De Marollen - Erfgoed Brussel

DeMarollen
DeOnze-Lieve-VrouwterKapellekerk.
Ets,datum1863of1869,toegeschrevenaanEmilePuttaert.
© SAB
AlsdeMarolleninhetlaatstedecenniummeerenmeertrendyzijngewordendanheeft
hetditgrotendeelstedankenaanhaarreputatievan‘kleurrijke’volkswijk.Deze
publicatietraceerthaaroorsprongtoteenwoonkerndievanaf12deeeuwontstaatrond
eenkapelenwaarvandebewonerstextiel,lederenmetaalbewerkten.Zeschetstde
langzameontwikkelingvandewijkdoordeeeuwenheen,engaatdieperinopde
situatieinde19deen20steeeuwmetdeproblematiekvandeoverbevolkingen
opeenvolgendesanerings-ensocialewoonprojecten.Maarookhetrijkereligieuze
verledenvandewijkdoordevestigingvankloostergemeenschappenalsde
brigitinnen,minimen,apostolinenenvisitandinenkomtaanbod.DenaamMarollen
zouvermoedelijkafkomstigzijnvaneenvandezekloosters.Verderstaatzestilbijde
aanwezigheidvanverschillendemedischeinstellingendieookoparchitecturaalvlak
hunstempelhebbengedruktopdewijk.Entenslottezoemtzeinopdieelementendie
vandeMarolleneenlevendigewijkmaaktenenmaken,descholen,dehandelszaken,
brouwerijenenanderebedrijven,debioscopenenniettevergetendeBadenvan
Brussel.
2
Inhoud
Stedenbouwkundigeontwikkelingvandebuurt
Socialewoningenvooralles
Eenreligieuzewijk
DeMarollen-centrumvanmedischeactiviteit
DeMarollenopschool
Genietenvanzijnvrijetijd:winkels,bioscopen,zwembad
Drankenenkleding:eenintenseindustriëlebedrijvigheid
Eenwijkindeverdrukking
DeMarolleninkaart
Bibliografie
Colofon
3
Stedenbouwkundigeontwikkelingvande
buurt
Eenlangegeschiedenis…
Inde12deeeuwstellenwedeeersteduidelijketekenenvastvanwatlaterde
Marollenwijkwordt.Indieperiodeontstaatimmerseenambachtsbuurtrondeen
O.L.V.-kapelindebuurtvanBrussel,opdewegnaarZuid-Brabant.Debewonersvan
deze‘Kapellewijk’beoefenenertextiel-,leer-enmetaalbewerkingenbouwberoepen.
Opdezelfdeverkeersas,eenbeetjezuidelijkerenwatafgelegen,nl.opdesitevanhet
huidigeSint-Pietersziekenhuis,staateenleprozenhuis.
DekapelstaatopgrondvandehertogvanBrabant,Godfried1.Inhetbeginvande
13deeeuwevolueertditkleinecentrumtotdeparochievanOnze-Lieve-Vrouwter
Kapellekerk–denaamverwijstnaarhetvoormaligekapelletje.Dezeparochiebezit
hetvoorrechtdatzijhaaroverledenenmagbegraven.Aldusontstaateenkerkhof
rondomhetkerkgebouw,opdehuidigeKapellemarkt.
Indeloopvande13deeeuwkrijgtBrusseleeneerstestadswal.Doormiddelvandeze
versterkingstellendewelgestelden,degrondeigenaarsendekapitaalbezittersdieinde
stadwonenenzebesturen,huncontroleoverdestadveiligenbeschermenzezich
zelfstegendeambachtsluiendearbeidendeklasse.DeKapellewijkenhet
kerkgebouwkomendusbuitendemurenterecht.Eriseentoegangtotdestadviade
Steenpoort,dieoverdeHoogstraatisgebouwd.Ondanksdeduidelijkeafbakeningvalt
debuurtontegensprekelijkonderdemachtvandeBrusselseschepenen.Hungezag
reiktimmerstotaaneenkruis,evenvoorhetleprozenhuis.Datgeeftdegrensmet
Obbrusselaan,eendorpsentiteitmeteeneigenschepencollegedatdehistorischekern
vormtvandehuidigegemeenteSint-Gillis.
DewegdieBrusselviaObbrusselmetZuid-Brabantverbindt,wordtvanaf1272
‘Hoogstraat’genoemd,wateropwijstdatdebebouwing–vooraldeuitbreidingvande
Kapellewijk–tegeneenhellingopklimt.Wellichtdateerthetsterkgeorthonormeerde
stratenpatroonindeonmiddellijkeomgevingvandeKapellekerk–stratenparallelmet
ofloodrechtopdeHoogstraat–uitdezeperiode.
DeeerstetekenendieophetbestaanvanhetleprozenhuisSint-Pieterwijzen,dateren
van1174,maarhetisbestmogelijkdathetalettelijkejareneerderbestond.Hetwas
eigendomvanhetschepencollegevanObbrussel.Verderbevindenzichinde
omgevingeenwatermolenopdeElsbeek,terhoogtevandetoekomstigeHallepoort,
envermoedelijkenkelehuizen.
In1296beveelthertogJanIIvanBrabantdathetschepencollegevanObbrusseldoor
datvanBrusselwordtovergenomen:hetgrondgebiedaandezuidkantvanBrussel,
4
‘hetbekkenvanBrussel’,strektzichdanuittotaanHoogteHonderd.
5
DetailvanhetplanvanDeventeruit1550.Hoeweldaterenduitde16deeeuwzijnopditplan
deKapellenkerk,deHoogstraatendeLeprozerijzichtbaar.
1Kapellenkerk-2Hoogstraat-3Leprozerij
© KBR - Kaarten en Plannen
6
GlasraamdatGodfriedIvoorsteltalsbeschermervandeOnze-Lieve-VrouwterKapellekerk
diehijinzijnarmendraagt.Kapellekerk,Drievuldigheids-kapel.Glasraamuitgevoerdin1852
doorJ.-B.Capronnier.
A. de Ville de Goyet
7
© GOB
DeKandelaarstraatopheteindevande19deeeuw.VormtsamenmetdeTempelstraat,de
SamaritanenstraatendeDuivenstraateennetwerkvanstraatjesdatreedsvoorkomtophet
planvanDeventer.Dezestratenverradendoorhunsmallebreedteenhellendreliëfnoghun
middeleeuwseoorsprong.
© AVB
8
Stedenbouwkundige ontwikkeling van de buurt
Debloeivaneenwijk,vanafde14deeeuw
HetplanvanMartindeTailly(1640,uitgavevan1748)iseenbelangrijkebronomde
uitbreidingvandewijkvasttestellen.DegrenzenvanhetkerkhofronddeKapellekerkzijn
nogzichtbaar.Ditkerkhofwerdin1784afgeschaftalsgevolgvanhetverbodomnoginde
stadtebegraven.
© Museum Stad Brussel - Broodhuis
Deeersteomwallingvertoontalsnelenkelezwakkepunten.Geziendemislukte
stadsverdedigingin1356,alsgevolgvandeoorlogtussenBrabantenVlaanderenen
methetoogophetvoorkomenvanelkedreigingindetoekomst,dienteentweede
verdedigingsmuurtewordengebouwd.Destedelijkeoverheidbeslistin1357totde
bouwvaneentweedeomwalling.Dezestadsmuuromvatookdebuitenwijkenen
omsluitvoornamelijkeengroteoppervlaktetenzuidenvandeeerstemuur.Een
aanzienlijkdeelvanhetvoormaligegrondgebiedvanObbrusselhoortjuridischalbij
Brussel,maarbevindtzichnuookbinnendestadsmuren;hetleprozenhuisligtdusin
destad.Vanafdezuidkantvandetweedeomwallingishetenigedoorgangspuntnaar
destaddeHallepoortdieeveneensdeHoogstraatoverspant.
Nietteminwordtdeeersteomwallingnietzondermeervernietigd:dankzijdezemuur
9
kandestedelijkeoverheidnogsteedsmakkelijkerdevolksewijkencontrolerenen
desgevallenddetoegangtotdestadsluiten.Dezeeersteomwallingvormtnog
gedurendeverschillendeeeuweneensocialeeneconomischedemarcatielijninde
stadsruimte.
HierdoorisdeMarollenbuurtvanafdezeperiodeduidelijkeromlijnd.Zijstrektzichuit
tenoostenvandeZennevallei;inhetwestenwordtzijophaastnatuurlijkewijze
begrensddoordemoerassigeweidenvanderechteroevervandeZenne,inhetoosten
doorhetbruuskeniveauverschildatvandaagnogmerkbaarisvoorbijde
MinimenstraatendeMontserratstraat.Zowelinhetnoordenalsinhetzuidenvormen
detweeopeenvolgendestadsmurendemateriëlegrenzen.
IndieperiodeontstaatnietvervandeHoog-straatenvanhetambachts-centrumde
Zavelwijk.Dezeisfundamenteelverschillend.Debewonerszijnerwelstellender.De
wijkzalgeleidelijkevoluerentoteenuitbreidingvanhethertogelijkhofvande
Coudenberg,mettalrijkearistocratischehotels,herenhuizenendurewoningenvande
burgerlijkeofmilitairehogeofficieren.
IndelatereMarollenwordennieuweverkeerswegenaangelegd,zoalsdeZwaardstraat
endeSpiegelstraat.Aanderandvandewijkwordenbepaaldenogonaangeroerde
gebiedenvoorwasactiviteitengebruikt.Destraatnaam‘Nieuwland’verwijstnaareen
vandezegebiedendiepaslaterwordenbebouwd.Destedelijkeaanblikvandewijk,
haarsociaal-economischeprofielenhetgroteverschiltenopzichtevandeZavel
verradenhetduurzamekaraktervandeMarollen.
Opheteindevande18deeninhetbeginvande19deeeuwechterduikenhierendaar
enkelediscrete,maarrijkeraandoendegebouwenop.Indestadiserimmersgebrek
aanterreinenvoorherenhuizenmeteentuin.Eenvandezeldzamearchitecturale
getuigenuitdezeperiodeishetherenhuisindeHuidevettersstraat,nr88.Hetdateert
uithetlaatstekwartvande18deeeuwenvaltvoornamelijkopdoorzijn
indrukwekkendeafmetingen.
HetediktwaarmeeJozefIIin1783dereligieuzecontemplatieveordesverbiedt,maakt
talrijkegrondenvrijdieeveneensvoorfabriekenenlatervoorindustrieënworden
gebruikt.TijdensdeIndustriëleRevolutiewordenindeMarollenmeerdere
gelijkaardigebouwwerkenopgetrokken.Dezeprominenteaanwezigheidvan
productiecentratrektalsneleensterkeconcentratievanarbeidersaan.Hierdoorneemt
dewoningdichtheidtoe,metnamedoordecreatievantallozedoodlopendesteegjes.
Dewijkneemtdedraadvanhaarinitiëleontwikkelingtijdensdemiddeleeuwenweer
op.
10
DeHoogstraat.Hetonregelmatigetracévandezestraatwijstopeenlangegeschiedenis.
© SAB
11
HerenhuisindeHuidevettersstraatnr88.Dehardstenenomlijstingenvandevenstersmet
bekronenderocaillesleutelgetuigenvaneenverfijndesoberheid.
A. de Ville de Goyet
12
© GOB
Stedenbouwkundige ontwikkeling van de buurt
Nagalmenuithetverleden:traditionelehuizen
DeMarollen,meerbepaalddeHoogstraatendeaangrenzendestraten,biedeneen
waaiervanzogenaamdetraditionelehuizendietotinde18deeeuwdebasisvande
Brusselseprivé-architectuurvormen.
Dezehuizenwordenopsmalleendiepepercelengebouwdzodatdebebouwbare
ruimtemaximaalwordtbenut.Debijhorendetuinisvaaknietmeerdaneenkoertje
metdaarachtereenachterhuis,omdegrondnogrendabelertemaken.
Dezetraditionelehuizenhebbeneentypischepuntgevel.Denoklijnstaatloodrechtop
destraat:demandeligemurenzijndusdedraagmuren.Devoorgevelwordtmetde
structuurverbondendoormiddelvanmuurankersmetmetalentrekkers.Depuntgevel
ismeestaleentrapgevel.Methetoogopdewaterdichtheidwordtopdezetrappen
meestaleensteengelegd.Hetzwakkepuntvandezeschikkingisechterhet
insijpelenderegenwaterviademandeligemuren.Vanafde18deeeuwwordthet
gedraaid:hetdakwordtnuparallelmetdestraatgebouwdenhetregenwaterwordt
naardestraatofnaardetuinafgevoerd.
Bakstenenenzandigekalksteenzijndebasismaterialenvoordegevels.Zandsteenis
sterkerenwordtvoordeondermuurendefragieleelementengebruikt,zoalsde
omlijstingenvandeurenenvensters.Vanafdeheropbouwperiodenahet
bombardementdoorLodewijkXIVin1695wordensommigegevelsmeteen
beschermendekalklaaggeplamuurd.Vanafhetmiddenvande18deeeuwwordtdit
procédéveralgemeend.
Dezehuizenhebbeneenkelder,eenbenedenverdiepingdievaakaaneenhandelszaak
wordtvoorbehouden,eenoftweewoonverdiepingeneneenzolder.Debouwlagen
bestaanelkuittweevertrekkenenwordenmetelkaarverbondendoormiddelvaneen
smallerechteofdraaitrapinhetmiddenvandewoning,tegeneenvandemandelige
muren.
Eenaantalgevelswordtversierdvolgensdesmaakvandatmoment.Hethuisinde
Hoogstraat,nr182,dateertvanheteindevande17deeeuwenheefteen
indrukwekkendebarokgeïnspireerdeklokgevel,terwijlhetnr50,gedateerd1767,een
in-enuitzwenkendegeveltopmetrocaille-elementenheeft,inLodewijkXV-stijl.
13
Hoogstraat182en184.
© KIK
14
Hoogstraat50.
© KIK
15
Stedenbouwkundige ontwikkeling van de buurt
Het ‘Bruegelhuis’
Volgens de legende heeft Pieter Brueghel de Oude (omstreeks 1525-1569) hier gewoond.
Hiervan bestaat geen bewijs, maar de woning heeft ongetwijfeld toebehoord aan zijn zoon,
Fluwelen Brueghel. Volgens sommige bronnen heeft David Teniers III (1638-1685) er
gewoond, de achterkleinzoon van de beroemde schilder.
De grote poort vormde de toegang tot de doodlopende Rodepoortstraat. De ingang tot de
woning bevond zich in de overdekte doorgang. In 1888 moet het steegje wijken voor de
aanleg van de straat met dezelfde naam, vlak naast het huis. Deze traditionele woning met
trapgevel telt twee bouwlagen. De gevel werd afgekapt zodat vandaag de bakstenen en de
zandsteen zichtbaar zijn. De huidige aanblik van het gebouw is het resultaat van intense
restauratiewerken in 1963, als gevolg van de bescherming van de buitenkant van het
gebouw in 1960.
16
Breugelhuis,Hoogstraat132.
Marcel Vanhulst © GOB
17
Breugelhuis,Hoogstraat132,plattegrondvandebenedenverdieping.
Marcel Vanhulst © GOB
18
Stedenbouwkundige ontwikkeling van de buurt
HetoudstehuisinBrussel…overblijfselvanhetvoormalige
Sint-Gisleinsgasthuis
Sinds1356bevindtzichopdehoekvandeHoogstraatmetdeSint-Gisleinsstraateen
gasthuisvoorbedevaartgangers,datdoordeparochievandeKapellewijkwordt
beheerd.Terhoogtevandehuidigenrs153-155indeHoogstraatbevondzichdekapel
vanhetgasthuis.
Hetgasthuisbeschiktetevensoverenkeleaandezemurengrenzendehuizeninde
Sint-Gisleinsstraat,diehetverhuurdeominkomstentevergaren.Eenvandeze
gebouwenishetgedeeltelijkbewaardgeblevennr86,datalshetoudstehuisvan
Brusselbekendstaat.Hetstaatparallelmetdestraatendateertuitdeeerstehelftvan
de16deeeuw.
Opdeeersteverdiepingheeftdegeveleenuitkraging.Hetoorspronkelijkevakwerk
werddoorheendejarenvervangendoorsteen.
Hetgebouwondergaatin1986eendanigetransformatiezodatenkelzijnalgemene
silhouetvandaagnogvanzijnouderdomgetuigt.Deliggingvanhetgebouwtoontde
vroegererooilijnvandeSint-Gisleinsstraat,dievlakvoorbijdithuiswerdverbreed.
19
Sint-Gisleinsstraat86,ca1900.
© KIK
20
Stedenbouwkundige ontwikkeling van de buurt
De19deeeuwendeopenbarehygiëne
Overbevolking,promiscuïteit,gebrekaandrinkbaarwaterenhygiënewarenopheteindevan
de19deeeuwhetdagelijkslotvangezinnendieinkleinewoningenleefdenmetéénoftwee
kamers.
© SAB
Dewijkondergaateengedaanteverandering
Opdedrempelvande19deeeuwbereiktedeindustriëlerevolutieBrusselenhaar
voorsteden.Ditzorgdevoortalvaningrijpendeveranderingen.Eendirectgevolgwas
desterkestijgingvandebevolkingoveralindestad.IndeMarollennamde
grootschaligeproductietoeenvestigdenerzichnieuwebedrijven.Arbeidersmethun
gezinnenoverspoeldendewijkengevenhaarhetuitzichtdatvooreendeeltot
vandaagisblijvenbestaan.
Hetnogzeermiddeleeuwsestadsweefselwerdineenrationelerkeurslijfgedwongen.
Nieuweenbrederestratenwijzigdenhetbestaandestratenpatroon.Hetstadsbestuur
spandezichinomhetbasisonderwijsteontwikkelen,indeovertuigingdathethele
gezinervanprofiteerdealsdekinderennaarschoolgingen.Deopbloeiende
handelsactiviteitverleendedeMarolleneenlevendigenkleurrijkkarakter.Vanafde
tweedehelftvande19deeeuwwerdhetstraatbeeldgedomineerddoorkleine
buurtwinkels,dievaakwerdenopengehoudenomhetkarigegezinsinkomenaante
vullen.Cafésennadienbioscopenmaaktenhetgeheelcompleet.
21
Mensonterendetoestanden
Indezeindustriëleomgevingbleefdevraagnaararbeiderswoningenechtergroot.
Talrijkeeigenaarsdedenfinancieelvoordeelmetdesituatiedoorhunterreinenopte
delenenindenabijheidvandefabriekenkleine,opelkaargepaktewoningente
bouwenzonderhetminstecomfort.Doorhunlaaginkomenhaddendearbeiders
trouwensgeenanderekeuzedanzichhiermethungezintehuisvesten.
DegangenvandeMarollenwarenechteopeenhopingenvankrotwoningenwaareen
totaalgebrekaanhygiëneheerste.Zebreiddenzichuitinhetstadsweefselen
bezorgdendehelewijkeentriestereputatievanongezondheid.Alleenalde
Hoogstraatteldeinde19deeeuwnietminderdan35vandergelijkegangen !
Vanafheteindevandejaren1830werddezemensonterendetoestanddoorsommige
politicienfilantro-penaangeklaagd.In1842steldeAdolpheQueteleteenkaartopvan
dearmoedeindeBrusselsevijfhoek.DeMarollenvormdenhetgebiedmetdehoogste
concentratiearmen.Arbeidersoproerencholera-epidemiesindestad(1832,1848en
1866)dedenhetstadsbestuurtenslottedenoodzaakinzienomintegrijpen.Er
verschenenooktalrijkestudiesoverdeongezondeleefomstandigheden,zoalsdestudie
dieEmileHellemanstussen1904en1906overdeMarollenmaakte.Deresultaten
warenzeerverhelderend:ineenkleinezonevandewijkleefdenbijna4.000personen
in394huizen.Deauteurmerkteopdatondanksdeinspanningenvandebewonershet
gebrekaanhygiënehundagelijkslotwas.
Eersteoplossingen
Deeersteoplossingenvanhetstadsbestuuromietstedoenaandeopenbarehygiëne
warenradicaalenlagenvooralopstedenbouwkundigvlak.Deaanlegvande
Blaesstraatwasdemeestopvallendeingreep.Inampervijfjaar,van1853tot1858,
werddeze900meterlangestraatgetrokkenonderimpulsvanschepenvanOpenbare
WerkenMichel-AugusteBlaes.Hijargumenteerdedat“debevolkingsdichtheidtussen
deHuidevetters-straatendeHoogstraathetgrootstwas,datzichindiezonedemeeste
stegen,gangenenbeluikenbevondenendatbijgevolgdenoodaanmeerluchtenopen
ruimtedaarhetnijpendstwas”.“Hetenigeefficiëntemiddelomdewijktesaneren
bestonderineenbredeencentralestraataanteleggendiedewijkvandeenenaarde
anderekantzoudoorkruisen”.Dezegrootschaligedoorsteekginggepaardmetde
aanlegvaneengrootpleininhetmiddenvandewijk,hethuidigeVossenplein.
Doordeverkoopvanterreinenaanlageprijzenzettehetstadsbestuurdeprivéeigenaarsertoeaanomhuurpandentebouwenbestemdvoordearbeidersbevolking.
DeNancystraatishiereengoedvoorbeeldvan.Dezestraatwerdin1892aangelegd
omhethuizenblokvandeVisitandinentesaneren,waarzichepidemiesvantyfus,
pokken,difterieenroodvonkhaddenvoorgedaan.Destadlegdeerbijzondere
verkoopsvoorwaardenop:verbodomaandebinnenzijdevanhuizenblokkente
bouwen,minimumoppervlaktevandebinnenplaatsenenlagehuishuur.Aandeonpare
kantstaateengroepneoclassicistischehuurpandengebouwdin1899naardeplannen
vanarchitectL.Laureys.Opdenrs16en18bevindtzicheenmeergezinswoninguit
1902naarhetontwerpvanarchitectHenriVanMassenhove,dieookdeplannen
tekendevoordebioscoopRialto.Elkeverdiepingbevattweeappartementengelegen
22
langsweerszijdenvandecentraletraveediebekroondwordtdooreendriehoekig
fronton.Bovendetoegangsdeurbevindtzicheensgraffitopaneelmethetopschrift
‘hygiène–sécurité’.
Deeersteoplossingenvanhetstadsbestuurwerdeningegevendoordenoodzaakomop
tetreden,maarhieldennietechtrekeningmetdebehoeftenvandebevolking.De
appartementsgebouwendiedoorprivé-initiatiefwerdengebouwd,vormdeneeneerste
modelvangezondewoningen,maarvolstondennietomhetprobleemvande
arbeidershuisvestingteverhelpen.
23
DeoudeWarschaugang,waarvandeingangzichnogaltijdbevindtindeHoogstraatnr188,
huisvesttevoordeTweedeWereldoorloghetTheaterToone.
A. de Ville de Goyet
24
© GOB
KaartvandearmoedeindeStadBrussel,AdolpheQuetelet,1842.
© KBR - Kaarten en Plannen
25
PlanvoordeaanlegvandeBlaesstraatenhetVossenplein,1853-1858.
© SAB
26
SgraffitoopdegevelvandemeergezinswoningaandeNancystraatnr16-18.
A. de Ville de Goyet
27
© GOB
Stedenbouwkundige ontwikkeling van de buurt
Een kunstenaarswoning
Architect Léon Sneyers realiseerde zijn eerste ontwerp in 1900 aan de Nancystraat nr 6-8, in
opdracht van kunstschilder Albert Cortvriendt. De materiaalbehandeling, glasramen, sgraffiti
en geometrische art-nouveaumotieven kondigen reeds de decoratieve richting aan die zijn
carrière zou uitgaan. De deur links geeft toegang tot de woning, de deur rechts tot het
schildersatelier. Op de plattegrond, in de vorm van twee in elkaar lopende L’s, zijn woning en
atelier zo geschikt dat het atelier op de bovenste verdieping een maximum aan licht
ontvangt.
28
Nancystraatnr6-8.WoningenateliervankunstschilderA.CortvriendtontworpendoorarchitectL.Sneyersin1900.
A. de Ville de Goyet © GOB
29
Nancystraatnr6-8,plattegrondvandebenedenverdieping.WoningenateliervankunstschilderA.Cortvriendtontworpendoorarchitect
L.Sneyersin1900.
© SAB
30
Socialewoningenvooralles
Eengrootschaligproject:deHellemanswijk
In1906keurdedesocialistischemeerderheidindeBrusselsegemeenteraadeen
grootschaligbouwprojectgoedinéénvandedichtstbevolktehuizenblokkenvande
Marollen,dieeentientalgangenen2.164zielentelde.Hetwasdebedoelingomdeze
personentehuisvesteningezondewoningen,gebouwdopééngrootterrein.Ditwerd
bereiktdoordebouwvanzevenlangeensmalleappartementsblokken,parallel
gelegenendoorbinnenstratenvanelkaargescheiden.Indegeestvandeartnouveau
benuttearchitectEmileHellemansdedecoratievemogelijkhedenvande
bouwmaterialen.Derodebaksteenisafgewisseldmetfriezenvanwitteengele
baksteennaasthardstenenelementen.Dearchitectuurvandegevelswordt
verlevendigddooruitkragingeneninsprongen.Hetgehelecomplexomvatte
272woningen,eencrècheengemeenschappelijkewasplaats.Deappartementen
besloegendevolledigedieptevandegebouwenomeenmaximalecirculatievanlicht
enluchttegaranderen.Zehaddenéén,tweeofdrieslaapkamerswaardoorde
bestaandepromiscuïteitwerdingeperkt.Elkappartementbezatookeentoilet,een
eigenwaterkraanenkelder.Dewoningenwarenzoontworpendatelkebewonerover
eenleefruimtevan10m2beschikte.Hellemansinspireerdezichvoorzijnprojectop
socialewoningeninLiverpooluit1885.Denieuwewijkwasontegensprekelijkeen
architecturaalsuccesmaarslaagdeernietinomalleonteigendebewonerste
huisvesten.Bovendienkondenvelehuurdersuitdevroegeregangendegevraagde
huurprijsnietbetalen.
31
Hellemanswijk,1912-1917.Zichtvanuiteenvandebinnenstraten.Ditcomplexisvandaag
eigendomvanDeBrusselseHaard,diedesocialewoningenvandeStadBrusselbeheert.De
appartementenwerdenenkelejarengeledengerenoveerd.
A. de Ville de Goyet
32
© GOB
Hellemanswijk,plattegrondvaneenappartementmetdriekamers.
© SAB
33
Sociale woningen voor alles
SocialewoningeninhetInterbellum
NadebouwvandeHellemanswijknamdeStadBrusselgeenverdereinitiatieven
meer.OpvraagvandeNationaleMaatschappijvoorGoedkopeWoningenen
Woonvertrekken(NMGWW),opgerichtin1919,envandeprovincieBrabantmaakte
hetstadsbestuurweliswaareenstudievandebehoeftenaansocialehuisvestingmaar
hetvondhiervoorreedsgenoeginspanningentehebbengedaanenconcentreerdezich
opdeaanhechtingvandegemeentenLaken,HarenenNeder-over-Heembeekwaar
reedssocialehuisvestingsmaatschappijenactiefwaren.DeNMGWW,het
BeschermcomitéendeprovincieBrabantnamenhierechtergeengenoegenmee.Op
23maart1922werddemaatschappijDeBrusselseHaardopgerichtomhet
woningprobleemaantepakken.HetstadsbestuurenDeBrusselseHaardhuldigden
eenpragmatischevisiedieverafstondvandefilantropischeidealenvanvoorde
oorlog.Naasthetopnieuwhuisvestenvandepersonendieonteigendwarendoorgrote
werkzaamhedenwaaronderdeHellemanswijkendeNoord-Zuidverbinding,moesten
ookdenaweeënvandeoorlogwordenbestreden.
Erwerdeentweesporenbeleidgevolgd:deuitbreidingvanhetaantalwoningeninhet
stadscentrumendebouwvaneentuinwijkinHaren.Nademislukkingvanditlaatste
projectopteerdeDeBrusselseHaardvoluitvoorappartementsblokken.In1929werd
eennieuwprogrammagelanceerdgerichtopdeverdwijningvandegangen,symbool
bijuitstekvanongezondehuisvesting.InhethartvandeMarollenconcentreerdende
projectenzichoptweeplaatsen:enerzijdsdeHoogstraatendeMenslievendheidsstraat,
anderzijdsdeSpiegelstraatendeVisitandinen—straat.In1928werdinde
Menslievendheids—straat,opdeplaatsvandevroegereLondèsgang,een
meergezinswoningmetvijftienappartementenopgetrokken,ontworpendoorarchitect
Robberechts.Hetiseensobergebouwingelebaksteenmetexpressiefuitgewerkte
gevel.DeBrusselseHaardvattenadienhetplanopomhetvolledigehuizenblokte
herbouwen,maarditprojectwerdpasopheteindevandejaren1950gerealiseerd.
Hetproject‘Spiegelwijk’,langsdekantvandeSpiegelstraatendeVisitandinenstraat,
werddoordeStadBrusselondernomeninsamenwerkingmetDeBrusselseHaard.
Hetwaseengrootschaligeingreepdiedenieuwbouwvanhethelehuizenblokomvatte.
ArchitectHenriVanMontforttekendein1936hetdefinitieveontwerpvoordebouw
van72woningen,dertienateliersenvierwinkels.Elkappartementhadeeneigen
ligbadalsuitingvanmoderncomfort.HetwasdeeerstekeerdatDeBrusselseHaard
eenstedenbouwkundigeoperatievandieomvangondernamwaarbijeenvolledig
huizenblokwerdafgebrokenenherbouwd.
34
Menslievendheidsstraat10.
© SAB
35
Spiegelstraat,planvanaanleg.
© SAB
36
Sociale woningen voor alles
Emile Hellemans
ÉmileHellemans(1853-1926).
© SAB
Emile Hellemans (1853-1926) was op verschillende terreinen actief, maar
onderscheidde zich vooral door zijn sociale bewogenheid. Hij was lid van de Hoge
Raad voor Hygiëne, het Beschermcomité van de arbeiderswoningen van de Stad
Brussel, de Commissie van burgerlijke godshuizen van Elsene, de administratieve
commissie van de gevangenissen en de Nationale vereniging tegen tuberculose. In de
naar hem genoemde wijk kon hij zijn sociale ideeën in praktijk brengen.
37
Sociale woningen voor alles
Comfortingradaties
Personendievanuiteenkrotwoningnaareenmodernappartementverhuisden,hadden
eenaanpassingsperiodenodig,zovondmenbijDeBrusselseHaard.Daaromwarende
huurwoningenverdeeldincategorieënvanverschillendestanding.Deappartementen
dierecente‘krotbewoners’moestenhuisvesten,haddenmindercomfortdande
woningendieverhuurdwerdenaanpersonendiereeds‘opgevoed’warendoorenkele
jarenverblijfineensociaalappartement.Volgensdezelfderedeneringmochtendeze
‘geëvolueerde’bewonersnadiendoorstromennaareenappartementmetmeercomfort.
Ditsysteembevorderdeookdesocialemix:aangezienderotatiesgezinpergezin
gebeurden,huisvestteeenzelfdeappartementsgebouwgelijktijdiggezinnenuit
krotwoningenengezinnendieerreedsmeerderejarenwoonden.Personendie
bijvoorbeeldrecentwarenonteigend,kregeneenappartementindeHellemanswijk,
waarzedeplaatsinnamenvanhuurdersdieverhuisdennaarmodernerewoningen.
Deradicaleoplossingenvandejaren1950en1960
HetMinimencomplexbreektmetdeverticalewoningbouwenprobeertzichmetzijn
zadeldakenteintegrereninhetbestaandestadsweefsel.
A. de Ville de Goyet
© GOB
OmzijnactiviteitennadeTweedeWereldoorlogzosnelmogelijktekunnenhervatten,
38
richtteDeBrusselseHaardin1949hetFondsvoordebestrijdingvankrotwoningen
op.Ditwashetbeginvandezeergrotewoonblokkendietussen100en400
appartemententelden.Omeenmaximumaanwoningentekunnenaanbieden,moesten
debouwkostenverlaagdworden.Dearchitectenkregenopdrachtgrote
gestandaardiseerdeengeprefabriceerdecomplexenteontwerpen,zonderdaaromin
monotonietevervallen.In1952kregendeMarollenhetbezoekvankoning
Boudewijn.Hetprobleemvandeongezondewoningenwasopdatogenbliknogaltijd
nietondercontrole.Naditbezoek,dateenschokveroorzaakte,gingDeBrusselse
Haardeenanderekoersvaren:naastdeprojectendiereedsopstapelstonden,werd
eenbeleidontwikkeldomopkortetermijndefinitiefkomaftemakenmetde
krotwoningen.InhetkaderhiervanontwierpendearchitectenGastonBrunfauten
HenriVanNuetentussen1953en1972hetBrigittinencomplex.In1953werdookhet
Minimencomplexgebouwd,eengezamenlijkprojectvanderegering,deStadBrussel
endeNMGWW.Hetbestaatuitzesgebouwengelegenrondpleintjesomeen
maximumaanlichtenluchttoetelaten.TussendeHoogstraatende
Menslievendheids-straatontwierpVanNuetenvoortseenreeksgebouwenrondeen
binnenplein,gedomineerddooreentorenmetbovenineensolarium.Ditcomplex,
gebouwdtussen1952en1965,wasbestemdvoor‘eenreedsgeëvolueerdebevolking,
dieklaarisvoorhetgebruikvaneencorrectewoning’,schreefhetmagazineLa
Maisonin1955.
Aldezeappartementsblokken,nogaangevulddoorhetcomplexindeKrakeelstraat,
gebouwdtussen1968en1975,aandeHuidevettersstraat,zijntyperendvooreen
periodeentijdsgeestdieeeneindewildenmakenaanhetprobleemvandeongezonde
woningendoormiddelvanvernieuwendeenradicaleoplossingen.Helaassloktendeze
mastodontenvolledigehuizenblokkenopenontwrichttenzegrondighetoude
stadsweefsel.
39
DeVanNueten-torenaandeHoogstraattegenoverhetSint-Pietersziekenhuis.Deze13
verdiepingenhogewoontorenbevatnaastappartementenookgemeenschappelijke
voorzieningenzoalseencrèche.
© AAM
40
Sociale woningen voor alles
Debewonerskomenopstraat
De‘SlagomdeMarollen’(zie‘Eenwijkindeverdrukking’)brachtin1969een
dialoogtussenoverheidenbewonersopgang.Debewoners,vertegenwoordigddoor
hetMarollencomité,gavenvoortaanconcreetadviesoverdeherwaarderingvande
wijk.Destratenmoestenhunoudetracébehoudenendebouwhoogteswerdenbeperkt
totdebestaandebebouwing.Nieuwegebouwenmoesteneengemengdefunctiekrijgen
(woningen,kleinbedrijfofhandelszaken).Debewonersbesloteneenberoeptedoen
opmeerderearchitectenomhet‘ongeordende’karakterdatzotypischwasvoorde
wijktebehouden.VoorbeeldenzijndeappartementenaandeMontserratstraatnrs8-10
enaandeVoorzienigheid-straatnrs2tot10,diein1986werdenheropgebouwddoor
hetarchitectenbureauSRZ.Debandtussendebewonersenhetlevenbuitenwerd
versterkt.Omvandestraateensalontemakenwerdendevenstersvoorzienvan
metalenvensterbankenwaaropdebewonerskondenleunenomeenpraatjemethun
burentemaken.
41
Voorzienigheidsstraat2.
A. de Ville de Goyet
42
© GOB
Eenreligieuzewijk
Ditzichtophetkloostervandekapucijnentoontdegroteafmetingendiesommigereligieuze
instellingenhadden.
© SAB
IndeloopdereeuwenvestigdenzichmeerderekloosterordenindeMarollen.De
kapucijnenwarenéénvandeeersten,in1587.De17deeeuwwaseenglorietijdvoor
dereligieuzeinstellingen:brigittinen,minimen,marollenenvisitandinennamenhun
intrekindewijk.Afgezienvandeeerstetwee,vervuldendezeordeseenbelangrijke
socialefunctieindevormvanziekenbezoek,liefdadigheid,bejaardenzorg…Medische
verzorgingaandebevolkingwerdookverstrektdoorhetSint-Kruisgodshuisende
leprozerieSint-Pieter.Sommigeabdijenbouwdenoverigenshunrefugehuisindewijk,
ondermeerdeabdijvanGembloersindeHuidevetters-straat.
Opheteindevan18deeeuwmaakteneerstkeizerJozefIIennadiendeFranse
revolutionairenkomafmetaldezeordes.Maarinde19deeeuw,nadatdeantiklerikale
stormgeluwdwas,kwamendekloostersmetvollekrachtterug.Dekapucijnen
keerdenterugnaardewijk,evenalsdeZwarteZusters,deKleineZustersvande
43
ArmenendeDochtersvanLiefdadigheidvanSint-Vincentius-a-Paulo.
44
Anoniemeplattegrond,1750.DeKapellekerkendekloostersvandeminimen,debrigittinen,
devisitandinen,dekapucijnenendemarollengetuigenvandesterkereligieuzeaanwezigheid
indeMarollen.
© SAB
45
HetrefugehuisvandeabdijvanGembloersindeHuidevettersstraat59isgedeeltelijk
bewaarddoordathetaanhetbeginvande20steeeuwwerdgeïntegreerdinde
stoffengroothandelJulesWaucquez&Cie.Aandestraatzijdeheeftderefugeeen
neoclassicistischegevelgekregen,terwijldeachterkant,afgezienvandeontpleistering,zijn
oorspronkelijkeuitzichtbewaardheeft.
A. de Ville de Goyet
46
© GOB
Een religieuze wijk
Het Marollenklooster
Anoniemeplattegrond(detail),1750,hetMarollenkloster.
© SAB
In 1660 vestigden de zusters apostolinen zich niet ver van de broeders minimen in het lage
gedeelte van de Blaer strate, de huidige Minimenstraat en Montserratstraat. Deze buurt,
bekend als ‘t Bovendael, was vanouds een oord van misdaad en prostitutie. De zusters
verleenden bijstand aan de prostituees en hielpen de armen. Ze waren ook gekend onder de
naam ‘Mariam Collentes’ (zij die Maria eer bewijzen) die later werd verbasterd tot ‘Maricollen’
en later ‘Marollen’. Hun aanwezigheid in de wijk eindigde in 1715, toen het klooster
verhuisde naar de Hooikaai. Het zijn dus waarschijnlijk deze zusters die hun naam aan de
wijk hebben gegeven.
47
Eenzustervandeapostolineninhabijt.
© SAB
48
Een religieuze wijk
DeKapellekerk:eenkerkdiekapelwordtgenoemd
DeOnze-Lieve-VrouwterKapellekerk,beginvande20steeeuw.
© SAB
Dechronologievandeverschillendedelenvandezekerkdoettalvanvragenrijzen.
SommigestenenvandeOnze-Lieve-VrouwterKapellekerkbehorentotdeoudstevan
Brussel.Volgenssommigenisdekleinekapeldietegendezuidelijkearmvanhet
transeptaanleunteenoverblijfseluitde12deeeuw.Anderendenkendatditgebouwtje
gelijktijdigmethetzuidelijketranseptisgebouwd,aanhetbeginvande13deeeuw.
Zekerisdateenbelangrijkebouwfaseindieeeuwvanstartisgegaan.Zware
restauratiesinde19deenhetbeginvande20steeeuwhebbenhetuitzichtvandeze
delenvandekerkaanzienlijkgewijzigd,maarderomaanseinspiratievanhun
architectuurblijftnogherkenbaarindeboogfriezen,derondbogenendesobere
versiering.
Debouwvandekerkwerdindeloopvande13deeeuwvoortgezetmethet
noordelijketranseptenhetkoordatzeerharmonieusisentalrijkerondboogvensters
bevat.Dezevensterszijngeleeddoortweespitsbogenmetdaarboveneenzeslobbig
rozet.Delanggerektheidvandevensters,despitsbogenendereedsovervloediger
decoratielatenmooideovergangvanderomaansenaardegotischestijlzien.De
vierkantetorendieoorspronkelijkopdekruisingvanhetschipenhettranseptstond,
49
werdernstigbeschadigddoorhetbombardementvan1695.Hijwerdnietherbouwd,
maarafgevlakteningewerktinhetdakvanhetschip.
In1405verwoestteeenbrandhet13de-eeuwseschip.Ditwerdindeeerstehelftvan
de15deeeuwvervangendoordehuidigemiddenbeuk.Deafmetingenwerdenvergroot
endeingangwerdbekroondmeteentorendieinhetbeginvande16deeeuwvoltooid
werd.Schipentorenzijnzeerelegantenvormeneenmooivoorbeeldvandebouwstijl
dietoeninBrusselenomstrekenrichtinggevendwas:deBrabantsegotiek.
Kenmerkendzijndeenkelvoudigetoren,dedoorgaansbeperktereafmetingeneneen
sobere,spaarzaamaangebrachteversiering.Dezijkapellenstaanloodrechtopde
middenbeukwaardoorhunscheidingsmurenderolvansteunberenvervullen.Binnen
indekerkwordthetschipafgebakenddoormassieverondezuilenmet
koolbladkapitelen.
In1695,nahetFransebombardement,ondergingdeKapellekerkeenlaatstegrote
verbouwing.Devernieldetorenspitsbovendeingangwerdvervangendoordehuidige
dakconstructievolbarokkerondingennaarhetontwerpvanAntoinePastorana.
50
Dewaterspuwersenconsolesvanhetkoorzijngebeeldhouwdindevormvanmonsters,zoals
inderomaansekerkbouwfrequenthetgevalis.Zezijnsterkgerestaureerd,maardenog
bestaandeoriginelenzijnondergebrachtinhetMuseumvandeStadBrussel.
A. de Ville de Goyet
51
© GOB
Zichtophetkoorwaarvandezuileneenkoolbladkapiteelhebben.
© Marie-Hélène Genon
52
Een religieuze wijk
Ontsnaptaandesloop:deBrigittinenkerk
In1623vestigdendebrigittinenzichinBrussel,eerstlangsdeHoogstraat.In1652
begonnenzemetdebouwvaneenkloosterenkerkopdehoekvandehuidigeKorte
BrigittinenstraatendeVisitandinenstraat.Bijhetbombardementvan1695werdde
torenvandekerkvernield.DoorhetedictvanJozefIItegendecontemplatieveordes
werdhetkloosterafgeschaft.Dekerk,dievoortdurenddoorsloopwerdbedreigd,
vervuldetotindejaren1970demeestuiteenlopendefuncties,vangevangenisen
danszaaltotpakhuis.Indeloopderjarenverdweenalhetkerkmeubilairtotzelfsde
gewelventoe,diein1923verwijderdwerden.In1975werddevroegerekerk
omgebouwdtottoneel-enconcertzaal.Recentkreegdekerkeen‘dubbelganger’inde
vormvanaanpalendgebouwinstaalenglas,ontworpendoordeItaliaansearchitect
AndreaBruno,metdezelfdeafmetingenalsdekerkenbedoeldomdecapaciteitvan
deBrigittinenzaalalskunstencentrumuittebreiden.
Debarokkegevelvandekerkisrijkenplastischgedecoreerdmetonderandere
monumentalevoluten,frontonsenvazen.Degevelissymmetrischopgebouwdmet
driehorizontalegeledingenduidelijkgescheidendoorkornissen.DorischeenIonische
pilasters,bovenelkaargeplaatst,omlijstendetraveeën.Bovendetoegangsdeur
bevindtzicheencartouchemetspiegelboog.
53
DeBrigittinenkapelenzijndubbelganger.
A. de Ville de Goyet
54
© GOB
Een religieuze wijk
Deminimen:eenoverwinningopdezonde
Deminimenbroeders,dieeerderinAnderlechtwarengevestigd,kwamenin1616naar
Brussel.Tussen1621en1624bouwdenzeeeneerstekerkaandeBlaerstrate,palend
aandekloostergebouwendierondeenkloosterganggegroepeerdwarenenverfraaid
doortuinen.Deminimenbegonnendirectordeopzakentestellenindeomringende
buurtvan‘tBovendael,eenbekendeprostitutiewijk.Zekochtenzelfsgrondenopom
eralleontuchtigeactiviteitenteverjagen.Debroedersmaaktenhunbedoelingen
duidelijkkenbaardooropdeplaatsvaneenbordeeleenkleinekapeltebouwen,
gewijdaanOnze-Lieve-VrouwvanLoretto,waaropdeinscriptietelezenwas:‘Quoe
fueruntVenerisnuncfiuntVirginisoedes’:wateertijdshetaltaarvanVenuswas,isnu
hetaltaarvandeHeiligeMaagd…
Dehuidigekerkwerdopgetrokkentussen1700en1715.Alleendenoordelijketoren
bleefonafgewerkt.Inhetmiddenvande19deeeuwondergingdekerknetalsde
Kapellekerkeengrondigerestauratie,onderleidingvanstadsarchitectVictorJamaer.
In1920maaktendekloostergebouwenplaatsvooreenlagereenmiddelbareschool,
hethuidigeAthénéeRobertCatteau.
Hoewelsommigeelementenvandekerknogtotdebarokstijlbehoren,kondigtzein
haaralgemenevoorkomenreedsduidelijkhetclassicismeaan.Datisbijzondergoed
merkbaarindegevel,sobervanlijnengekenmerktdoorkolossalepilastersenzuilen.
Hetweidseenlichteinterieur,gedomineerddooreenkoepel,neigtnaareencentrale
plattegrond.Dedecoratie,hoewelbarokvaninspiratie,isvrijsobergehouden.
55
DeMinimenkerk,s.d.IntegenstellingtotdegevelvandeBrigitinenkapeldievolledigin
barokstijlgebouwdis,bevindtdeMinimenkerkzichreedsopdeovergangnaarhet
classicisme.
© KBR - Kaarten en Plannen
56
Een religieuze wijk
Eenlateconstructie:Onze-Lieve-VrouwOnbevlekt
Ontvangen
Debroederskapucijnen,verjaagduitdestadin1796enberoofdvanhunkloosterin
1804,keerdenuiteindelijkin1852naarBrusselterug.In1856bouwdenzeeennieuw
kloostertussendeHuidevettersstraatenhettoekomstigeVossenplein.Aande
achterkantvandekloostergebouwenwerdookeenkerktoegevoegd.In1890tekende
J.VanIseghem(broederStanislaus)deplannenvoorhetingangsgebouwvanhet
klooster,gelegenindeHuidevettersstraatnr126.Ditgebouwvolgtdegeknikteloop
vandestraat.Hetisopgetrokkeninneo-Vlaamserenaissancestijlengoedherkenbaar
aandetrapgevel.
Dekerkwerdopgetrokkentussen1854en1861enisdejongstekerkvandeMarollen.
Dearchitectuurvandegevel,ontworpendoorarchitectJ.Appelmans,verraadtde
invloedvanderomaansestijl.Degevelisuitgewerktalseenmonumentaletopgevel.
Deindrukvanhorizontaliteitdoordebreedtevanhetgebouwendehelderegeleding
indriebouwlagenwordtinevenwichtgehoudendoordeverticalebewegingvande
monumentalepilasters.Kleinewielvormigevensters,rondbogenenLombardische
boog-friezen(kleineboogjes)onderstrepenhetromaansekarakter.
57
DekerkvanOnze-Lieve-VrouwOnbevlektOntvangen,voltooidin1861.
A. de Ville de Goyet
58
© GOB
Een religieuze wijk
Eenanderereligie
GedenksteenindedeLenglentierstraat,geplaatstin1987.
A. de Ville de Goyet
© GOB
Inhetbeginvande20steeeuwkendeBrusseleenmassaleJoodseinwijking.Eengroot
deelvandezeJodenkwamindeMarollenterecht.Detoenmaligesynagogeindede
Lenglentierstraatbestaatvandaagnietmeer,maareengedenkplaatbrengteen
eerbetoonaandeslachtoffersvanhetnazisme.Zegetuigtookvanhetverzetvande
bewonersvandewijktegenelkevormvanvervolging.
59
DeMarollen-centrumvanmedische
activiteit
Sint-Pietersziekenhuis,InstituutHéger-Bordet,DispensariumAlbert-Elisabeth:drie
verzorgingscentra,gevestigdindeMarollenenopenvooriedereen.Driecentraook
gebouwdofheropgebouwdtussendetweewereldoorlogenenafgestemdopeen
modernegeneeskunde.Inantwoordopdetoenemendespecialisatieen
interdisciplinariteitvandemedischediensten,dieeenrationelebenaderingvereisen,
werdenfunctionelegebouwenopgerichtindienstvandepatiëntendemedische
vooruitgang.Deevolutiewaarbijhetziekenhuiseen‘geneesfabriek’wordt,komtinde
Marollenbijzondergoedtotuiting.
HetSint-Pietersziekenhuis,voortzettingvaneeneeuwenoude
traditie
Oudzichtophetleprozenhuisin1727.
© Marie-Hélène Genon
DeplekvanhethuidigeSint-Pietersziekenhuisheeftalsindsde12deeeuween
60
medischebestemming.In1174werdbuitendeeerstestadsomwalling,vervanhet
stadscentrum,eenleprozeriegeopend.ZebestonduiteenkapeltoegewijdaanSintPieter,enkelehuisjesvoordelepralijderseneenkerkhof.Ditmelaatsenverblijfkende
totinde13deeeuweengestageuitbreiding.Inde14deeeuwwerdhetopgenomen
binnendetweedeomwallingennamdaarnageleidelijkafinbetekenis.
Bijdedoodvandelaatstelepralijderin1749werddeleprozerieeerstomgevormdtot
kloosteralvorensin1784opbevelvankeizerJozefIItewordenverbouwdtot
algemeenziekenhuis.TijdenshetFransebewindwerdhetSint-Pietersgasthuis,
bevorderdtot‘GrandHospiceCivil’,éénvandebelangrijksteinstellingenvoor
ziekenzorginBrussel.Hetver-strektemedischeverzorgingaandelokalebevolking,
maarvervuldeookeenonderwijsfunctie:toekomstigegezondheidsambtenarenkregen
ergratislessengeneeskunde,chirurgieenfarmacie.Dezepraktijkwerddirectnade
onafhankelijkheidvoortgezettoendepasopgerichteUniversitéLibredeBruxelles
(ULB)haarmedischefaculteitvlaknaasthetSint-Pietersgasthuisvestigde.
Doortoenemendplaatsgebrekwerdtussen1848en1859onderleidingvanarchitect
AlexisPartoeseennieuwengroterziekenhuisgebouwdinneoclassicistischestijl.
Desnelleontwikkelingvandegeneeskundevanafheteindevande19deeeuwmaakte
ditgebouwalspoedigverouderd.VanhaarkantwenstedeULBeenziekenhuisdat
aangepastwasaanhetuniversitaironderwijs.ProfessorAntoineDepageginginde
VerenigdeStatenaankloppenbijdeRockefellerstichting,diezichtotvandaagalstaak
steltommedischescholenoverdehelewereldfinancieeltesteunen.In1921slotende
StadBrussel,deULB,deCommissievoorOpenbareOnderstand(COO)ende
RockefellerstichtingeenovereenkomstomhetSint-Pieters-gasthuisuittebouwentot
eentoonaangevendziekenhuisophetvlakvangeneeskundigeverzorgingen
wetenschappelijkonderzoek.‘Wijwilleneentotaalnieuweinstellingoprichtendievan
Brusseleencentrumvanmedischevooruitgangmaaktwaarnaarallelandenvan
Europaopkijken.’(COO,1935).DeRockefellerstichtingfinancierdeookeenschool
voorverpleegsters.Hetontwerpvanhetnieuwecomplexwerdtoevertrouwdaan
architectJean-BaptisteDewin,dieveelervaringhadmetdebouwvanziekenhuizen.
Dewerkzaamhedenbegonnenin1926.Hetziekenhuisbeslaateenoppervlaktevan
bijnadriehectaretussendeHoogstraat,deFazantenstraat,deMontserratstraat,de
WolstraatendeAbrikozenboomstraat.Dehoofdingangopdehoekvande
FazantenstraatendeHoogstraat(a)leidtnaarhetalgemeneziekenhuis(b).Tweelange
gebouwendiedeadministratievedienstenendeverpleegstersschoolhuisvesten,
sluitendezijdelangsdeHoogstraataf(c).Aandeachterzijdevandesitebevinden
zicheenisoleerpaviljoenvoorbesmettelijkezieken(d)eneenandervoorde
ziekenhuiszusters(e).Tweelijkenhuizenmetbovenliggendekapel(f)endewoningen
vandedirecteurendeaalmoezenier(g)zijnvandaagverdwenen.
DeHogeRaadvoorHygiënebevalvoorhetalgemeenziekenhuiseenbouwin
paviljoenvormaan,diezeerveelruimteinnam.Dewingafdevoorkeuraanhet
Angelsaksischecorridorsysteemwaarbijtienevenwijdigevleugelslangsweerszijden
gegroepeerdwarenrondeencentraleas.
61
Deconsultatieruimtesopdebeneden-eneersteverdiepingnameneenbelangrijke
plaatsin.Dehospitalisatiekamerslagenopdehogergelegenverdiepingenom
voldoenderustenlichttebiedenaanherstellendezieken.Opdebovensteverdieping,
waarhetzonlichtmaximaalwas,bevondzicheensolarium.
Hetingangsgebouwbevattweevoorvoertuigentoegankelijkeingangen.Linksbevond
zichdeopenbareapotheek,terwijlhetgebouwtjerechtsbestemdwasvoorhet
‘sorteren’vankinderenombesmettelijkegevallenteisoleren.
InhetruimegebouwaandeHoogstraatzijnvandaagnogaltijddekantorenvanhet
OCMW(devroegereCOO)gevestigd.Depilastersdiehetgevelfrontritmerenende
uitspringendeingangspartijengeveneenvisueleindrukvanverticaliteit,terwijlde
betonnenluifelmettransparanteglastegelsvooreenhorizontaalaccentzorgt.Omde
breuktussendelevendigeHoogstraatenhetziekenhuiszoveelmogelijktebeperken,
heeftDewindebestaandebouwhoogtelangsdestraatgerespecteerdenoverdehele
benedenverdiepingwinkelruimtesvoorzien.
Deziekenhuisgebouwenvormeneenzeerhomogeengeheel.Dewinheeftgekozen
vooreenfunctionelearchitectuurmeteenbeperkteinvloedvandeartdecoinde
decoratie.Degevelszijnversierdmetgeometrischemozaïekdecorsenvenstersmet
kleineglas-in-loodramen.Talvanfantastischedierenbevolkendegevels:hybride
wezens,vogelsgeïnspireerdopdeibissenvanhetoudeEgypte,paddendieals
waterafvoerdienen,enz.
Devoortdurendeevolutievanhetmedischeonderzoekmaaktperiodiekearchitecturale
aanpassingenonontbeerlijk.Beginjaren1980bleekdeinfrastructuurvanSint-Pieter,
diesinds1935ingebruikwas,hopeloosverouderd.In1987werdbeslotenhet
algemeneziekenhuisteverbouwenvolgenseenontwerpvanhetarchitectenbureau
Verhaegen.Deverschillendeafdelingenzijnnubereikbaarvanafdenieuwe
hoofdingangdieverplaatstwerdnaardeWolstraat.
62
HetSint-PietersgasthuisgebouwddoorAlexisPartoesin1848.
© SAB
63
SituatieplanvanhetSint-Pieters-ziekenhuisgetekenddoorarchitectDewin.
AHoofdingang-BAlgemeneziekenhuis-CAdministratievedienstenenverpleegstersschool
huisvesten-DIsoleerpaviljoenvoorbesmettelijkezieken-EIsoleerpaviljoenvoorde
ziekenhuiszusters-FLijkenhuizenenkapel
© AAM
64
Perspectieftekening,1928.‘HetnieuweSint-Pietersziekenhuisiseentypischvoorbeeldvan
een‘groepshospitaal’waaralledienstenzogelegenzijndatzedebeoefeningvaneen
‘groepsgenees-kunde’vergemakkelijken;ditwilzeggendatzeeenpermanenterelatie
bevorderentussendeartsenvandediverseziekenhuisdiensten.Dezenauweverbindingen
samenwerkingkanalleenmaarvoordeligzijnvoordebehandelingvandezieken,het
onderwijsvandegeneeskundeenhetmedischeonderzoek.’Bâtir,13,1934,p.685.
Marcel Vanhulst
65
© GOB
IngangspaviljoenvanhetSint-Pieters-ziekenhuisopdehoekvandeHoogstraatende
Fazantenstraat.
© AAM
66
WakendeuilenophetingangspaviljoenvanhetSint-Pietersziekenhuis.
A. de Ville de Goyet
67
© GOB
De Marollen - centrum van medische activiteit
Jean-Baptiste Dewin
Jean-BaptisteDewin(1873-1948).
© AAM
Jean-Baptiste Dewin (1873 - 1948) liep stage bij architect G. Hobé en interesseerde
zich al vroeg voor medische architectuur. In 1903 ontwierp hij de privékliniek van
dokter Depage in Elsene. Dewin realiseerde onder andere het oogheelkundig instituut
van dokter Frère (Anderlecht, 1912), de Belgische School voor Verpleegsters (Ukkel,
1913-1937) en de kraamkliniek van Elsene (1930). In 1907 werkte hij mee aan de
studie ‘La construction des hôpitaux. Étude Critique’, waarvan de principes
richtinggevend zouden zijn voor de bouw van het Sint-Pietersziekenhuis. In zijn
ontwerpen stonden het welzijn van de patiënt en de behoeftes van het
wetenschappelijk onderzoek centraal.
68
De Marollen - centrum van medische activiteit
Tegendetuberculose:hetDispensariumAlbert-Elisabeth
HetDispensaireAlbert-Elisabeth,Priesterstraat15.Indefunctionalistischearchitectuur
vloeiendevormgevingendecoratievaneengebouwdirectvoortuitzijnfunctie.
Marcel Vanhulst
© GOB
Aanheteindevande19deeeuwwas12%vandesterfgevalleninonslandtewijten
aantuberculose,eenziektedievooraldearmebevolkingslagentrofevenalskinderen.
Deeerstedecenniavande20steeeuwwasdestrijdtegendezeziektedanookeenvan
deprioriteitenvanhetBelgischegezondheidsbeleid.
HetDispensariumAlbert-Elisabeth,geopendin1937,ligtvolledigindelijnvandeze
politiek.ArchitectJeanDeLigneontwierpeengebouwdatbeantwoorddeaaneen
striktarchitecturaalprogrammawaarinverluchting,overvloediglichtenfunctionaliteit
belangrijkecriteriawaren.Hetdispensarium,gelegenindePriesterstraat,isvandaag
omgevormdtotappartementsgebouw.Doorzijnliggingtemiddenvaneenvolkswijk
vervuldehetookeenaantalsocialebijstandsfuncties.Opdebeganegrondwaren
lokalengevestigdvoordeverdelingvanvoedingsmiddelenenkleren.
Dearchitectuuriseenvoorbeeldvannieuwezakelijkheid.Debenedenverdiepingin
69
blauwehardsteendientalssokkelvoordesterkuitkragende,bepleisterdebovenbouw.
Deverdiepingenwordengekenmerktdoorgevelbreeddoorlopendevenstersdiegevat
zijnindunnemetalenramen.
70
De Marollen - centrum van medische activiteit
Tegenkanker:hetInstituutHéger-Bordet
Zuidwestgevelvanhetgebouw,kantvandeziekenkamers,indejaren1930.
Marcel Vanhulst
© GOB
In1935beslotendeULBendeCOOvanBrusseleennieuwcentrumtebouwenvoor
hetwetenschappelijkkankeronderzoek.DearchitectenStanislasJasinskienGaston
Brunfautwonnendewedstrijddiehiervoorwerduitgeschreven.In1939werdhet
InstituutHéger-Bordetgeopend,dattegelijkeentherapeutische,onderzoeks-en
onderwijsopdrachtvervulde.Deliggingwasbepaalddoordenabijheidvanhet
universitaireSint-Pietersziekenhuis.
Voorheteerstwerdeneenkliniekvoorbetalendepatiënten(KliniekPaulHéger)en
eenziekenhuisvoorbehoeftigen(InstituutJulesBordet)inééngebouw
samengebracht.Hetsocialeonderscheidwerddiscreetgehouden.Detweeinstituten
haddenwelaparteingangeneneengescheidengangensysteem,maarallepatiënten
haddenrechtopdezelfdebehandeling.HetgebouwheefteenL-vormwaarbijdekorte
vleugeldiendevoordebehandelingenvolgensdenieuwstetechniekenendelange
vleugelvoordehospitalisatievandepatiënten.
71
Degemeenschappelijkekamerslagentussendeeersteenvierdeverdieping,daarboven
bevondenzichdeindividuelekamersvoorbetalendezieken.Allekamerswarennaar
hetzuidwestengekeerdomzoveelmogelijkzonlichtbinnentelatenenhaddeneen
balkon.
Degroteoriginaliteitvandeheleconstructieligtindeverticale,halfrondekokeropde
hoekwaardetweevleugelssamenkomen.Binneninbevindtzicheenbreed,
spiraalvormighellendvlakdatalleverdiepingenmetelkaarverbindt.Hetwasde
eerstekeerdatzoeencirculatiesysteemineenziekenhuiswerdtoegepast.Doorzijn
vooruitspringendepositievormtdezekokerookeenkrachtigvisueelelement.
HetInstituutHéger-BordetwasmethetSint-Pietersziekenhuisverbondendoortwee
galerijen,deeneondergronds,deandereindelucht.Beidezijnvandaagverdwenen.
Dedragendestructuurvanhetinstituutbestaatuiteenmetalenskeletmetomhulde
balken,dieeenaanzienlijkeplaatswinstopleverentegenovergewapendbeton.De
luchtwordtververstdooreeningenieusventilatiesysteemomdepatiëntengeen
ongemaktebezorgendooreentesterkeluchtstroom.
Dearchitectuurvanhetgebouwstaatvolledigindienstvanzijnfunctie.Daglichtis
essentieelvoordebehandelingengenezing.Delichte,metkeramiektegelsbeklede
gevelmaakteenzeeropenindrukdoordedoorlopendevensters.
MetdriebelangrijkemedischeinstellingenisditgedeeltevandeMarolleneenecht
centrumvandegeneeskunde.Andere,minderopvallendegebouwenvullenditnog
aan:degebouwenvandevroegerefaculteitgeneeskundevandeULBaande
Waterloolaannr115,ontworpenin1924doorarchitectF.Malfait,enhetInstitutde
MédecinesocialevandeULBaandeHéger-Bordetstraatnr5-7,gebouwdnaarhet
ontwerpvanarchitectEugèneDhuicquein1939.
72
InstituutHéger-Bordet.GevelaandekantvandeWolstraat.
A. de Ville de Goyet
73
© GOB
De Marollen - centrum van medische activiteit
Gaston Brunfaut
GastonBrunfaut(1894-1974).
© AAM
Socialist en architect (1894-1974).
Naast politieke wetenschappen studeerde Gaston Brunfaut ook architectuur via
cursussen aan de Academie voor Schone Kunsten en een opleiding bij zijn broer
Fernand. Tijdens zijn lange carrière, die begon in 1924, ontwierp hij zowel private en
sociale woningen als stedenbouwkundige projecten en collectieve infrastructuur
(rusthuizen, zwembaden, scholen). Hij schreef ook vele theoretische bijdragen. Door
systematische redenering, van het algemene naar het bijzondere, ontwikkelde Brunfaut
prototypes van schouwburgen en ziekenhuizen. In zijn visie was het gebouw onder‐
geschikt aan het stedenbouwkundig geheel en het architecturale detail aan de functie
van het gebouw.
74
DeMarollenopschool
DegeschiedenisvanhetopenbaaronderwijsindeMarollenbegintin1826.Indatjaar
opendedeStadBrusseleenschoolvoorarmekindereninhetvroegerekloostervande
visitandinen.Dezeschoolkendezoveelsuccesdatzenietaandevraagkonvoldoen.
OnderburgemeesterJulesAnspachmaaktehetstadsbestuurvanaf1863deverbetering
vanhetonderwijstotéénvanzijnprioriteiten.DemeestescholenindeMarollen
werdentoenopgerichtendroegendestempelvandeonderwijsidealenvandietijd.Het
succeslietnietopzichwachten.In1863moestdepolitiedeoudersinbedwang
houdendiehunkinderenkwameninschrijvenindenieuweschoolophetVossenplein,
gemeenteschoolnr7,diezichvandaagindeHoogstraatnr255bevindt.DeLiguede
l’EnseignementendeopeningvandeModelschoolin1875zettendebakensuitvoor
vernieuwendeonderwijsmethodesendebouwvannieuwescholen.Dezeideeën
zoudenvanaf1878alsreferentiekaderdienenvoorallelagerescholeninBelgië.De
kwaliteitvandearchitectuur,uitrustingenestheticawerdenonontbeerlijkgeachtom
degelijkonderwijsteverzekeren.Deschoolwerdeenplaatswaarlichtenluchtvolop
aanwezigwaren.Doordekinderenoptevoedentotnetheidhooptedeoverheidookde
ouderstebereiken.
75
De Marollen op school
Gemeenteschoolnr7
Gevelvangemeenteschoolnr7:desokkelvanhetbeeldvanPhilipsdeMarnixvanSintAldegonde,16de-eeuwspedagoogentheoloog,draagthetopschriftRatioinstituendae
iuventutis,naardenaamvanzijnvoornaamstewerk.
© Marie-Hélène Genon
Dezelagereschool,gebouwdnaardeplannenvanarchitectAdolpheSamynen
geopendin1897,wasberekendop1.100leerlingen.Hetontwerpiseenletterlijke
kopievandeModelschool.Hetgebouwligtaandebinnenzijdevaneenhuizenblokom
geenlasttehebbenvanhetstraatlawaai.Achterdedienstlokalenopentzicheen
overdektespeelplaatswaarronddeklaslokalenliggen.Aanvullendzijnernogtwee
niet-overdektespeelplaatsen.VolgensdevoorschriftenvandeLiguede
l’Enseignementmoestdeschooleenplekzijnwaartotaalonderwijswerdgegeven,
voorzienvanbibliotheek,museum,schrijnwerkatelierenturnzaal.Voorheteerst
kwamenhierookdouchesbij.Zelfsdemurenvandeschoolwerdeningeschakeldin
deopleidingvandekinderenviategeltableausmetdeaardrijkskundevanBelgië.De
soberegevelweerspiegeltdeernstvanhetgebouw.Debouwstijlisgeïnspireerdopde
Italiaanserenaissance,periodevanvernieuwdekennisbijuitstek.Centraalindegevel
76
bevindtzichhetstandbeeldvanPhilipsdeMarnixvanSint-Aldegonde.Het
wapenschildvandeStadBrusselprijktophethoofdgestel.
77
De Marollen op school
DeschoolindeSint-Gisleinsstraat
DeschoolindeSint-Gisleinsstraatnr40,‘waaraanikeenjeugdigkarakterhebproberente
geven,vervandeplechtstatigheidvandeandereschoolarchitecturen’,schrijftVictorHortain
zijnMémoires.
A. de Ville de Goyet
© GOB
‘Bulshadéénvanmijnrealisatiesgezien,zebevielhemenhijontboodme:ikhebuw
huisgezien,hetinteresseertme.Wiltueenlagereschoolontwerpenvoorhetstedelijk
onderwijs ?’Enofikwou !Indietijdwarenallearchitectenvanlagerescholen
verplichteentypeschematevolgen,watdaaromgeennadeelwas:gevels,doorsnedes
ennevenlokalenlietendearchitectgenoegvrijheidenruimteomerzijntalentte
ontplooien.’AldusbeschreefVictorHortadeuitdagingvoorhetontwerpenvande
kleineschoolindeSint-Gisleinsstraatdiein1900voltooidwerd.Achterde
asymmetrischegevelliggencentraaladministratievelokalengeflankeerddoortwee
klaslokalen.Desierlijkegolflijnenvandeartnouveaugaangepaardmeteenuiterst
verzorgdeafwerkingdieoogheeftvoorelkdetail.Inovereenstemmingmetde
geldendevoorschriftenontwierpHortadeschoolalseencentraleoverdektespeelplaats
waarronddeklassenlagen.Dekapconstructievandespeelplaatsuitijzerenglas
78
maakteenzeerlichteindruk.
79
De Marollen op school
Eennormaalschool
SgraffitovandeoverdektespeelplaatsdoorPrivatLivemont,meteenallegorische
voorstellingvandemuziekkunst.
A. de Ville de Goyet
© GOB
DenormaalschoolEmileAndré,deeersteschoolvooronderwijzeresseninBrussel,
werdin1878opgerichtinhetvroegerekloostervandeZwarteZusters.In1900gafhet
stadsbestuuropdrachtvoordebouwvaneennieuweschoolaandeberoemde
scholenarchitectHenriJacobs.Desmalleensoberevoorgevelvertoontdiscreteartnouveau-invloeden.EeneleganteboogoverwelfthetwapenschildvandeStadBrussel.
Heteigenlijkeschoolgebouwligtaandebinnenzijdevanhethuizenblokrondeen
overdektespeelplaats.Dezeruimteademthelemaaldegeestvandeartnouveaumet
sierlijksmeedijzerwerkenallegorischesgraffitidiedeliteratuur,descheikundeofde
aardrijkskundeverheerlijken.Dearchitectuurisvolledigindienstvandeopleiding
gesteld:hetfilosofischeprincipevanhetschoneisergematerialiseerdomdegoede
smaakvandeleerlingentevormen.
80
GevelvandeschoolontworpendoorHenriJacobsin1908.Kapucijnenstraat,58.Voorhet
gebouwlageenlichtkokerdievoorextralichtzorgdeindekelders.Dezevoorzieningis
verdwenenbijdeverbredingvandeKapucijnenstraat.
© AVB
81
De Marollen op school
HetAthénéeRobertCatteau
Halfverhevenbeeldhouwwerkaandeingangvandemiddelbareschool,Minimenstraat.
A. de Ville de Goyet
© GOB
In1927opendedeStadBrusseleennieuwscholencomplextussendeErnest
AllardstraatendeMinimenstraat.DegebouwenwerdendoorarchitectFrançois
Malfaitontworpeninart-decostijl,gekenmerktdoorhetgeometrischebakstenen
metselwerkendecontrasterendematerialen.Deingangwordtomgevendoorrobuuste
halfverhevenbeeldengroependiehetonderwijsverheerlijken.
82
Genietenvanzijnvrijetijd:winkels,
bioscopen,zwembad
Marktenenhandelhebbenzichalaltijdgevestigdlangsbelangrijkeverkeersassen.De
Hoogstraatvormtdaaropgeenuitzonderingenisookvandaagnogeenzeerlevendige
handelsstraat.Indetijdvandeeersteomwallingwerdereenmarktvanbier,vleesen
broodgehoudenronddeKapelle-kerk.
Devestigingvandevlooienmarktin1873ophetVossenpleingafeenzeersterke
commerciëleimpulsaandewijkdoordetalrijkekopersennieuwsgierigendiedeze
marktaanlokte.Dekleinhandelbeleefdeeennooitgezienebloeiperiodezowelin
aantalwinkelsalsinverscheidenheidvandeaangebodenproducten.
De‘oudemarkt’ophetVossenpleinloktdagelijksvelebezoekers.
© KIK
83
Genieten van zijn vrije tijd : winkels, bioscopen, zwembad
Modieuzeetalages
Hoogstraat234.Velevandeoudeetalageszijnvandaagopnieuwingebruikdoortrendy
handelszaken.Dezesituatiegeefteenverkeerdekijkophetpatrimoniumvandewijk:de
19de-eeuwsewinkelsdiehiergevestigdwaren,warenkleinebuurtwinkels.
© Marie-Hélène Genon
DriekleinewinkelpuienindeTempelstraat,opdebenedenverdiepingvan
arbeiderswoningenuit1891,getuigenvandezeperiode.Dewinkelpuienbestaanuit
eenbescheidenhoutenraamwerkmeteenhoofdgestelomkaderddoorpilasters.
Deintroductievanmetalenliggersopheteindevande19deeeuwmaaktehetmogelijk
omdewinkeletalagestevergroten.Dewinkelpuienkregenookronderevormendoor
hetgebruikvangebogenglas,datomstreeks1880verscheen.Eenvoorbeeldhiervan
treffenweaanindeHoogstraatnr234.Dezewinkelpuiillustreertmooide
vernieuwingvandewinkelarchitectuur:eencentraleinspringendedeur,vandestraat
gescheidendoorenkeletreden,eenetalageopsokkeleneenhoofdgesteldattotaande
eersteverdiepingreikte.
Hethoofdgestelkonookrolluikenverbergendieomstreeks1870ingebruikkwamen.
Zewerdenopgetrokkenineenlangwerpigekistzoalstezienisophetnr158inde
84
Hoogstraat.Dithuiswerdin1903grondigverbouwd.MarieenVictorineDejaer
moderniseerdendewinkelnaardeplannenvanarchitectRichardNeybergh.Het
resultaat,hoewelzeermooi,weekafvanhetoorspronkelijkeontwerpvanPaulHankar
dieetalagesmetzwierigelijneninart-nouveaustijlhadgetekend.
Inhetstrevennaaruiterstenetheid,typischvoordetheorieënoverhygiëneophet
eindevande19deeeuw,kwamhetgebruikvankeramiektegelsdiegemakkelijkafte
wassenenaantrekkelijkvanuitzichtwarensterkindemode,zowelbuitenalsvooral
binnenindewinkels.DevroegerePâtisseriedelaChapelleaandeHoogstraatnr146
ishiereenmooivoorbeeldvan.Deverbruikzaalisvolledigbekleedmet
keramiektegelsingeometrischeart-nouveaustijl.Naastfriezenmetblauweregen
illustrerentweegrotetegelpanelenhetberoepvandebanketbakkerendedegustatie
vangebakopeenmondainterras.Dedatumendeauteurvandezeopmerkelijke
creatiezijnjammergenoegnietgekend.
Vanafdejaren1920domineerdendetypischekleurenenvormenvandeartdecode
winkeletalagesvandeMarollen.Datisonderanderehetgevalmetdedrogisterij
L’ÉtoileVerteindeBlaesstraat38.Deimposantekastanjebruinebeletteringsteektaf
tegendegeleachtergronddiezelfcontrasteertmethetgroenvandewinkelpui.Etalage
enwinkeldeurhebbenbovenaankleurrijkeglasrameningebubbeldofopaalkleurig
glaswaaropdeproductenzijnaangeduiddiemenbinnenkonvinden.Tijdenshet
Interbellumwerdendeetalagessmallermaartrokkendewinkelpuienmeeraandacht,
onderanderedooreenopvallendebelettering,zoalsophetnr62AubonJavaofnr204
TriperieindeBlaesstraat.
Tussendetweewereldoorlogenkwamenooknieuwematerialenopzoalsmarbriet,een
ondoorzichtigenindemassagekleurdglasmethetuitzichtvanmarmerdatdiverse
effenofgevlamdetintenkonaannemen.Degevelvanhethuisopnr195vande
Blaesstraatisnogvollediggedecoreerdmetgroenmarbriet.
Ooktijdensdejaren1950en1960probeerdendehandelaarsnieuwighedenuitom
klantentelokken.Eenvoorbeeldvanzo’nnieuwigheidisdewandeletalagevande
winkelFindesièclesaandeHoogstraat180.
85
Hoogstraat146.Keramiekpaneelmetdeafbeeldingvaneencaféterras,afgeboorddooreen
friesvanblauweregen.Detail.
A. de Ville de Goyet
86
© GOB
Tempelstraat12.
© Marie-Hélène Genon
87
Winkelontwerpenwinkel,Hoogstraat158.
© SAB
88
Blaesstraat38.L’étoileverte.
A. de Ville de Goyet
89
© GOB
Blaesstraat204.Triperie.Blaesstraat62.AubonJava,ontworpenin1923doorarchitectJean
VanHall.
A. de Ville de Goyet
90
© GOB
DezeafficheweerspiegelthetcommerciëledynamismevandewijknadeTweede
Wereldoorlog.
© SAB
91
Genieten van zijn vrije tijd : winkels, bioscopen, zwembad
DeRialto,eendroomfabriek
In1909opendedeOdéonzijndeurenaandeHoogstraat207.Hetwaseenvande
grootstefeestzalenvanBrussel,ontworpendoorHenriVanMassenhove.Opde
beganegrondbevondzicheengrotedans-enfeestzaalmetorkesteninde
kelderverdiepingeenbioscoopzaal.In1927tekendedezelfdearchitectdeplannenvoor
deverbouwingvanhetgebouwdattoendenaamMinervakreeg.Debioscoopwerdde
voornaamsteactiviteitenverhuisdenaardebenedenverdieping.Bijdevolgende
moderniseringin1947werddezaalomgedoopttotRialto.
Delaatstevertoninghadplaatsop2april1973.Datzelfdejaarwerdeenaanvraag
ingediendvooreenverbouwingtotwinkelruimte.Vandaagblijvenvandevroegere
bioscoopalleennogdebovenstebouwlagenvandegeveloverdieineenuitbundige
eclectischestijlmetoverdadigedecoratieisopgetrokken.Deverdiepingeninwitte
steenwordenomlijstdoorkolossalepilastersmeteenvrouwenhoofdinhetkapiteel.
Blikvangervandegevelisdeindrukwekkendeloggiaondereenkorfboogopde
tweedeverdieping.Eenhoofdgestelmetguirlandesondersteunthetdakdat
doorbrokenwordtdooreenbrededakkapel.HetontwerpvanHenriVanMassenhove
bevatteookeengeribdekoepelalsbekroningvandezepompeuzearchitectuur.
Tussen1907en1938gingenernietminderdanzesbioscopenopenindeMarollen.De
stommefilmvandietijdleiddetoteenmerkwaardigstaaltjevandeonderlingehulp
diegebruikelijkwasindewijk.Vooreenglasbierofkleinewederdienstlazen
geletterdepersonenindezaalluidopdetitelsvoordieophetschermverschenenten
behoevevandetoeschouwersdienietkondenlezen.
92
DeRialto,gevelopstanduit1909.Debenedenverdiepingvormdevroegereenbredeingang
diealleendooreenhekwerdafgesloten.
© SAB
93
Genieten van zijn vrije tijd : winkels, bioscopen, zwembad
Zwemmenindelucht:deBadenvanBrussel
BadenvanBrussel:hetzwembadopdebovensteverdieping.
© Marie-Hélène Genon
In1951beslootdegemeenteraadeendoodlopendegangnabijhetVossenpleinte
onteigenenomernieuweopenbarebadenmetdenodigesanitairevoorzieningente
bouwen.VelewoningenindeMarollenhaddenimmersnogaltijdgeenbadkamer.Het
nieuwecomplexmoestdeoudebadenvervangendiein1903doorEmileHellemans
warenontworpen.DeopdrachtvoordenieuwbouwgingnaarMauriceVan
Nieuwenhuyse.
Dearchitectslaagdeerinophetsmalleperceeltweezwembadenintepassen:een
instructiebadvoorscholenopdederdeverdieping,eneenopenbaarzwembadopde
vijfdeverdieping.Debenedenverdiepingwerdgereserveerdvoordouchesenligbaden.
Degevel,dielichtjesinspringttenopzichtevanhetVossenplein,iszeereenvoudig
gehouden.Defunctievanhetgebouwstaatechteringrotelettersvankeramiektegels
telezenopdezijgevel:‘BAINS–BADEN’.
Hetmeestopmerkelijkeonderdeelisongetwijfeldhetopenbarezwembadopde
94
bovensteverdieping.Viadevolledigbeglaasdeachtergevelenhetplafondvalt
overvloedigdaglichtbinnendatvooreenzeeraangenameatmosfeerzorgt.Het
zwembadwordtoverspannendoorbetonnenboogspantenwaarophetdakrust.
95
Drankenenkleding:eenintenseindustriële
bedrijvigheid
ZoalsindeanderewijkenvandestadwarendefabriekenenateliersindeMarollen
verspreidoverdeverschillendestraten.Wonenenwerkenwarennauwmetelkaar
verbonden.
TijdenshetAncienRégimewarenertalrijkeleerlooierijenenververijengevestigd
nabijdeZenne.DenaamvandeHuidevettersstraat,dieteruggaattotde14deeeuw,
verwijstnaardezeactiviteit.
Inde19deeeuwverschaftedegroothandelinalcohol,koffieentextielsamenmetde
brouwerijenwerkaanvelebewoners.Doordeliggingvandewijkopdeflankvande
Zennevalleivestigdendezebedrijvenzichbijvoorkeurophetvlakketerreintussende
BlaesstraatenNieuwland.DeHuidevettersstraatbevatookvandaagnogeengrote
concentratieaanoudeindustriëlegebouwen.
DekoffiebranderijJacqmotte
Totin1985dreefdegeurvanversgebrandekoffieoverdeMarollen,verspreiddoor
koffiebranderijJacqmottediesinds1828gevestigdwasaandeHoogstraatnrs139en
141.In1865gafdefirmaopdrachtvoordebouwvantweeherenhuizenaanarchitect
A.Schoydieeenneoclassicistischontwerpmeteclectischeinvloedenafleverde.Inde
loopderjarenbreiddehetbedrijfzichuitovereengrootdeelvanhethuizenblok
waarbijdeaanpalendehuizenindeHoogstraatwerdenopgeslokt.Devoorgevels
wordengeritmeerddoorvenstersmethardstenenomlijstingen,sommigeversierdmet
maskersleutels.Deverdiepingeninhelderekleurencontrasterenmetdebeganegrond
inblauwehardsteen.DemonumentalehaliseenlaateerbetoonaandeVlaamse
renaissancestijl.VierrijkomlijstemedaillonsbevattenallegorieënvandeBouw-en
SchilderkunstenportrettenvanQuentinMetsysenHansVredemandeVries.
96
ReclamevoorhetaromavandeJacqmottekoffie,ca1900.
© SAB
97
Discreteversieringenopdegevelsvandezeschijnbaarparticuliereherenhuizenverradenwat
erzichachterdemurenafspeelt.Hoogstraat143.
A. de Ville de Goyet
98
© GOB
HuisJacqmotte,Hoogstraat139-141.
A. de Ville de Goyet
99
© GOB
Dranken en kleding: een intense industriële bedrijvigheid
DebrouwerijVossen
DebrouwerijVossen,Kapucijnenstraat20-28.
A. de Ville de Goyet
© GOB
Dezeoudebrouwerij,gebouwdinhetmiddenvande19deeeuw,waseigendomvande
familieVossen.Totindejaren1950werdhierdebefaamdegeuze‘Mortsubite’
gebrouwen.Afstammelingenvandezefamiliezijnnogaltijdeigenaarvanhet
beroemdecaféÀLaMortSubiteaandeWarmoesberginhetcentrumvanBrussel.
100
Dranken en kleding: een intense industriële bedrijvigheid
HetWijnpaleis
GevelvanhetWijnpaleis,Huidevettersstraat58-62.
A. de Ville de Goyet
© GOB
In1909gafdewijnfirmaBrias&CieaanarchitectFernandSymonsopdrachteen
nieuwgebouwteontwerpenvoorhaarbloeiendehandelsactiviteiten.In1917werden
enkelelichtewijzigingenaangebrachtdoorarchitectPaulHamesse.Delanggerekte
gevelinart-nouveaustijlwordtverticaalgeritmeerddoordevenstertraveeënmet
boogvormigebekroning.Eenimposantgebogenfrontonmetbekronendedruiventros
versterkthetmonumentalekarakter.Devensterbogenzijnversierdmetpublicitaire
sgraffitidiedenamenvanEuropesewijngebiedendragen.Depolychromievande
materialendraagtbijtotdealgemeneverfijning.Ookijzerisovervloedigaangewend,
ondermeerinhettraliewerkvanderamenendefraaie,metwijnrankenversierde
vleugeldeur(1917).HetWijnpaleisbevattenaasteenverkoopruimteook
opslagplaatseneneenbottelarijindebedrijfshallen.Nadatdefirmazijnactiviteitenin
dejaren1990verplaatsthad,werdhetgebouwsamenmethetaanpalende
grootwarenhuisMerchie-PèdeaangekochtdoorhetOCMWvanBrussel.Sindskortis
hiereennieuwbedrijvencentrumgeopenddatruimtebiedtaankantoren,een
101
restaurant,handelszakenenwoningen.
102
SgraffitometdewapensvandestadBordeauxendehandtekeningvandesgraffitokunstenaar:
GéoPonchon.
A. de Ville de Goyet
103
© GOB
Dranken en kleding: een intense industriële bedrijvigheid
HetgrootwarenhuisMerchie-Pède
LichtkoepelinhetgebouwaandeHuidevettersstraat52-54,datdeeluitmaaktevanhet
warenhuisMerchie-Pède.
© Marie-Hélène Genon
Opheteindevande19deeeuwdeedeennieuwewinkeltypezijnintredeinBrussel:
hetgrootwarenhuis.EenhandelaarsechtpaaruitdeMarollen,MariePèdeenYvon
Merchie,wouindezewijkzo’nwinkeloprichten.In1898gavenzearchitectFrançois
TimmermansopdrachteengebouwteontwerpenvoordeHuidevettersstraatnr56.De
beganegrondeneersteverdiepingwerdeningerichtalswinkelruimte,terwijlhetgezin
debovensteverdiepingenbewoonde.Bovendevensterszijngekleurdeglasramenop
cementaangebracht,eenzeldzamevormvangeveldecoratie.Doorhetsuccesvande
zakenwerdhetwarenhuisuitgebreidmetopslagplaatsenenwinkelruimtesaande
binnenkantvanhethuizenblok,doorlopendtotindeSpiegelstraatnr9.Opdenrs5254vandeHuidevettersstraatontwierpTimmermanseengebouwmetcentralevide
ondereenprachtigeglazenkoepel.Ditsteldedeklanteninstaatdegoederenbij
daglichttebekijken.Eentearoommetorkestbooddenodigeverpozingtijdenshet
winkelen.NaeensuccesvolleperiodeginghetwarenhuiskortnadeTweede
Wereldoorlogfailliet.Degebouwenstondenjarenlangleegtotdathetcomplexin1996
104
doorhetOCMWvanBrusselwerdaangekocht
105
Oudereclamekaartdiehet‘grootwarenhuis’roemt(z.d.).
© SAB
106
Dranken en kleding: een intense industriële bedrijvigheid
DefirmaJulesWaucquez&Cie
HetStadsarchiefvanBrusselissinds1978ondergebrachtindevroegeregebouwenvande
firmaJulesWaucquez&Cie.Deopeenvolgendewijzingenenuitbreidingenlangsdestraaten
aandebinnenzijdevanhethuizenblokzijnherkenbaaraandeongelijkebouwhoogtesen
rooilijnen.DemooieneoclassicistischegevelrijindeHuidevettersstraatgeeftechtereenheid
aanhetgeheel.
© KIK
DefirmaJulesWaucquez&Cie,ontstaanuitdesplitsingvanhetfamiliebedrijf
Waucquezdathandeldreefinstoffen,vestigdezichin1901indeHuidevettersstraat.
Hethoofdgebouwinneoclassicistischestijlvertolktdegehechtheidvanzijneigenaars
aantraditionelewaarden,integenstellingtotdenieuwewinkelvanhetmoederbedrijf
indeZandstraat,ontworpendoorVictorHorta(hethuidigeStripmuseum).Tussen
1901endestopzettingvandeactiviteitenin1976wasJulesWaucquez&Cieeenvan
debelangrijkstestoffengroothandelsvanBrussel.Debedrijfsgebouwenvormdeneen
aaneenschakelingvanconstructiesdietussen1901en1960werdenopgetrokkenof
aangekocht.Dedirectiewasgevestigdinhetherenhuisaandestraatzijde.Architect
HenriVanLeuvenontwierphetmerendeelvandeuitbreidingen,ondermeereen
107
winkelruimtevan1.000m2,gelegenaandebinnenzijdevanhethuizenblok.De
aanpalendevoormaligerefugevandeabdijvanGembloerswerdin1929aangekocht
envollediginhetbedrijfgeïntegreerdin1956:destallenwerdenomgebouwdtotrefter
voordemannelijkearbeiders.Ophethoogtepuntvanhaaractiviteitstrektede
ondernemingzichuitvannr53totnr71indeHuidevettersstraat,overeenafstandvan
bijna80meter.Deeconomischecrisisvandejaren1970leiddetotdebedrijfssluiting.
In1976kochtdeStadBrusselhetcomplexaanomerhetstadsarchiefinonderte
brengen.Eenwaardevolcommercieelenhistorischpatrimoniumkreeghiermeeeen
nieuwebestemming.
108
Dranken en kleding: een intense industriële bedrijvigheid
Lening op onderpand: de Berg van Barmhartigheid
BergvanBarmhartigheid,Sint-Gisleinsstraat19-23.TrouwaandeeenvoudigelijnenvanhetneoclassicismeheeftarchitectPartoeseen
langgebouwovervijfbouwlagenontworpenwaarvandebenedenverdiepinginblauwesteendehellingvandestraatopvangt.Degevelis
sobergehouden,enkelgeritmeerddoorkolossalebogendiedetalrijkevenstersomlijsten.
© SAB
De eerste Berg van Barmhartigheid werd in 1462 in Perugia opgericht door de monnik
Barnabeo van Terni om de misbruiken van woekeraars te bestrijden. In tegenstelling tot
gewone geldschieters leende deze caritatieve instelling geld op onderpand zonder veel
formaliteiten en tegen een lage interest. Op het einde van de 16de eeuw stelde Wenceslas
Cobergher, een man van vele talenten (schilder, ingenieur, economist), aan de
aartshertogen Albrecht en Isabella voor in Brussel een Berg van Barmhartigheid op te
richten waardoor de winst van de transacties naar de schatkist zou gaan en woekeraars
geen kans meer zouden krijgen. De instelling werd in 1618 gevestigd in de Lombardstraat en
verhuisde in 1862 naar de Sint-Gisleinsstraat, op het vroegere eigendom van de familie
Mosselman waarvan de nog bestaande villa werd ingericht als directeurswoning. Architect A.
Partoes ontwierp de plannen van het nieuwe gebouw. De Berg van Barmhartigheid in de
Marollen is de enige instelling in haar soort die vandaag nog in België bestaat. Ze heeft het
monopolie van leningen op onderpand en hangt rechtstreeks af van de Stad Brussel.
109
Eenwijkindeverdrukking
ZoalsanderedelenvanBrusselhebbendeMarollenzwaargeledenonderdegrote
bouwprojectenvande19deen20steeeuw.Deresultatenvandezebouwwervenmaken
vandaagdeeluitvandeidentiteitvandewijk,maardeMarollenaarszijnvastbesloten
omnietmeeralsvroegerlijdzaamtoetezien.
HetJustitiepaleis
EenzichtophetJustitiepaleisuit1893dathetgrotecontrasttussendeMarollenenhet
verpletterendebouwwerkillustreert.
Marcel Vanhulst
© GOB
In1857haddehoofdstaddringendnoodaaneennieuwgerechtsgebouw.Het
ministerievanJustitielietalsvestigingsplaatshaaroogvallenopdetuinenvande
familiedeMerode,indenabijheidvandeMinimenkerk.Ookeengrootaantalhuizen
indeMarollenmoestwordenonteigend.Maar,zozeitoenmaligministerTesch,“dat
wasnieterg,wanthetgaatomweinigwaardevollegebouwen”.In1864verdwenende
Vuurwerkstraat,IJskelderstraat,Geitenstraat,KlompenstraatenVuurpijlstraat
110
evenalsverschillendegangenomplaatstemakenvoorhetnieuweJustitiepaleis.
ArchitectJosephPoelaertwerddoordeMarollenaarsbedachtmetdeweinig
flatterendebijnaamvanSchievenarchitek.Bijdeplechtigeopeningin1883had
burgemeesterKarelBulseenheleordedienstopdebeengebrachtomrelletjeste
voorkomen.Maarhetmochtnietbaten:deMarollenaarswareneringeslaagdinhet
gebouwbinnentedringenenplunderdendefeestelijkgedektetafelsonderdeneusvan
degenodigden.
111
Een wijk in de verdrukking
DeNoord-Zuidverbinding
DeNoord-ZuidverbindinglooptvanafhetZuidstationovereenviaductengaatondergronds
nabijdeKapellekerk.
A. de Ville de Goyet
© GOB
In1871werdhetnieuweZuidstationingebruikgenomen.Vanmeetafaangingener
stemmenopvooreendirecteverbindingmethetNoordstationaanhetandereeinde
vandestad.In1897werdhetverbindingsontwerpvaningenieurFrédéricBruneel
goedgekeurd.LangsdekantvandeMarollenzoudespoorverbindingeerstovereen
viaductlopenomterhoogtevandeKapellekerkonderdegrondteverdwijnen.De
bouwvanhetviaductvondplaatstussen1911en1914,naeenreeksonteigeningenop
eenoppervlaktevan16hectare.Ooknuweerwerdentalrijkehuizenmetdegrond
gelijkgemaakt.Nochhetstadsbestuurnochderegeringbekommerdezichomnieuwe
huisvestingvoordegetroffenwijkbewoners.
DespoorverbindingsnijdteenaantalstratendoormiddenaanderandvandeMarollen,
zoalsdeNieuwland-endeSpiegelstraat.DeKapellekerkkijktsindsdienuitoverde
tunnelingangvandeNoord-Zuidverbinding,ineenvreemdeconfrontatievanouden
nieuw.
112
113
Een wijk in de verdrukking
DeMarollenlatennietmetzichsollen !
EenbeeldvandeSlagomdeMarollen:samenkomstvanMarollenaarsdiehunwijkmethand
entandverdedigen.
© AAM
Op30juni1969kreegeenduizendtalbewonershetberichtdatzebinnenkortuithun
huizenzoudenwordengezet.HetbetrofeendeelvandeMarollendatindeschaduw
lagvanhetJustitiepaleis.DriehuizenblokkentussendeMontserratstraat,deWolstraat,
dePriesterstraatendeVoorzienigheidsstraatzoudenwordenopgeofferdvooreen
uitbreidingvanhetJustitiepaleis.Op7julibegonde‘slagomdeMarollen’.De
bewonerskwameninverzetomhunwijktebehouden.Ofzoalseenvanhenzei:“We
zijngeborenindeMarollen,watmoetenweeldersgaandoen ?”Erwerdeen
MarollencomitéopgerichtondercoördinatievantoenmaligonderpastoorJacquesVan
derBiest.Alsgevolgvanditprotestendemedia-aandachtdiehetkreeg,gafde
ministervanJustitiehalfaugustustoe:debouwplannengingennietdoor.De
MarollenaarsvierdenhunoverwinningmetdebegrafenisvandeProjectontwikkelaar,
zijnechtgenoteBureaucratieenhunkindOnteigeningindewijkzelfdiebijnateloor
wasgegaan.Debewonershaddengewonnenmaarbeseftenookdatdewijkgrondig
114
moestwordengerenoveerdomzichtebeschermentegennieuwebedreigingen.Dit
gedeeltevandeMarollenwerdnadiendoordeministervanOpenbareWerken
uitgekozenalspilootprojectvoorstadsrenovatie.Deinvullinghiervanleiddetoteen
nieuwedialoogtussenbewonersenpolitici(zie‘Debewonerskomenopstraat’).
DeslagomdeMarollenwaseenhistorischeeersteoverwinningvandeBrusselaars
tegende‘bureaucratischestedenbouw’diedehoofdstadsindsvelejarenteisterde.
115
GedenkplaatvoordebegrafenisvandedemonenvandeMarollenindewijkdiebijnametde
grondgelijkwasgemaakt.
A. de Ville de Goyet
116
© GOB
Een wijk in de verdrukking
DetoekomstvandeMarollen…deverzaveling ?
InterieurvanhetWijnpaleis,Huidevettersstraat58-62.
A. de Ville de Goyet
© GOB
Dekomstvaneenjongebevolkingmethogereinkomensinoude,verloederdewijken,
gepaardmeteenrenovatievandewoningen,iskenmerkendvoorhetverschijnselvan
de‘gentrification’datzichsindsdejaren1970indemeesteEuropesestedenvoordoet.
Vaakwordendeoorspronkelijkebewonersmeteenlagerinkomenhierdoorverdreven.
IndeMarollenheeftdestrijdvandebewonersdiein1969begon,geleidtoteen
grootscheepserenovatie.Dewijkbegonopnieuwmensenvanbuitenafaantelokken.
In2000luiddearchitectJaspersdegentrificatieindoordeopeningvandeEspace
Jacqmotte,eenprojectmetkantoren,handelszakenenluxe-appartementen.Maar
vooraldestijgendevastgoedprijzenronddeZaveldoenalmaarmeerantiquairs
uitwijkennaardeBlaesstraatendeHoogstraat,totaandeBreughelsquare.Eennieuwe
bevolkingdringtdewijkbinnenalseenlokaleversievandegentrificatie:de
verzaveling.DeingebruiknamevandeliftaanhetPoelaertpleinin2002bevestigtdeze
veranderingen.Dezenieuwstepogingomboven-enbenedenstadmetelkaarte
117
verbindenwerktvooralinéénrichting:debevolkingvandebovenstadkomtflaneren
inhetpittoreskegedeeltevandeverzaveldeMarollen,terwijldeoorspronkelijke
bevolkingverbouwereerdaankijkttegenditmetalengevaarte.Deverzavelingloktook
nieuwe,trendyhandelszaken.ZeerrecentzijninhetWijnpaleiseenrestauranten
boekhandelgeopend.Hetistehopendathethechtenetwerkvanonderlingesolidariteit
tussendeeerstebewoners,hetstrevennaareensocialemixindenieuwerenovatiesen
desterkeinplantingvansocialewoningeneerderzullenleidentoteenvormvan
cohabitatietussenoudeennieuwebewonersdantoteenverdringingvandeene
categoriedoordeandere.
118
DeliftvandeMarollenopdeBreughelsquare.
A. de Ville de Goyet
119
© GOB
De Marollen in kaart
© La Page
Stedenbouwkundige ontwikkeling
1 Hoogstraat - 2 Kandelaarsstraat, Tempelstraat en Samaritanessestraat - 3 Bruegelhuis - 4
Het oudste huis in Brussel… - 5 Warschaugang - 6 Blaesstraat - 7 Nancystraat - 8 Woning
en atelier van Albert Cortvriendt
Sociale woningen voor alles
9 Hellemanswijk - 10 Menslievendheidsstraat 10 - 11 Spiegelwijk - 12 Van Nuetenwijk - 13
‘De slag om de Marollen’
Een religieuze wijk
14 Onze-Lieve-Vrouw ter Kapellekerk - 15 Brigittinenkapel - 16 Minimenkerk - 17 OnzeLieve-Vrouw Onbevlekt Ontvangen
De Marollen, centrum van medische activiteit
18 Sint-Pieters ziekenhuis - 19 Dispensarium Albert-Elisabeth - 20 Instituut Héger-Bordet
De Marollen op school
21 Gemeenteschool nr 7 - 22 De school in de Sint-Gisleinsstraat - 23 Normaalschool Émile
André - 24 Athénée Robert Catteau
Vrije tijd: handel, bioscopen, zwembad
25 Tempelstraat 12 - 26 Hoogstraat 234 - 27 Hoogstraat 158 - 28 Blaesstraat 38 - 29
Hoogstraat 146 - 30 De Rialto - 31 Baden van Brussel
Dranken en kleding: een intense industriële bedrijvigheid
32 Koffiebranderij Jacqmotte - 33 Brouwerij Vossen - 34 ‘Wijnpaleis’ - 35 ‘Grootwarenhuis
120
Merchie-Pède’ - 36 Firma Jules Waucquez & Cie - 37 Berg van Barmhartigheid
Een wijk in de verdrukking
38 Justitiepaleis - 39 Noord-Zuidverbinding - 40 ‘De Marollen laten niet met zich sollen’ - 41
Lift van de Marollen
121
Verwijzingen
Bibliografie
AtlasvandearcheologischeondergrondvanhetBrusselsGewest,10.2,Vijfhoek,
Brussel,MinisterievanhetBrusselsHoofdstedelijkGewest,directieMonumentenen
Landschappen/KoninklijkeMuseavoorKunstenGeschiedenis,1997.
Billen,C.,Duvosquel,J.-M.(dirs),(eds.),Brussel,Antwerpen,Mercatorfonds,Steden
inEuropa,2000.
Demey,Th.,Bruxelles,Chroniqued’unecapitaleenchantier,t.II,Brussel,Legrain
éd.,1992.
DesMarez,G.,GuideillustrédeBruxelles,Monumentscivilsetreligieux,Brussel,
TouringClub,1958.
Horta,V.,Mémoires,Brussel,MinistèredelaCommunautéfrançaise,1985.
ItinérairedelarénovationdesquartiersanciensàBruxelles,coll.Hommeset
Paysages,32,Brussel,SociétéRoyaleBelgedeGéographie,2001.
DeGroteMarktenomgeving,werelderfgoed,Brussel,directieMonumentenen
Landschappen,2000.
ZiekenhuisarchitectuurinBelgië,M&L10,Brussel,MinisterievandeVlaamse
Gemeenschap-AfdelingMonumentenenLandschappen,2004.
BouwendoordeeeuwenheeninBrussel.StadBrussel.Binnenstad,dln.I-III,Luik,
PierreMardaga,1989/1994.
Manuel,P.,Péché,J.-J.,LabatailledesMarolles,VHS(60min.),ca1969.
Marchi,C.,Verschueren,N.,HetWijnpaleisendegrotemagazijnenMerchie-Pède,
Brussel,CIVA,2006.
BrusselsHoofdstedelijkGewest,Handel,directieMonumentenenLandschappen,
Sprimont,PierreMardaga,2003.
BrusselsHoofdstedelijkGewest,Lichaamengeest,Brussel,directieMonumentenen
Landschappen,2006.
Symons,T.,JulesWaucquez&Cie:eengroothandelvanstoffeninBrussel:de
gonzendebijenkorfiseenoordvanstudiegeworden,Brussel,ArchiefvandeStad
Brussel,2001.
3000FoyersBruxellois,lesDossiersdeLaFonderie,2,Brussel,LeFoyerBruxellois
s.c.,1997.
122
Verwijzingen
Colofon
Redactieeniconografischeopzoekingen
Marie-HélèneGenonenStéphaneDemetervoorheteerstehoofdstuk
Begeleidingscomité
ChristineRouffinenCyrilleSegers,KabinetvandeStaatssecretaris
HarryLelièvreenDominiquePauchet,DirectieMonumentenenLandschappen
Coördinatie
DominiquePauchet,DirectieMonumentenenLandschappen
Nalezing
LudoGobinenHarryLelièvre,DirectieMonumentenenLandschappen
Dankbetuigingen
WijdankenIsabelledePange,Anne-SophieWalazyc,StéphaneDemeter,Alfredde
VilledeGoyetendebibliothecarissenenarchivarissenvoordekostbarehulpdieze
onshebbengeboden
Vormgeving/Digitalisering
LaPage
©Verantwoordelijkeuitgever:ArletteVerkruyssen,Directeur-generaalvanBrussel
StedelijkeOntwikkeling,GewestelijkeOverheidsdienstBrussel,CCN–
Vooruitgangstraat80–1035Brussel
Uitgaveebook2015:D/2007/6860/022–ISBN978-2-87584-110-0 Omslag:Kandelaarsstraat(A.deVilledeGoyet©GOB)
123
Verwijzingen
Afkortingvancopyrights
AAMArchivesd’ArchitectureModerne
ARAAlgemeenRijksarchief
GOBGewestelijkeOverheidsdienstBrussel
GOB-DCBSOGewestelijkeOverheidsdienstBrussel–DocumentatieCentrum
BrusselStedelijkeOntwikkeling
KBRKoninklijkeBibiotheek-Bibliothèqueroyale
KIKKoninklijkInstituutvoorhetKunstpatrimonium
KMKGBKoninklijkeMuseavoorKunstenGeschiedenisvanBelgïe
KMSKBKoninklijkeMuseavoorSchoneKunstenvanBelgïe
SABStadsarchiefBrussel
124