Spinoza en zijn filosofie (voor) vandaag.

Spinozazijn leven, filosofie en de relevantie en
actualiteit ervan
Miriam van Reijen
OKW, Apeldoorn
10 oktober 2012
Benedictus de Spinoza
1632 (Amsterdam) – 1677 (Den Haag)
Spinoza is als tweede
generatie allochtoon
in Amsterdam geboren
uit Portugees joodse
ouders.
Het Haagse portret, 18e eeuw
Joodse Begraafplaats Ouderkerk a/d
Amstel
met de graven van o.a. Spinoza’s ouders:
Hanna Deborah (gest. 1637) en
Michael de Spinoza (gest. 1653)
Juli 1656: de ban
Na het failliet van het door hem en zijn broer
Gabriel overgenomen bedrijf werd
hij in 1656 om nog niet helemaal
opgehelderde redenen door de synagoge
in Amsterdam in de ban gedaan.
Rijnsburg: 1661 - 1663
Spinoza woont later een paar jaar in
Rijnsburg, en hij een boek over Descartes
publiceert
Spinoza in Voorburg: 1663 - 1669
Rudolf Roth
Den Haag: 1669 - 1677
De laatste jaren van zijn
leven woonde
Spinoza in Den Haag,
waar hij in 1677 stierf
Frédéric Hexamer, 1878-80
Nieuwe Kerk, Den Haag
Geen graf, wel een gedenksteen
Johan Wertheim,1956
Spinoza haalt filosofie en theologie uit
elkaar
• Het Theologisch-politiek traktaat (1670): de
bijbel is mensenwerk en geen goddelijke
waarheid.
• 1674: verboden
door de
Staten van Holland.
Drie motieven om dit boek te schrijven:
(brief aan Henry Oldenburg,1665)
1. de vooroordelen van de theologen, die ‘voor de
mensen een belemmering zijn zich op de
filosofie toe te leggen’,
2. de herhaaldelijke beschuldigingen aan zijn
adres van atheïsme,
3. en ‘voor deze vrijheid die hier vanwege het al
te grote gezag en de brutaliteit van de
predikanten op alle mogelijke manieren wordt
onderdrukt, wens ik met alle middelen op te
komen’.
- Spinoza werd in zijn tijd en eeuwen daarna
beschuldig van atheïsme, zielsverderf en
blasfemie
- Niet of nauwelijks aandacht voor zijn wijsgerige
antropologie: naturalistische mensbeeld (Ethica
en begin Politiek Traktaat) en zijn politieke
filosofie: democratie en radicale vrijheid van
meningsuiting (politieke deel van het TTP en zijn
TP)
- Beide onderdelen van zijn filosofie zijn
gebaseerd op zijn gods-opvatting (begin van de
Ethica)
Ethica I
Wat God of Natuur of Substantie is:
• oorzaak van zichzelf en van al wat
is en gebeurt
• almachtige, oneindige en vrije noodzakelijkheid
• waaruit noodzakelijk oneindig veel dingen op
oneindig veel wijzen voortvloeien
Ethica II
• de mens is eenheid van lichaam en geest
• de geest is de ‘idee van een concreet bestaand
lichaam’
• die de inwerkingen op het lichaam waarneemt
en ook de voorstellingen van die inwerkingen
• mensen wanen vrij te zijn vanwege hun
onwetendheid van de oorzaken van hun willen
en handelen
Ethica deel III en IV: aard en oorsprong van de
affecten en de onmacht van de rede
(de praktische consequenties van Spinoza’s idee van God
voor de mens)
- de mens neemt geen aparte plaats in in het
geheel van de natuur (voorrede deel III)
- ook in de mens werkt de goddelijke wet ofwel
de natuurwet (idem)
- in al wat is werkt (er bestaat géén doeloorzaak)
de conatus (= aandrift tot zelfbehoud en zich
doorzetten en ontplooiien)
(vervolg)
- de mens heeft geen vrije wil (deel II)
- alles is volmaakt (deel IV)
- er bestaat geen absoluut (ethisch) goed
en kwaad (deel IV)
De Ethica als weg naar geluk door
wijsheid (inzicht) (deel V)
• het hoogste goed = alles en iedereen en ook
zichzelf zien in het licht van de eeuwigheid ofwel
in relatie tot God
• dit inzicht leidt tot de intellectuele liefde tot God
ofwel tot ‘al wat is’
Praktische consequenties voor het
alledaagse (samen)leven:
* met een andere wijze van denken (3) gaat
een andere manier van voelen gepaard
(voorbeelden: irritatie, haat, schuldgevoel, maar
ook trots komen voort uit inadequate
voorstellingen)
* juist vanuit rust (niet veroordelen) is het
mogelijk effectief te handelen
Spinoza is geen rationalist:
• “de rede vermag niets tegenover een
aandoening, tenzij ze zelf tot aandoening
wordt….” (Ethica, deel IV, stelling 14)
• in de voorredes van Ethica III en V bekritiseert
Spinoza daarom expliciet Descartes en de
stoïcijnse filosofen
‘De geest is gewillig, maar het vlees is
sterk’
• de sterkste voorstelling of aandoening wint
• dit gebeuren wordt vaak ervaren als een conflict
tussen geest en lichaam (vlees)
• de ‘oplossing’: een interne transformatie van
rede naar intuïtief weten (inzicht, verinnerlijkt,
eigen gemaakt) (EIV, st. 14)
Vrije mensen in een vrije
samenleving
Spinoza heeft drie soorten argumenten voor zijn
pleidooi voor een radicale vrijheid van spreken,
schrijven, publiceren….
in de democratie die de meest natuurlijke en
menselijke regeringsvorm is.
Drie argumenten:
• 1. De menselijke natuur: men kan niet denken
wat men wil (filosofisch argument)
• 2. Het doel van de staat: veiligheid en rust,
(rationeel, politiek en praktisch argument)
• 3. en daardoor vrijheid en geluk (‘ethisch’
argument)
Radicale vrijheid van denken, spreken en
publiceren
• een radicale vrijheid van spreken en publiceren
• maar geen vrijheid van handelen en van
‘taalhandelingen’
• de overheid (wet) staat boven de kerken:
sancties om onrust en onvrede te voorkomen
• debatten, referenda en vrijwaring van
indoctrinatie om zelf denken en meningsvorming
te bevorderen
Actueel: vrijheid om te beledigen en
kwetsen?
• onderscheid tussen vrijheid van denken, van
uiten van gedachten en van handelingen
• ‘woorden geuit met list, met bewust gebruik van
valse argumenten, en gesproken uit woede en
haat’ zijn taalhandelingen (performatief
taalgebruik) die verboden mogen worden
• tegen het risico van de vrijheid van
meningsuiting zal een staat zichzelf en de
onderdanen zo goed mogelijk beschermen,
zoals dat ook gebeurt bij het toestaan van
alcoholgebruik en risico’s in het verkeer
Om verder te lezen:
• Jan Knol, En je zult spinazie eten. Aan tafel bij Spinoza, filosoof van
de blijdschap. Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2006.
• Herman de Dijn, De uitgelezen Spinoza, Boom, Amsterdam, 2000.
• Theun de Vries, Spinoza. De Prom, Amsterdam, 2003.
• Grenzen aan tolerantie: Erasmus, Hugo de Groot, Spinoza en de
actualiteit. (W. Derkse, red.) Damon, Budel, 2005
• Wiep van Bunge, Filosoof van vrede, de Haagse Spinoza. Van
Stockum, Den Haag, 2008.
• Libertas philosophandi, Spinoza als gids voor een vrije wereld. In de
Pelikaan, Amsterdam, 2008
• Miriam van Reijen, Spinoza. De geest is gewillig, maar het vlees is
sterk, Klement, Kampen, 2008.
•
[email protected]
www.wijsgeer.nl/miriamvanreijen