Spinoza en zijn filosofie (voor) vandaag.

Spinoza: leven, werken en de
actualiteit van zijn filosofie.
Miriam van Reijen
De Witt-Spinoza Symposium
22 maart 2014
Benedictus de Spinoza
1632 (Amsterdam) – 1677 (Den Haag)
Spinoza is als 'tweede
generatie allochtoon'
in Amsterdam geboren
uit Portugees joodse
ouders.
Joodse Begraafplaats Ouderkerk
a/d Amstel
met de graven van o.a. Spinoza’s ouders:
Hanna Deborah (gest. 1637) en
Michael de Spinoza (gest. 1653)
Rijnsburg: 1661 - 1663
Na het failliet van het door hem en zijn broer Gabriel
overgenomen bedrijf (Bento y Gabriel De Spinosa) werd
Spinoza in 1656 uit de Portugees-joodse gemeenschap
verstoten
Hij woont later een paar jaar in Rijnsburg
Spinoza in Voorburg: 1663 – 1669
Beeld van Rudolf Roth
(1964)
plantsoen Spinozalaan
Den Haag: 1669 - 1677
De laatste jaren van zijn
leven woonde
Spinoza in Den Haag,
waar hij in 1677 stierf
Nieuwe Kerk, Den Haag
Geen graf, wel een gedenksteen
Spinoza’s werken:
* Een inleiding in de filosofie van Descartes (1663)
• Het Theologisch-politiek traktaat (1670): god is geen persoon en de
bijbel is mensenwerk en bevat geen goddelijke waarheid. In1674
verboden door de Staten van Holland.
• Opera postuma/ Nagelate schriften (1677),
waarin o.a. de Ethica, Het politiek traktaat en
de briefwisseling.
De ETHICA (5 delen)
I. Er bestaat één substantie, die Spinoza
god, natuur of al-wat-is noemt.
II. De mens denkt; lichaam en geest is één.
III. Ontstaan en aard van de aandoeningen.
IV. De menselijke slavernij (van de passies)
= de onmacht van de ratio.
V. De macht van het verstand = het
intuïtieve weten ofwel inzicht.
Spinoza's actualiteit en relevantie, vanwege de
verregaande consequenties van zijn godsbeeld
voor zijn mensbeeld:
- De mens neemt geen aparte plaats in in het
geheel van de natuur
- Ook de mens volgt altijd de goddelijke wet // de
natuurwetten
- Er bestaan geen wonderen, er is geen toeval en
mensen hebben geen vrije wil (zie: voorbeeld
van de zon, Ethica II, st. 35)
- Er bestaat geen absoluut (ethisch) goed en
kwaad
- Democratie en vrijheid van meningsuiting
Hoe de passies ontstaan
* Iedereen en alles poogt zich altijd door te
zetten (conatus, zie Ethica III, st. 6 e.v.)
* Dit kan lukken of niet
* Dit kan bewust zijn of onbewust blijven
• Geeft een goed gevoel of onlust
• Idee van oorzaak daarvan kan adequaat
zijn of niet adequaat (Ethica III, st.3) en st.
58)
• De oorzaak adequaat kennen voorkomt de
passie of neemt deze weg (ethica V, st. 3)
• Intuïtief weten: dat er altijd een oorzaak is
Spinoza’s motivatietheorie.
• Alles draait bij Spinoza om actief (uit eigen
(denk-)kracht) versus passief (van buitenaf
gedwongen of beïnvloed)
• Ofwel: intern (= vrij) versus extern (= slaaf
gemotiveerd
• Vormen van externe motivatie zijn:
overmacht, indoctrinatie, sancties,
chantage, manipulatie, wetten, moraal, en:
de passies
Passies maken minder effectief
•
•
•
•
•
•
•
•
Kosten energie
Verhinderen rustig nadenken
Komen altijd later dan iets weten
Voelen niet goed
Je hebt er zelf last van en een ander niet
Maken de zaak soms erger
Lossen het praktische probleem niet op
Zijn minder stabiel
Spinoza is geen rationalist:
• “de rede vermag niets tegenover een
aandoening, tenzij ze zelf tot aandoening
wordt….” (Ethica, deel IV, stelling 14)
• in de voorredes van Ethica III en V
bekritiseert Spinoza daarom expliciet
Descartes en de stoïcijnse filosofen
‘De geest is gewillig, maar het vlees is
sterk’
• de sterkste voorstelling of aandoening wint
• dit wordt vaak ervaren als een conflict tussen
geest (beter weten) en lichaam (de verleiding)
• de ‘oplossing’: een interne verandering van
koele rede naar affectief beladen intuïtief weten
(inzicht, verinnerlijkt, eigen gemaakt)
• de passies zijn alleen nuttig voor wie het
ontbreekt aan inzicht en/of moed (vgl. iemand
die zich moed indrinkt)
Was Spinoza in 1672 woedend?
• Ik denk van niet, want: Leibniz (de bron van het
verhaal) schrijft alleen dat Spinoza zei. dat “...hij
werd genoopt /gedreven de deur uit te gaan met
een papier....”
• En Spinoza schrijft: 'tot alles wat wij door een
passie (= extrinsiek) gemotiveerd kunnen doen,
kunnen we ook door de rede (= intrinsiek)
gemotiveerd worden aangezet. (Ethica, IV, st.
59)
Om verder te lezen:
• Jan Knol, En je zult spinazie eten. Aan tafel bij Spinoza, filosoof van
de blijdschap. Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2006.
• Wiep van Bunge, Filosoof van vrede, de Haagse Spinoza. Van
Stockum, Den Haag, 2008.
• Steven Nadler, Spinoza. Olympus, Amsterdam, 2005.
• Miriam van Reijen, Spinoza. De geest is gewillig, maar het vlees is
sterk, Klement, Kampen, 2008.
• Miriam van Reijen, Het Argentijnse gezicht van Spinoza. Passies en
politiek. Klement, Kampen, 2010.
• Miriam van Reijen (hertaald, ingeleid en van aantekeningen
voorzien), Spinoza, Brieven over het kwaad. Wereldbibliotheek,
Amsterdam, 2012.
• Miriam van Reijen, Spinoza in bedrijf: van passie naar actie. Uitg.
Klement, Boekencentrum, Zoetermeer, 2013.