Heb je na een bloedtransfusie twee soorten DNA? Waarom kan

PRODUCTIE: MARYSA VAN DEN BERG
Is het erg om scheten of boeren in te houden?
Het is een duivels dilemma. Je voelt een vette boer of scheet opkomen, maar bent in gezelschap
van mensen (denk: schoonouders, collega’s maar ook vreemden) bij wie het doorgaans niet
gepast is om je te laten gaan. Meestal houd je je dan in (zo’n 80 procent van de Nederlanders
doet dat in de rij bij de kassa), maar is dat niet gevaarlijk? Niet echt. Wel kun je door het
inhouden van boeren en winden vreselijke buikpijn, darmkrampen en een opgeblazen gevoel
krijgen. En al levert je dat flink wat ongemak op, levensbedreigend is het niet. Maar let op! In
het geval van lichaamsgassen gaat de vlieger ‘van uitstel komt afstel’ niet op. Want uiteindelijk
zal het opgehoopte gas je lichaam op een of andere manier toch verlaten.
[beeld: 00_Scheet_stock-photo-76054515-man-pinches-nose-with-f... ]
iStock
Heb je na een bloedtransfusie twee soorten
DNA?
- Know How-lezer Jantiene Koning -
Jantiene mailde aan Know How: “Je hebt je eigen DNA. Komt daar een ander soort bij als je
bloed van iemand anders krijgt?” Wees gerust, dit is niet het geval, en wel om twee redenen. Ten
eerste worden de meeste moderne bloedtransfusies uitgevoerd met rode bloedcellen, die geen
celkern bevatten en dus ook geen DNA. Ten tweede hebben rode bloedcellen een levensduur van
slechts een paar maanden om de periode van bloedarmoede te overbruggen – daarna maakt je
lichaam weer z’n eigen rode bloedcellen. Met het donorbloed lift weliswaar ook een kleine
hoeveelheid witte bloedcellen van de gastheer mee – die wél celkernen en dus ook DNA
bevatten, maar uit onderzoek blijkt dat dit beetje donor-DNA niet is op te sporen in je bloed. Het
zal DNA-testen van bloed in strafrechtzaken dus ook absoluut niet in de war sturen.
Dat kan wel gebeuren bij een beenmergtransplantatie, die bijvoorbeeld iemand met leukemie
(bloedkanker) ontvangt. De patiënt krijgt dan letterlijk de middelen om de bloedcellen van
iemand anders te produceren, en dus zijn er wel degelijk twee DNA-profielen in het bloed te
onderscheiden. In zo’n geval is het zelfs mogelijk dat de ontvanger van bloedgroep wisselt.
[beeld: 10_Bloed_stock-photo-24050860-two-smiling-blood-donors.j... ]
iStock
Waarom kan zeewater verdampen?
- Know How-lezer Paul van Vliet -
“Water verdampt als het een temperatuur bereikt van 100 graden Celsius. Maar waarom gebeurt
dit ook bij zeewater, rivieren en zelfs het water uit bladeren, terwijl de aarde bij lange na niet het
kookpunt haalt?” vraagt Paul van Vliet aan Know How. Pauls bewering klopt niet helemaal:
water kan eigenlijk altijd verdampen. Dat werkt als volgt: de moleculen in vloeibaar water
bewegen constant; hoe warmer het water, hoe harder de moleculen zullen bewegen. En hoe
harder ze bewegen, hoe groter de kans dat ze ‘losschieten’ en gasvormig worden. Bij de meeste
watermoleculen gebeurt dat bij het kookpunt, maar er kan dus ook al eerder waterdamp ontstaan.
[beeld: 03_Getty_97400418.jpg]
Getty Images
Kunnen koudbloedige dieren koorts krijgen?
- Know How-lezer Loek Hendriksen -
Koudbloedige dieren zijn niet in staat om zelf hun lichaamstemperatuur op een bepaald niveau te
houden. In plaats daarvan neemt hun lichaam de temperatuur over van de omgeving waarin ze
zich bevinden. Loopt een reptiel bijvoorbeeld door een hete woestijn, dan is hij zelf ook warm.
Kruipt hij onder de grond, dan zal zijn lichaam afkoelen. In tegenstelling tot warmbloedige
dieren hebben ze dus geen ‘intern kacheltje’ dat ze opstoken. Dat betekent dat koudbloedige
dieren geen koorts kunnen krijgen, althans niet in traditionele zin van het woord. Bekend is
bijvoorbeeld dat sommige salamander- en hagedissensoorten als ze ziek zijn, expres in de zon
gaan liggen ‘bakken’ om hun lichaamstemperatuur te verhogen en op die manier een kunstmatige
koorts op te wekken. Dat is nuttig, want koorts laat bijvoorbeeld enzymen beter werken die hard
nodig zijn om de ziekteverwekkers te bestrijden.
[beeld: 04_stock-photo-71247973-bronze-lizard-on-white-stone.jpg: geen fotocredit]
iStock
Waarom wordt een deukje in een banaan zwart?
- Know How-lezer Liam Koops -
Een banaan is een kwetsbaar stuk fruit. Je hoeft hem maar te laten vallen of er ontstaat een
beurse plek die algauw zwart wordt. Hoe kan dat? De schuldige is een enzym genaamd polyfenol
oxidase. Het stofje komt in alle soorten fruit voor, maar de hoeveelheid in bananen en appels
spant de kroon. Op het moment dat de banaan (of appel) beschadigd raakt of als erin wordt
gesneden, komt er zuurstof bij dit enzym terecht. Hierop volgt een kettingreactie aan chemische
reacties, met een soort melanine als eindproduct. De antibacteriële eigenschappen van melanine
beschermen beschadigd fruit tegen bacteriën. En omdat het een donkere kleurstof is (in je huid
zorgt dit pigment bijvoorbeeld voor dat bruine kleurtje) wordt de schil en het vruchtvlees van de
banaan zwart.
[beeld: 05_Banaan_175510576.jpg]
Getty Images
Hoe ontstaan bergen?
- Know How-lezer Tim Naaijkens -
De buitenkant van de aarde bestaat uit een harde schil, de aardkorst. Daaronder ligt de mantel:
een enorme oceaan van vloeibaar gesteente of magma. De aardkorst bestaat uit verschillende
onderdelen, de aardplaten, die op de mantel drijven. Door de stromende magma worden die
platen voortdurend tegen elkaar of uit elkaar geduwd. Daar waar ze botsen, ontstaan rimpelingen
in het aardoppervlak, die in de loop der miljoenen jaren steeds hoger worden – en uiteindelijk
vormt zich dus een heuse bergketen. Ook daar waar de platen uit elkaar gaan, ontstaat er een
soort berg. Daar komt magma (gesmolten gesteente) omhoog, dat stolt en zich vormt tot een
vulkaan.
[beeld: 06_stock-photo-44522458-horns-del-paine-in-torres-del-paine-at-sunrise-patagonia-chile.jpg:]
iStock
Kunnen we de aarde sneller of langzamer laten
draaien?
- Know How-lezer Frits Karssies -
Ja, maar daar hebben we wel alle auto’s ter wereld voor nodig, die ook nog eens in dezelfde
richting moeten rijden. De aarde draait van west naar oost. Als de auto’s naar het westen gaan
rijden, duwen ze de aarde als het ware onder zich door naar het oosten en gaat onze planeet dus
sneller draaien. Als ze richting het oosten gaan, wordt de draaiing juist afgeremd. Wanneer de
auto’s eenmaal op snelheid zijn, verandert er niets meer aan de snelheid waarmee de aarde
ronddraait. Het effect is het grootst als alle auto’s in de buurt van de evenaar naar het westen of
het oosten gaan rijden. Voor de berekening hebben we verder alle auto’s op aarde nodig
(ongeveer 1,1 miljard), hun massa (die schatten we op 1500 kilo per stuk, want we willen een
groot effect en gaan dus uit van volgeladen auto’s), én de snelheid waarmee ze rijden (zeg 120
kilometer per uur). Als we hier de wetten van mechanica op loslaten, verandert de draaisnelheid
van de aarde met 0,06 biljoenste deel. Dat is heel erg weinig, zeker als je bedenkt dat deze
verandering teniet wordt gedaan op het moment dat de auto’s stoppen met rijden.
[beeld: 07_stock-photo-3274336-earth-motion.jpg: geen fotocredit]
iStock
Hoe warm of koud is het in het heelal?
- Know How-lezer Dominique Regterink -
In het grootste gedeelte van het heelal is het ongeveer -270 graden Celsius. Deze temperatuur is
afkomstig van de kosmische achtergrondstraling, het restant van de hete oerknal van 13,7 miljard
jaar geleden. Dichter bij warmtebronnen, zoals sterren en gaswolken, is het een stuk warmer. In
gaswolken waarin nieuwe sterren worden geboren, kan de temperatuur soms wel oplopen tot 1
miljard graden Celsius.
[beeld: 07_bryljaev130400033.jpg]
[geen fotocredit]
Hoe wordt een app gemaakt?
- Know-lezer Anne Myrthe van Dam -
Een app is een computerprogramma op smartphones en tablets. Om er een te kunnen maken,
moet je de programmeertaal kennen: Objective-C voor iPhone-apps en Java voor Android-apps.
Vervolgens heb je nog een ontwikkelingsomgeving (IDE) nodig. Dit is een softwarepakket dat je
helpt de broncode (de leesbare versie van je programma) te vormen en te bewerken en om de
uitvoerende code te maken, die op zijn beurt je programma uitvoerbaar maakt. Deze
programmacodes worden uiteindelijk gelezen door een smartphone of tablet, waarna de
eindgebruiker ermee kan gaan werken.
[beeld: 08_objectivec_on_iphone_screen1kopie.png]
[geen fotocredit]
Door wie wordt het GPS onderhouden en wie
betaalt het?
- Know How-lezer Peter Jans -
Het Global Positioning System (GPS) is een op satellieten gebaseerd navigatienetwerk dat in
1973 werd bedacht door het Amerikaanse ministerie van Defensie. Sinds 1995 is het in werking
en kan iedereen met een GPS-ontvanger er gebruik van maken. De Verenigde Staten zijn nog
altijd verantwoordelijk voor de werking en het onderhoud van het GPS. Dit kost hen jaarlijks
naar schatting zo’n 750 miljoen dollar. Maar dit geld is het dubbel en dwars waard, want de
economische impact van het navigatiesysteem is enorm. Denk bijvoorbeeld aan de vele
voordelen voor het leger, de bouwsector, de tijdswaarneming en het transport in de lucht, op land
en op zee. Jaarlijks verdienen de Verenigde Staten zo’n 56 miljard dollar aan het GPS; over de
opbrengsten in de rest van de wereld zijn geen cijfers bekend.
[beeld: 09_GPS_Satellite_Navstar_54_USA_02.jpg126f4dd5-eea1-436f-9366-bf159bbe21e7Large.jpg]
[geen fotocredit]
Komen cyperse katten van Cyprus?
- Know How-lezer Marianne van den Heuvel -
Een cyperse kat heeft een bepaalde tekening in z’n vacht, bijvoorbeeld strepen of stippen. In
tegenstelling tot wat sommige mensen denken, is het geen apart ras. Het cyperpatroon kan bij
veel verschillende kattenrassen voorkomen, die allemaal een andere plaats van oorsprong kunnen
hebben. Een cyperse kat komt dus overal en nergens vandaan; zeker niet alleen van het eiland
Cyprus. Hoe komt een cyperse kat dan aan z’n naam? Dat is niet echt duidelijk, maar volgens de
Etymologiebank zou het kunnen dat men zijn vacht wat vond lijken op gestreept weefsel dat op
Cyprus werd gemaakt.
[beeld: 10_stock-photo-26842130-nicosia-city-street-with-herd-of-cats-at-dawn-cyprus.jpg]
iStock