wil uiteraard niet zeggen dat klimaat er niet toe doet. En de Elzas is gezegend met een bijzonder
gunstig klimaat voor wijnbouw. De wijnbouwzone ligt in de luwte van het gebergte de Vogezen, dat in het
centrale en zuidelijke deel hoogten van meer dan 1.300 respectievelijk 1.400 meter bereikt, met als
bekende toppen de Grand Ballon (1.424 meter) en de Hohneck (1.363 meter). Weersinvloeden van de
Atlantische oceaan zijn daardoor gering. Omdat de Vogezen vrijwel overgaan in het Pfälzer Wald, is de Elzas
ook behoorlijk beschermd tegen kou uit het noorden. In het oosten vormt het Zwarte Woud een natuurlijke
barrière. Vanuit het zuiden echter kan via de zogenaamde Bourgondische poort, het dal van de Doubs
tussen Vogezen en Jura, wel lucht het Rijndal binnendringen. Maar dat betreft vooral warme, zelfs
mediterrane lucht, die bijdraagt aan het relatief warme klimaat van de Elzas. Van Straatsburg tot Mulhouse
kent het gebied een gemiddelde jaartemperatuur van bijna 11 °C. Dat lijkt niet spectaculair, maar weet dat
die van de beste wijngaarden daar zomaar een hele graad boven kan liggen. Op dat soort plekken wordt in
goede jaren syrah (jawel!) perfect rijp, zoals bij Muré in Clos Saint-Landelin.
Vrij droog en zonnig
De Vogezen zijn aan de westkant niet zo steil, maar aan de Elzaszijde juist zeer steil. Wolken vanuit het
westen hebben ruim de tijd hun neerslag kwijt te raken voordat de Elzas bereikt wordt. Ter verduidelijking:
de jaarneerslag van La Bresse, gelegen op zo’n 650 meter en maar 9 km ten westen van de zojuist
genoemde Hohneck, bedraagt bijna 1.900 mm, die van Eguisheim, slechts 22 km ten oosten van de top van
de Hohneck zo’n 500 mm. In het algemeen varieert de jaarlijkse neerslag in de Elzas van bijna 800 mm in
het zuiden (voor Mulhouse, dat minder beschut ligt) tot 500 mm in het hart van de Alsace viticole, bij
Colmar. Dat laatste deel is het warmst en het droogst, zeker op plaatsen waar de wijngaarden dicht tegen
de Vogezen aanliggen, zoals in Grand Cru Eichberg bij het eerder genoemde Eguisheim. En waar relatief
weinig wolken zijn, is relatief veel zon. Vele delen van de Elzas hebben zo’n 1.800 zonuren per jaar.
Geringe verschillen
De klimatologische omstandigheden zijn niet overal in de Elzas hetzelfde, maar de verschillen tussen de
delen zijn vrij gering. Het noordelijke deel van de wijnbouwzone is iets minder warm en krijgt iets meer
neerslag dan het centrale deel, vooral omdat de Vogezen in het noorden wat minder hoog zijn. Het zuiden
is vooral iets minder droog. Wat meer in detail kijkend, spelen uiteraard de hoogte en de expositie van de
wijngaard een rol, maar ook die zorgen niet voor heel grote verschillen. Vele grands crus liggen tussen 200
en 400 meter boven zeeniveau en op het zuiden tot zuidoosten gericht. Een verkoelend effect op lokale
klimaten hebben vooral rivier- en beekdalen, waar doorheen vooral ’s avonds koele berglucht uit de
Vogezen wordt aangevoerd. Een goed voorbeeld daarvan zijn de dalen van de Thur en de Finsterbach, die
bijdragen aan het relatief koele klimaat van Grand Cru Rangen (Thann en Vieux-Thann).
Complexe geologie
Dan naar die bijzondere bodems van de Elzas. Deze zijn net als in andere wijngebieden gevormd door de
manier van bewerken en bepaald door de geologie. Want de (basis)bodems hebben door middel van hun
pH, structuur en textuur een directe invloed op de druivenplanten en indirect ook op de wijnen. De
geologie van de Elzas is complex en boeiend, maar toch niet zo moeilijk te begrijpen. Zo’n 300 miljoen jaar
geleden, in het Carboon en als gevolg van de Hercynische orogenese (orogenese betekent
gebergtevorming), vormden de Vogezen en het Zwarte Woud één plateau, als westelijk onderdeel van het
zogenaamde Moldanubicum. Daartoe behoort bijvoorbeeld ook het Boheems Massief, dat sterk de
geologie van het Oostenrijkse wijngebied Wachau bepaalt. De dominante gesteenten van het
Moldanubicum zijn graniet en zijn metamorfe vorm gneis, beide zogenaamde kristallijne gesteenten. In de
perioden van het Trais en de Jura (250-150 miljoen jaar terug) werden daaroverheen, als sedimenten van
warme (binnen)zeeën, achtereenvolgens (bont)zandsteen (grès), kalksteen (calcaire) en kleimergel (marnes
du Trias (Keuper), marnes du Lias) afgezet. Zo’n 50 miljoen jaar geleden werd het Vogezen-Zwarte Woudplateau door tektonische activiteit omhoog gedrukt en ontstond eerst een groot middelgebergte. Door de
druk van het ontstaan van de Alpen (de Alpiene orogenese) en lokaal vulkanisme ontstonden breuken
(failles) en zakte het centrale deel steeds verder in. Aldus werd de Boven-Rijnslenk gevormd, het dal
waardoor nu de Rijn stroomt. Terwijl het centrale deel inzakte en deels volliep, werden de randen (de
Vogezen en het Zwarte Woud) verder opgestuwd tot ware gebergten. De zachtere secondaire afzettingen
uit het Trias en de Jura erodeerden –mede door glaciale verwering tijdens ijstijden– en verdwenen van de
hogere delen van de Vogezen; de hardere primaire gesteenten als graniet kwamen weer aan de
oppervlakte. In de lagere noordelijke Vogezen domineert nog zandsteen, vandaar de bijnaam Vosges
gréseuses. Verder bleven de secondaire afzettingen alleen aan de randen behouden, dus in de voetheuvels
van de Vogezen vindt men kalksteen en diverse mergels met meer of minder kalk. Nog lager in de
Rijnvlakte gaat het vooral om alluviale (zand en grind) en eolische afzettingen (zoals löss).
Welke bodems waar?
In de wijngaarden worden tegenwoordig dertien verschillende geologische formaties onderscheiden; voor
een compleet overzicht daarvan verwijs ik u naar de prachtige website van Vins d’Alsace:
www.vinsalsace.com. Een wat grovere, maar nog steeds goed inzichtgevende verdeling valt echter prima te
maken. Graniet en gneis bepalen doorgaans de bodems van wijngaarden dicht tegen de Vogezen aan, zoals
in Grand Cru Schlossberg (Kientzheim-Kaysersberg), in Grand Cru Sommerberg (Niedermorschwihr) en in
Grand Cru Brand (Turckheim). Oók aan de rand van de Vogezen komen sporadisch vulkanische gesteenten
voor, zoals in Grand Cru Rangen (Thann) en tref je soms schiste en zandsteen aan, zoals in Grand Cru
Kastelberg respectievelijk Grand Cru Wiebelsberg (beide Andlau). De voetheuvels van de Vogezen zijn
geologisch bekeken een bonte matrix van de secondaire afzettingen van zandsteen, kalk en kleimergel, die
lang niet altijd netjes op chronologische volgorde van afzetting op elkaar liggen. Grand Cru Schoenenbourg
(Riquewihr) is een mooi voorbeeld daarvan, met een basis van gipsmergel uit het Trias, afgedekt met fijne
lagen zandsteen, mosselkalk (Muschelkalk) en mergel uit het Lias.
Effect van bodem op wijn
Het precieze effect van al die verschillende basisbodems op de uiteindelijke wijn is lastig en verraderlijk om
te duiden. Dat het er is, staat echter buiten kijf. Daarvoor hoef je enkel een goed en eerlijk gemaakt paartje
terroir-Rieslings –naast elkaar en liefst blind– te proeven als Riesling Grand Cru Wineck-Schlossberg
(graniet) en Riesling Grand Cru Schoenenbourg (marnes) van Meyer-Fonné bijvoorbeeld. Ander empirisch
bewijs van de kracht van de bodem onderging ik eens aan de hand van de Gewurztraminer 2012 van ZindHumbrecht uit Grand Cru Rangen. Blind proefde ik eerst de rokerigheid van Rangen, de van nature toch
expressieve variëteit gewürztraminer viel me niet eens op.
Muschelkalk in Hengst
Graniet in Schlossberg
Rode kalkmergel in Vorbourg
Klei op kalksteen in Eichberg
Arme en rijkere bodems
Enfin, terug naar bodemeffect op wijn, die zo lastig concreet valt te maken. Twee zaken spelen evenwel een
goed aantoonbare rol: de pH (zuurgraad) van de bodem en het kleigehalte. De pH is belangrijk voor de
elementaire voedselopname van planten, die optimaal geschiedt op een neutrale pH (7.0). Klei houdt water
vast en zo ook mineralen die in dat water zitten en voeding voor de planten zijn. Bodems met een lage pH
en weinig klei zijn arme bodems. Bodems op basis van graniet zijn stenig en zanderig, en arm en droog. Ze
zijn relatief zuur: ze hebben een lagere pH (5.5 - 6.5) dan bodems op basis van afzettingen die veel kalk en
klei bevatten, zoals mergels (die zijn basisch, met pH’s van 7.0 - 8.5). Ook bevatten ze minder klei en
houden ze dus minder goed water vast. Druiven neigen op arme stenige bodems (zoals op verweerde
graniet maar ook op zandsteen) eerder naar de rijpingsfase te gaan en zuren af te bouwen (door gebrek
aan water en voeding). Verder kan een gebrek aan stikstof in de bodem een gebrek aan stikstof (N) in de
most betekenen, hetgeen voor wat reductie kan zorgen in het aroma van jonge wijnen. Een en ander leidt
ertoe dat wijnen van graniet (stenig en vrij arm) in het algemeen vrij slank zijn, expressief in hun jeugd
(ondanks mogelijk reductief aanvankelijk karakter), met relatief milde zuren. Wijnen van mergel (rijkere
bodems die goed water vasthouden) daarentegen zijn doorgaans krachtig en soms wat fors in hun jeugd,
hebben langere zuren en kunnen zelfs wat tannineus overkomen. Ook niet onbelangrijk: botrytis cinerea
komt meer voor op ‘nattere’ kalkrijke kleibodems dan op ‘drogere’ granietbodems. En over het geur- en
smaakeffect van botrytis op wijn hoeven wij het niet te hebben…
Terroirexpressie
Maar nogmaals, het blijft lastig effecten van de bodem op aroma en smaak van wijnen concreet te duiden,
ook omdat terroir met al zijn factoren een interactief geheel vormt. De terroirfactoren (klimaat, weer,
bodem, ligging (hoogte, expositie, hellingsgraad e.d.)) hebben niet alleen invloed op hoe de druivenplant
functioneert en hoe de vruchten ervan rijpen, maar ze beïnvloeden (deels) ook elkaar. Bovendien wordt
wijn niet door terroir gemaakt, maar door de mens. En de invloed van de wijnmaker kan die van zijn
natuurlijke herkomst ver overheersen. Maar de Elzas is steeds rijker aan –veelal biologisch werkende–
producenten die terdege beseffen hoe bijzonder en uniek de natuurlijke diversiteit van hun regio is. En dat
die “in de fles moet worden gebracht”. Want een goede producent kan goede wijnen maken, goed terroir
kan grootse wijnen geven. Wijnen die niet inwisselbaar zijn, die je in gedachte meteen op de plek van
herkomst brengen. De volgende wijnen uit de Elzas doen dat bij mij. Ze zijn alle op basis van riesling, omdat
de wijnen van die druif meestal droog worden gemaakt en (daarom) terroir al in hun jeugd kunnen
uitdrukken (alhoewel terroirexpressie met wat leeftijd nog duidelijker wordt):
Riesling van graniet
Domaine Albert Boxler, Alsace Grand Cru Sommerberg Riesling D (Niedermorschwihr)
www.janherbrinkwijnen.nl
Domaine Weinbach, Alsace Grand Cru Schlossberg Riesling (Kientzheim en Kaysersberg)
www.residence-wijnen.nl
Domaine Zind-Humbrecht, Alsace Grand Cru Brand Riesling (Turckheim)
www.verlindendrinkanddiscover.nl
Domaine Meyer-Fonné, Alsace Grand Cru Wineck-Schlossberg Riesling (Katzenthal en Ammerschwihr)
www.colaris.nl
Riesling van vulkanisch gesteente
Domaine Zind-Humbrecht, Alsace Grand Cru Rangen de Thann Riesling Lieu-dit Clos Saint-Urbain (Thann en
Vieux-Thann)
www.verlindendrinkanddiscover.nl
Domaine Schoffit, Alsace Grand Cru Rangen Clos Saint-Théoblad Riesling Schistes (Thann en Vieux-Thann)
(droge versie, alleen gemaakt in bepaalde jaren)
www.wijnimportbart.nl
Riesling van zandsteen
Domaine Marc Kreydenweiss, Alsace Grand Cru Wiebelsberg Riesling (Andlau)
www.pallaswines.nl
Domaine Ostertag, Alsace Grand Cru Muenchberg Riesling (Nothalten) (ook wat vulkanisch materiaal)
www.sauterwijnen.nl
Riesling van kalksteen
Domaine Trimbach, Alsace Clos Sainte-Hune Riesling (Grand Cru Rosacker - Hunawihr)
www.walravensax.nl
Riesling van kalk-kleibodems (diverse soorten mergel) met soms ook zandsteen
Domaine Paul Blanck, Alsace Grand Cru Furstentum Riesling (Kientzheim en Sigolsheim)
www.jeanarnaud.com
Domaine Émile Beyer, Alsace Grand Cru Eichberg Riesling (Eguisheim)
www.MijnWijnPlein.nl
Domaine Bott-Geyl, Alsace Grand Cru Schoenenbourg Riesling (Riquewihr)
www.farmerwijnen.nl
Domaine Marcel Deiss, Alsace Grand Cru Altenberg de Bergheim (field blend van alle druivenrassen van de
Elzas, hoofdzakelijk gewurztraminer en riesling - Bergheim)
www.pallaswines.nl
Domaine Etienne Loew, Alsace Grand Cru Altenberg de Bergbieten Riesling (Bergbieten)
www.lesgenereux.nl
Domaine René Muré, Alsace Clos Saint-Landelin Riesling (Grand Cru Vorbourg - Rouffach)
www.verlindendrinkanddiscover.nl en www.geluksdruif.nl
Deze tekst betreft een uitgebreide versie van het artikel over terroir in het Elzas Perswijn supplement van
najaar 2016.