Spinoza en zijn filosofie (voor) vandaag.

Emoties tussen cultuur en natuur?
Inleiding door Miriam van Reijen over
emoties, en de filosofie van de passies bij
Descartes en Spinoza.
Rotterdam, 6 maart 2012
Emoties tussen cultuur en natuur?
Filosofie is systematisch en kritisch nadenken, en zoekt net als
wetenschap naar de aard en de oorzaken van de verschijnselen,
om ze te begrijpen en verklaren. Iets kennen is de oorzaak
kennen. (Spinoza titel Ethica III)
Het is belangrijk eerst een begrip waarover met elkaar gesproken
wordt te definiëren, omschrijven, af te bakenen.
De begrippen emoties en voelen worden in erg veel betekenissen
gebruikt: tasten, lichamelijk voelen (kiespijn), voelen i.p.v. denken
(‘intuïtie’), en – daar gaat het vandaag over –
gemoedsaandoeningen.
Passies
• Het filosofische begrip is affecten en/of passies. Lijden, ondergaan,
het overkomt je en het is smartelijk, pijnlijk // Matheus Passion, het
lijdensverhaal van Christus. Verwant met pathos, pathologisch,
passief.
• Medische analogie, in de Oudheid taakverdeling arts en filosoof.
• Het effect of gevolg dat ze hebben, de expressie (Darwin) of de
manifestatie ervan, waar ze toe leiden, de invloed ervan, de functie
die ze kunnen hebben; dat heeft allemaal niets met filosofie te
maken.
Cognitieve emotietheorie
• Epictetus: mensen lijden nooit door de gebeurtenissen of andere
mensen, alleen door hun eigen opvattingen over die gebeurtenissen
• Daarom zijn gemoedsaandoeningen filosofisch interessant; anders
vallen ze onder de geneeskunde, natuurkunde of biologie
• Alleen een cognitieve theorie verklaart de verschillen tussen
culturen, seksen, samenlevingen en individuen en de gradaties in
intensiteit van de emotie
• Een emotie veronderstelt bewustzijn, interpretatie, evaluatie
(waardering) en vooral normen, ideeën van recht hebben op, niet
mogen falen…..
Emoties en filosofie
• Emoties overvallen mensen schijnbaar; filosofie, kritisch denken,
kan de onderliggende opvattingen (gemeenplaatsen,
meningen,clichés,verinnerlijkte opvoeding) bewust maken: Ken
uzelf! Filosofie in functie van levenskunst en geluk.
• Zijn emoties zijn universeel, natuurlijk, menselijk? Ja, en ziekte ook!
D.w.z. dat iedereen ze onder bepaalde voorwaarden en
omstandigheden kan krijgen, NIET dat iedereen ze noodzakelijk
altijd allemaal krijgt! Dat hangt weer van de OORZAAK af.
• De emotie is niet (ir)rationeel - net zo min als koorts of pijn gezond
of ongezond, is maar de onderliggende oorzaak is dat. De emotie is
zelf ook geen oordeel, - zoals koorts niet de ziekte zelf is - maar het
gevolg, het symptoom ervan. Emoties bestrijden schiet niet op, is
symptoombestrijding.
Seneca
• Seneca laat het verschil zien in oorzaak tussen een lichamelijke
kwetsing (wond) en een woord van een vriend (gekwetst zijn).
• Een emotie verdwijnt als door nieuwe informatie de onderliggende
gedachte niet meer houdbaar is, en als dit niet door feitelijke
informatie mogelijk is, pas als je een nieuwe gedachte gelooft.
• Seneca bestrijdt dat een positieve of nuttige functie van een
vervelend gevoel (irritatie, woede) een argument vóór die emotie is.
Integendeel: het is bij gebrek aan beter, vgl. de dronkenschap.
• Het is het verschil tussen extern versus intrinsiek gemotiveerd zijn,
bv. om te studeren. Externe motivatie heeft allen maar nadelen.
Elementen in passie-theorieën in de 17e eeuw
1) filosofisch: passies van de ziel, hoe ontstaan ze?
2) medisch: ongezonde effecten, schadelijk
3) cognitief (neo-stoïcijns): onderliggende cognitie
bewust worden, begrijpen en veranderen
4) christelijk: bestrijden met vrije wil en liefde tot God
Descartes en Spinoza
René Descartes
1596 La Haye (Descartes), Frankrijk
1650, Stockholm, Zweden
Benedictus de Spinoza
1632 (Amsterdam) – 1677 (Den Haag)
Spinoza is als tweede
generatie allochtoon
in Amsterdam geboren
uit Portugees joodse
ouders.
Rijnsburg: 1661 - 1663
Spinoza woont een paar jaar in Rijnsburg, waar hij zijn werk
over de filosofie van Descartes schrijft.
Den Haag: 1669 - 1677
De laatste jaren van zijn
leven woonde
Spinoza in Den Haag,
waar hij in 1677 stierf
Descartes over de passies
De passies zijn een sein van of gewaarwording van het lichaam en
een signaal van en eigen aan de ziel, ze komen door indrukken van
buiten, maar zijn alleen mogelijk door de ziel en ze ondersteunen op
hun beurt weer de ziel in haar aansturen van lichamelijke actie.
Een ‘toestand van de ziel met een lichamelijke component, is
voelbaar in longen en hart en zet aan tot actie’. De passies van de
ziel gaan gepaard met veranderingen in hart en bloed, en hebben
dus een ‘fysiologische inslag’.
Prinses Elisabeth is kritisch en Descartes geeft haar raad: niet
zoveel denken, zoek afleiding, gebruik je verstand en je vrije wil en
beteugel je emoties. Geloof in God helpt tegen de angst.
6 basisemoties
• Descartes: 6 basisemoties, op grond waarvan?
• Spinoza: verwondering/ verbazing is geen passie, maar
onwetendheid. En de andere 5, in deze volgorde:
• Begeerte/aandrift/wil/verlangen< lust en onlust m.b.t. zelfbehoud =
affectiones/ zich doorzetten/ blij en droef (los van naam of kunnen
beschrijven hoe het voelt!) = affectus < + idee van oorzaak > liefde
en haat = passio of actio
• Conatus > lust- onlust > drie basisaffecten: de begeerte zelf, maar
vooral blij, droef > alle andere affecten daarvan afgeleid, is blij/droef
+ gedachte/ voorstelling. En de al of niet waarheid van de gedachte
geeft het onderscheid tussen passio of actio; en dat is NIET
hetzelfde onderscheid als positief/ negatief.
Drie manieren van kennen en hun
relatie tot de aandoeningen
• de verbeelding (imaginatio): alle lijden
komt van de waan
• de rede: redelijk (verstandig) denken en
wetenschappelijke kennis leiden nooit tot
passieve affecten (lijden)
• het intuïtieve weten: gaat gepaard met
gemoedsrust, duurzame vreugde,
geluk(zaligheid) en een intellectuele liefde
tot God
Spinoza’s motivatietheorie.
• Alles draait bij Spinoza om actief (uit eigen
(denk-)kracht) versus passief (van buitenaf
gedwongen)
• Ofwel: intern versus extern gemotiveerd
• Vormen van externe motivatie zijn:
overmacht, indoctrinatie, sancties,
chantage, manipulatie, wetten, moraal, en:
de passies (woede, angst, schuldgevoel)
Passies maken minder effectief
•
•
•
•
•
•
•
•
Kosten energie
Verhinderen rustig nadenken
Komen later dan iets weten
Voelen niet goed
Je hebt er zelf last van en een ander niet
Maken de zaak soms erger
Lossen het praktische probleem niet op
Zijn minder stabiel
Maar Spinoza is geen rationalist:
• “de rede vermag niets tegenover een
aandoening, tenzij ze zelf tot aandoening
wordt….” (Ethica, deel IV, stelling 14)
• in de voorredes van Ethica III en V
bekritiseert Spinoza daarom expliciet
Descartes en de stoïcijnse filosofen
Kritiek van Spinoza op Descartes:
• Al in zijn PPC (1663): hij gaat niet uit van een
persoonlijke god, van het dualisme lichaam – geest en
van een vrije wil.
• De macht van de rede versus Medea (i.t.t p. boek 27:
Spinoza is géén rationalist) Ethica IV, st. 14.
• Kritiek op de Stoa en op Descartes: Ethica III voorrede;
Ethica V voorrede (weergave van Descartes’ theorie van
de passies en zijn kritiek daarop) vanwege de
vermeende macht van de rede en de wil.
Om verder te lezen:
• Jan Knol, En je zult spinazie eten. Aan tafel bij Spinoza,
filosoof van de blijdschap. Wereldbibliotheek,
Amsterdam, 2006.
• Jan Knol, Spinoza uit zijn gelijkenissen en voorbeelden,
voor iedereen. Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2007.
• Wiep van Bunge, Filosoof van vrede, de Haagse
Spinoza. Van Stockum, Den Haag, 2008.
• Libertas philosophandi, Spinoza als gids voor een vrije
wereld. In de Pelikaan, Amsterdam, 2008
• Miriam van Reijen, Spinoza. De geest is gewillig, maar
het vlees is sterk, Klement, Kampen, 2008.
Om verder te lezen (2)
• Andere publicaties van Miriam van Reijen:
• - Eigen verantwoordelijkheid. Een dubieus beroep in de
hulpverlening, Uitg. Nelissen B.V., Baarn, 1984.
• - Filosofie en hulpverlening I (Wijsgerige kernbegrippen),
Baarn/Soest, 1984, (7e druk 2003 )
• - Filosofie en hulpverlening II (Mensopvattingen),
Baarn/Soest, 1984, (2e druk 1992)
• - Filosoferen over emoties, Reeks Sociale
Wetenschappen, Soest, 1995, (4e druk 2003)
• - Emoties.Van stoïcijnse apatheia tot heftige liefde. (red.
M. van Reijen), Klement, Kampen, 2005, (2e druk 2007)
• - Het Argentijnse gezicht van Spinoza. Passies en
politiek, Klement, Kampen, 2010, (dissertatie).