Know How weet het - Marysa van den Berg

PRODUCTIE: MARYSA VAN DEN BERG
Waarom verdragen sommige mensen normale geluiden
niet?
- Know How-lezer A.E. de Haas Sommige geluiden (krakende krant, rammelend toetsenbord, fluitende vogels) zijn voor ons zo gewoon dat we
ze nauwelijks nog horen. Maar voor zo’n 3 procent van de Nederlandse bevolking is dat wel anders: zij ervaren
deze ‘ruis’ als onprettig of zelfs pijnlijk. Hun geluidstolerantiegrens is lager dan gemiddeld, alsof de
volumeknop van omgevingsgeluiden voortdurend te hoog staat. Deze overgevoeligheid heet hyperacusis
(Grieks voor ‘ik hoor te veel’) en is meestal het gevolg van een gehoor- of hersenbeschadiging, bijvoorbeeld na
een klap op het hoofd, hersenbloeding of ooroperatie. Met geluidstherapie of medicijnen kunnen de hardste
geluiden soms wat worden ‘weggedraaid’, maar in de meeste gevallen is er geen volledige genezing mogelijk.
Welk ‘perpetuum mobile’ had de langste adem?
Een perpetuum mobile (Latijn voor ‘voortdurend bewegend’) hoef je maar één keer aan te zetten en blijft het
daarna op eigen kracht eeuwig doen. In theorie dan, want zo’n apparaat bestaat niet – de werking is in strijd met
verschillende natuurwetten. Wel zijn er heel wat pogingen gedaan om een perpetuum mobile te bouwen dat op
een of andere manier zijn energie aan de omgeving onttrekt. Een van de bekendste voorbeelden is de Beverly
Clock, die in 1864 werd aangezet door Arthur Beverly in de universiteit van Otago, Nieuw-Zeeland. Tot op de
dag van vandaag is het mechaniek niet meer met de hand opgewonden: de verschillen in luchtdruk en
temperatuur leveren net genoeg energie om het uurwerk aan te drijven. Toch stond de klok de afgelopen
anderhalve eeuw een paar keer spontaan stil, doordat de variaties in luchtdruk en temperatuur niet groot genoeg
waren. Daarnaast vergt het apparaat soms onderhoud, bijvoorbeeld om een versleten onderdeel te vervangen of
het mechanisme schoon te maken. De klok wordt dan handmatig stilgezet.
Hoe werkt ‘glow in the dark’?
- Know How-lezer Bas van Nunen -
Als kind is het een bijna magische ervaring: het licht gaat uit en ineens verschijnt er een prachtige sterrenhemel
op het plafond of de muur. Maar hoe werken die glow in the dark-stickers eigenlijk? Het geheim zit ’m in een
pigment (kleurstof) dat fotonen (lichtdeeltjes) kan opnemen. Hierdoor raken de elektronen in het pigment
‘aangeslagen’, wat betekent dat ze een hogere energie hebben. Om die weer kwijt te raken, stralen ze licht uit.
Zo simpel is het!
Hoe komt de theedoek aan z’n naam?
- Know How-lezer Wouter Jalink -
In de achttiende en negentiende eeuw dronken rijke dames graag thee. De tere porseleinen theekopjes wasten de
dames zelf af; de rest van de vaat lieten ze over aan de dienstmeiden met hun grove handen en hun ruwe
drooglappen. De mevrouwen gebruikten bij voorkeur voorkeur zeer verfijnde doeken van damast voor hun
porcelein. Zo’n doek werd uitsluitend gebruikt voor de chique kopjes en daarom theedoek genoemd. Deze naam
is gebleven, al drogen we er tegenwoordig ook de rest van de vaat mee af.
Waarom hadden Duitse helmen in de Eerste
Wereldoorlog een punt?
- Know How-lezer Thiemo Stam “In een documentaire over de Eerste Wereldoorlog zag ik dat Duitse soldaten een helm hadden met een punt
erop. En nog steeds zie ik dat weleens bij ceremonies. Dus ik vraag me af: hadden die punten enig nut?” schrijft
Thiemo Stam aan Know How. De Pickelhaube, zoals de leren helm officieel heet, werd in 1842 voor het eerst
gedragen door Pruisische soldaten. Daarna doken ze tijdens de Eerste Wereldoorlog weer op in het Duitse leger
– althans in het begin. Want de piek die de mannen zou moeten beschermen tegen sabels, maakte hen in
loopgraven juist een makkelijk doelwit. Los daarvan was ook het leer geen handige keuze: granaatscherven
boorden er dwars doorheen. In 1916 ging men dan ook geleidelijk over op een helm van staal zonder punt (de
Stahlhelm). Maar zijn voorganger blijft nog altijd imponeren, vooral de exemplaren met gedetailleerde insignes
voorop. Daarom wordt deze helm nog altijd gedragen bij sommige ceremoniële gelegenheden.
Waarom draait een hond eerst een rondje voordat hij
neerstrijkt?
- Know How-lezer Tim Kalkman Dit ritueel is een overblijfsel uit de tijd dat de voorouders van onze huisdieren in het wild leefden. Door rond te
draaien op één plek, creëerde de hond een zacht en warme slaapplek van platgetrapt gras en gebladerte. Je kunt
het vergelijken met een vogel die zijn eigen nest bouwt. De huishond van nu maakt doorgaans binnenskamers
een pitstop in zijn zachte mand, dus het cirkelen heeft eigenlijk functie meer.
Hoe groeit een slakkenhuisje?
- Know How-lezer Ryanne Slabbekoorn Ryanne Slabbekoorn had afgelopen zomer een slakkenplaag in haar tuin, mailt ze aan Know How. Dat gaf haar
meteen de kans om de beestjes eens uitgebreid te bestuderen. Hoe komt een slak eigenlijk aan zijn huisje, was
een vraag die bij haar opkwam, en groeit dat gewoon met ’m mee? Welnu, al bij zijn geboorte heeft een
babyslak een piepklein huisje, oftewel protoconch, op z’n rug. Tijdens de eerste jaren van zijn leven moet het
slakje zelf hard aan het werk om zijn miniverblijf met hem te laten meegroeien. Hiervoor maakt zijn mantel
(een speciaal orgaan in het midden van het gat in zijn huisje) voortdurend kalk en ander ‘bouwmateriaal’ aan.
Dus mocht Ryanne het huisje aan een nadere inspectie willen onderwerpen: het binnenste deel van het huisje is
het oudst en hoe verder je richting de buitenkant gaat, hoe nieuwer het is. Om een zo stevig mogelijk
onderkomen te fabriceren, leven slakken overigens het liefst op kalkrijke grond. De beestjes die het moeten
doen met een zure bodem, hebben vaak dunne, fragiele huisjes.
Moet een piloot zich houden aan een snelheidslimiet?
Op dit moment vliegen er zo’n dertienduizend vliegtuigen rond. Met al die drukte in de lucht is een
snelheidslimiet onvermijdelijk, toch? Tot een hoogte van 3 kilometer mag een passagiersvliegtuig inderdaad
niet harder dan 250 knopen (463 kilometer per uur). Dat betekent niet dat een piloot hoger in de lucht onbeperkt
gas kan geven, want de vliegtuigfabrikant stelt altijd een veiligheidslimiet vast. Die is bij een Boeing 747-400
bijvoorbeeld bepaald op 1127 kilometer. Maar in de praktijk is de kruissnelheid (de snelheid waarmee het
vliegtuig zich zo efficiënt mogelijk kan voortbewegen) meestal het uitgangspunt: in dit geval 912 kilometer per
uur.
Hoe werkt een accu?
- Know How-lezer Sander Speetjens De bekendste accu zit onder meer in je telefoon, tablet en laptop. Deze zogeheten lithium-ion-accu bevat één of
meer cellen die elk bestaan uit drie onderdelen: een positieve en negatieve elektrode met een stroom geleidende
vloeistof ertussen (elektrolyt). De accu werkt dankzij een chemische reactie die twee kanten kan opgaan. Bij het
opladen van de batterij splitst het lithium van de positieve elektrode zich in lithiumionen (positief geladen
lithiumdeeltjes) en elektronen. De lithiumionen gaan door de elektrolyt naar de negatieve elektrode. De
elektronen nemen de lange weg, rondom de cel, en komen weer bij de negatieve elektrode uit. Daar voegen de
ionen en elektronen zich weer samen tot lithium. Bij dit proces wordt energie opgeslagen. Zodra het stromen
van ionen en elektronen stopt, is de batterij opgeladen en klaar voor gebruik. Zet je nu je telefoon aan, dan
ontlaadt de negatieve elektrode zich langzaam. Zowel de ionen als de elektronen stromen terug naar de
positieve elektrode, net zolang tot al het lithium weer op de positieve elektrode zit. Je accu is nu leeg en kan
weer aan de lader.
Wanneer is leven op een planeet mogelijk?
Het was afgelopen augustus groot nieuws: de vondst van een mogelijk bewoonbare planeet (Proxima b) rond de
ster die het dichtst bij de zon staat. Maar aan welke basisvoorwaarden moet eigenlijk worden voldaan om daar
überhaupt aan te kunnen denken? De belangrijkste drie zijn de aanwezigheid van water, de juiste temperatuur
en een dampkring. Om met de eerste te beginnen: er moet een grote hoeveelheid vloeistof zijn waarin
bouwstenen van eiwitten en DNA met elkaar kunnen reageren. Voor zover nu bekend komt alleen water
daarvoor in aanmerking. Ten tweede moet de planeet niet te ver van zijn ster staan (want: vriesgevaar), maar er
ook niet te dichtbij (want: kans op verschroeiing). Deze ideale afstand wordt de bewoonbare zone van een ster
genoemd. Voorwaarde drie is dat de planeet een atmosfeer heeft die gassen vasthoudt die essentieel zijn voor
levende organismen, zoals zuurstof en koolstofdioxide. Ten slotte kunnen een aantal andere factoren een
positieve invloed hebben, zoals platentektoniek (bewegende aardschillen, handig voor recycling van
levensbouwstenen), een beschermend magnetisch veld en een ster met een niet al te sterke straling.