TvV Tijdschrift voor Verzorgenden

TvV
Nummer 1 / januari 2017 / jaargang 49
Tijdschrift voor Verzorgenden
Dit staat
verzorgenden in
2017 te wachten
Persoonsgerichte
zorg Wat is dat
En hoe doe je het
Klinische Les:
stomazorg geven
Winnen!
Handige boeken
en congreskaarten
Kijk ook op www.nursing.nl/verzorgenden
17TVV001_HK2a.indd 1
23-Dec-16 8:41:35 PM
7 FEBRUARI
2017
Reehorst
Ede
HET PALLIATIEVE ZORG CONGRES
Van goede zorg naar optimaal comfort
Je richt je op de kwaliteit van leven en een waardige afronding van het leven van je patiënt. Dit
YUDDJW RP HHQ VSHFLðHNH EHJHOHLGLQJ YRRU MRXZ
patiënt én zijn naasten.
Versterk je rol en kom naar het congres Palliatieve
]RUJYHUOHQLQJZDDURDEHKDQGHOGZRUGW
y
y
y
y
y
,QWHUYHQWLHVGLHMHNXQWLQ]HWWHQELMSLMQ
3DOOLDWLHYH]RUJYRRUNZHWVEDUHRXGHUHQ
9ROWRRLGOHYHQRYHUOHYHQHQZLOOHQVWHUYHQ
%HVOXLWYRUPLQJLQGHSDOOLDWLHYHIDVH
Complementaire zorg
Bekijk het
VROEGBOEKPRIJS
volledige
€30,korting voor
programma
snelle
op debeslissers
website
be?r!
EN
eTm
E
c
W
e
d
R
1
E
3
E
M
m
/
t
WWW.NURSINGCONGRESSEN.NL/PALLIATIEVEZORG
NURSINGCONGRESSEN
17TVV001_HK2a.indd 2
NURSINGCONGRES
23-Dec-16 8:41:42 PM
Wat 2017 in petto heeft
In dit nieuwe jaar is er meer werkgelegenheid in de
zorg. De verzorgende heeft meer zeggenschap op
de werkvloer, en de opleidingen krijgen te maken
met vernieuwingen. TvV zet alle ontwikkelingen
op een rij.
Voedingstips voor mensen met
dementie
Voor mensen met dementie kan eten en drinken
een zware klus zijn. Met deze acht adviezen kun
jij mensen met dementie helpen beter te eten en
drinken.
Diabetische voet
Heeft je cliënt met diabetes last van droge/koude
voeten of verstijfde gewrichten, dan moet er een
alarmbel gaan rinkelen. Vijf basale vragen over
de diabetische voet worden beantwoord door de
expert.
Persoonsgerichte zorg voor
bewoners met dementie
IGZ gaat steeds meer controleren op persoonsgerichte zorg bij mensen met dementie. Maar wat ís
het precies, en hoe pas je het als verzorgende toe?
Klinische Les: stomazorg
Wat zijn aandachtspunten voor verzorgenden
bij het verzorgen van een stoma bij de cliënt?
De expert geeft praktische tips.
Mail en win!
TvV pakt uit met een groots prijzenfestival. Maak
kans op handige boeken en congreskaarten, waarmee je je vakkennis kunt vergroten.
12
TvV
VAN DE REDACTIE
INHOUD
Tijdschrift voor Verzorgenden
16
22
24
28
36
Stem laten horen
In 2017 zullen verzorgenden écht hun
mond opentrekken als hun iets niet zint.
Tenminste, dat hoop ik. Want op de een of
andere manier heb ik het idee dat dit nog
veel te weinig gebeurt. Ja, op besloten fora
en in besloten groepen op Facebook. Maar
een verzorgende die daadwerkelijk tegen
haar baas zei: ‘Ik ga dit niet doen, want
mijn cliënt heeft er niets aan’, die ben ik
nog niet tegengekomen. Naar de reden kan
ik alleen maar gissen. Zoals onze nieuwe
columnist en evv’er Wendeline Roest tegen
me zei: verzorgenden zijn een bescheiden
volkje. ‘We mopperen even als in een vergadering gemeld wordt dat er iets nieuws
wordt ingezet, maar vervolgens dóen we
het wel. We lopen weer dat stapje harder,
om onze bewoners goed te verzorgen. Dat
we daardoor twee uur later aan ons kopje
koffie zitten, nemen we op de koop toe.’
Maar waaróm eigenlijk? Omdat ze vrezen
dat ze als lastig gezien worden, en hun
baan kunnen kwijtraken?
Die angst lijkt onnodig, want in 2017
wordt er een tekort aan verzorgenden ig
verwacht. Volgens V&VN wordt dit jaar
van verzorgenden meer dan ooit verwacht
dat ze hun stem laten horen, zoals je kunt
lezen in het artikel op pagina 12. Ze krijgen
hiervoor meer tools, maar ik denk dat het
ook belangrijk is dat verzorgenden beseffen
dat zij hun gewicht in goud waard zijn.
Voor de cliënt, maar ook voor de zorgmanagers. Want verzorgenden weten uiteindelijk
wat écht goed is voor de cliënt.
Ik wens jullie een zorgzaam 2017!
En verder ...
4 Nieuws | 9 Even bellen met… | 10 Mijn Vak |
21 Column Wendeline | 34 Digitale Zorgpaden |
39 Column redactieraad | 39 Colofon
Rhijja Jansen,
chef redactie
TvV
[email protected]
TvV / januari 2017 3
17TVV001_HK2a.indd 3
23-Dec-16 8:41:42 PM
NIEUWS
TEKST EN SAMENSTELLING: SIGRID STARREMANS
Meer nieuws?
Check dan www.nursing.nl/verzorgenden.
Persberichten kun je mailen naar:
[email protected].
Gespecialiseerde ouderenzorg in Almelo
In het ziekenhuis in Almelo is begin december een
centrum voor ouderen (70-plussers) geopend. Het is
het eerste ziekenhuis in Nederland met een dergelijke
afdeling.
Ouderen zijn vaak patiënten met meerdere aandoeningen tegelijkertijd. Ze hebben bijvoorbeeld aandoeningen aan het hart en
de longen, maar ook psychische klachten, als geheugenverlies.
Daarom is op deze afdeling een aantal medische specialisaties
samengevoegd, namelijk geriatrische traumatologie, geriatrie,
neurologie en psychiatrie. Er wordt multidisciplinair gewerkt.
Het uiteindelijke doel is om de kwetsbare ouderen zo gezond
mogelijk te laten terugkeren naar hun eigen woonomgeving,
eventueel na een periode van reactivering. De zorg wordt
geboden in een gastvrije en huiselijke sfeer, laat een persbericht
van het ziekenhuis weten. In de volksmond wordt de afdeling al
‘ouderenplein’ genoemd.
In ziekenhuis Almelo was al sinds 2008 een gecombineerde
afdeling Geriatrie en een Centrum voor Geriatrische Traumatologie (CvGT). Op de nieuwe afdeling is hieraan de specialisatie
ouderenpsychiatrie toegevoegd.
Professor Anne van der Meiden, met 87 jaar behorend tot de
doelgroep, sprak tijdens de opening van het centrum. Hij is
razend enthousiast over het initiatief. ‘Wat u hier doet, is iets
geweldigs’, zei hij. ‘Je zou bijna zeggen: kom allemaal naar
Almelo.’ Desondanks hoopt Van der Meiden dat hij toch geen
gebruik hoeft te maken van de specialistische zorg die het
centrum biedt.
HOORAPPARAAT KAN STEMMEN IN HOOFD VEROORZAKEN
Als een cliënt onrustig wordt van ‘stemmen in het hoofd’, kun je als verzorgende denken aan kalmerende middelen om de cliënt tot rust te brengen. Maar het zou heel goed kunnen dat de stemmen niet in het
hoofd zitten, maar worden veroorzaak door het hoorapparaat.
Een verzorgende ig meldde bijvoorbeeld op een forum dat
een hoorapparaat verkeerd stonden afgesteld, waardoor de
vrouw tv-geluiden van de televisie van de buren opving. Toen
we dit meldden op de Facebookpagina van Nursing, reageerde
een andere verzorgende: ‘Bij ons was dat ook aan de hand,
we hebben meteen de Haldol stopgezet.’
Volgens audioloog Conny Polleunis ligt de oorzaak van het
euvel in de diverse standen waarin je het hoorapparaat kunt
zetten: ‘Een hoortoestel heeft verschillende mogelijkheden.
Een ervan die regelmatig wordt toegepast, is het gebruik van
een ringleiding. Dit is een speciaal systeem om het geluid
van de tv of de pastoor in de kerk rechtstreeks weer te geven
in het hoortoestel.’ Maar het systeem kan ook ongewenste
signalen opvangen, bijvoorbeeld die van de tv van de buren.
De oplossing is om de ringleiding anders in te stellen. Polleunis: ‘Bij een juist soort ringleiding beperkt het bereik van de
ringleiding op de tv zich tot die ene kamer, en kan het geluid niet het hoorapparaat van de buurvrouw bereiken.’
Een snelle oplossing die de verzorgende kan toepassen is om het hoortoestel van de stand ringleiding af te halen. Dat kun je
als verzorgende doen door het hoorapparaat uit en weer aan te zetten. Op deze manier gaan alle hoorapparaten weer in de
neutrale stand.
4 januari 2017 / TvV
17TVV001_HK2a.indd 4
23-Dec-16 8:42:12 PM
NIEUWS
Lening voor ouderen die langer thuis willen wonen
De overheid streeft ernaar om ouderen langer zelfstandig thuis te laten wonen. Onder andere omdat dat
goedkoper is dan wonen in een verzorgingshuis. Maar wat doe je als oudere als je beperkingen krijgt en het
huis eigenlijk aangepast moet worden?
Denk aan beugels in het huis en/of een
aangepaste douche en slaapkamer op
de begane grond. Of het weghalen van
drempels en het plaatsen van een traplift.
Dit soort werkzaamheden kost veel geld.
Er zijn ouderen met vermogen, maar die
hebben het geld vaak in het huis zitten.
Aanvragen via de Wmo worden niet altijd gehonoreerd. Bovendien gaat het dan
vaker om kleine aanpassingen.
Het Stimuleringsfonds Volkshuisvesting
Nederlandse gemeenten (SVn) bedacht
een oplossing. Het gaat om een zogeheten blijverslening, vergelijkbaar met een
starterslening, waarmee ouderen hun
huis levensloopbestendig kunnen maken.
Gemeenten bepalen de voorwaarden van
de blijverslening en stellen een budget
beschikbaar. Het Stimuleringsfonds
Volkshuisvesting beheert het geld. Bij
overlijden wordt de woning verkocht en krijgt de gemeente het geleende bedrag terug, zodat zij het opnieuw kan inzetten.
November vorig jaar zijn de eerste blijversleningen verstrekt. Zo’n honderd gemeenten overwegen de regeling in te voeren.
Meerdere hebben dat al gedaan, onder andere Renkum, Veenendaal, Goeree-Overf lakkee, Goes, Hoogeveen, Berkelland, Delfzijl,
Nieuwegein, Vlagtwedde, Ooststellingwerf, Sliedrecht, Soest, Gilze-Rijen en Middelburg. De provincie Limburg en de gemeente
Moerdijk hebben eigen varianten op de regeling. Te veel ouderen ondervoed
Uit een onderzoek van Wageningen
University & Research blijkt dat
ongeveer een op de tien mensen boven de vijfenzestig jaar oud ondervoed is. Bij mensen die thuiszorg
krijgen, is dat zelfs een op de drie.
Zowel senioren als zorgprofessionals
blijken te onderschatten hoe belangrijk
goede voeding is op latere leeftijd. De
richtlijnen die er in Nederland bestaan
voor het screenen en behandelen van
ondervoeding bij ouderen worden maar
beperkt toegepast. Zorgprofessionals
weten niet altijd goed wat de procedures
zijn en waar hun verantwoordelijkheden
liggen.
Bij ouderen leidt ondervoeding tot een
afname van spiermassa en spierkracht,
met name als ze te weinig eiwitten binnenkrijgen. Daardoor worden ze minder
mobiel. Op de lange duur kunnen ze
minder goed zelfstandig functioneren.
Vallen ouderen af of hebben ze weinig
energie, dan wordt vaak gedacht dat de
leeftijd of medicijngebruik de oorzaken
zijn. Ook zorgprofessionals weten niet
altijd dat je met eiwitrijke voeding de
spiraal van weinig eetlust – weinig energie – weinig activiteit kunt doorbreken.
De onderzoekers vinden dat ook familie
en mantelzorgers hier alerter op kunnen
zijn. Gezonde ouderen kunnen voldoende
eiwit binnenkrijgen met eieren, vlees,
vleeswaren, zuivelproducten, peulvruchten en noten. Dreigt er een tekort, dan
zijn met eiwit verrijkte kant-en-klaar
maaltijden een goed en gewaardeerd
alternatief, blijkt uit het onderzoek.
TvV / januari 2017 5
17TVV001_HK2a.indd 5
23-Dec-16 8:42:26 PM
NIEUWS
VRIJWILLIGERS VOOR TERMINALE
OUDEREN IN VERPLEEGHUIS
De vrijwilligers van de Haagse Stichting Terminale Zorg nemen de zorg over van mensen die thuis
zorgen voor hun zieke partner, kind, vriend of
familielid. Het gaat om cliënten in de terminale
fase. De stichting gaat nu ook vrijwilligers inzetten in verpleeghuizen.
Het komt immers ook regelmatig voor dat ouderen in
een verpleeginstelling eenzaam en alleen sterven. Voor
mensen die geen bezoek krijgen, kunnen de laatste
dagen daardoor extra moeilijk zijn.
De medewerkers van de stichting voeren momenteel
gesprekken met verpleeghuizen over het project. Waarschijnlijk wordt gestart met een of twee verpleeghuizen. Daarna word bekeken of het project kan worden
uitgebreid. Verpleeghuizen waar de behoefte aan deze
vrijwilligers groot is, krijgen mogelijk een eigen vrijwilligersteam op locatie, dat alleen wordt ingezet voor de
eigen bewoners.
Het is bekend dat veel verpleeghuizen al jaren zitten
te springen om vrijwilligers die stervende bewoners
bijstaan. Maar ook voor de inzet van vrijwilligers is geld
nodig. En daar ligt nog een probleem. De stichting had
eigenlijk gehoopt op een financiële bijdrage vanuit het
rijk voor de realisering van het project. Dat geld komt nu
pas in 2019. Een domper, maar de stichting besloot om
het project toch al te starten. De medewerkers hopen het
benodigde geld nu via donaties bij elkaar te krijgen.
Nieuw programma
dementiezorg
Staatssecretaris Martin van Rijn heeft eind vorig
jaar aangekondigd dat er een programma komt
om de dementiezorg in Nederland te verbeteren. Het nieuwe programma heet ‘Dementiezorg
voor elkaar’.
‘Door de vergrijzing zien we de druk op de zorg en ondersteuning van mensen met dementie toenemen´, zegt
Van Rijn. En mensen willen het liefst zo lang mogelijk
thuis blijven wonen. Dat stelt ons voor grote uitdagingen.
Het nieuwe programma moet ertoe leiden dat de zorg
en ondersteuning persoonsgericht en volledig zijn, en
aansluiten bij de leefwereld van mensen met dementie
en hun naasten. Het programma richt zich op zorginhoudelijke verbeterpunten, de Zorgstandaard Dementie
is daarbij ijkpunt, en op verbeterpunten op organisatorisch en financieel vlak. De bedoeling is om op zoek te
gaan naar goede praktijkvoorbeelden én verbeterpunten.
De goede voorbeelden worden gedeeld via een kennisnetwerk. Is ondersteuning bij een verbeterpunt gewenst,
dan wordt deze aangeboden. Aan het einde van het
programma is er een geactualiseerde Zorgstandaard en,
af hankelijk van de ontwikkelingen, een Register Dementiezorg. Het project duurt vier jaar.
Binnenkort is de website online:
www.dementiezorgvoorelkaar.nl.
Verzorgingshuis houdt kippen tegen eenzaamheid
Het Flevohuis in Amsterdam Oost is een proef gestart om eenzaamheid onder bewoners tegen te gaan. Bewoners treffen tegenwoordig op de binnenplaats kippen aan die zijn kunnen bekijken en
verzorgen.
De kippen geven de bewoners plezier en gaan eenzaamheid te lijf. Het idee
komt oorspronkelijk uit Engeland, maar is geïntroduceerd door kunstenares
Vera Broos, meldt Amsterdamse omroep AT5. Ze zegt dat de kippen het gewenste effect geven: ‘Mensen worden heel erg blij van de geluidjes die kippen
maken en het gescharrel, maar ook gewoon van het contact met de dieren.’
Volgens Broos is het kippenhok een centraal punt waar bewoners elkaar
kunnen ontmoeten. ‘Mensen van buiten de instelling kunnen de kippen ook
bezoeken. Maar de ouderen zorgen samen voor de kippen.’ Vrijwilligers begeleiden het project.
De kippen zijn perfecte dieren om in het verzorgingshuis te hebben, vindt activiteitenbegeleider Lies Grendel: ‘Een hond moet je
elke dag uitlaten, met een kat heb je een kattenbak, en mensen kunnen allergisch zijn. Kippen zitten buiten, en je kunt er naartoe
gaan wanneer je wilt.’
6 januari 2017 / TvV
17TVV001_HK2a.indd 6
23-Dec-16 8:42:36 PM
NIEUWS
SEH overvol vanwege kwetsbare ouderen
Uit een onderzoek van VeiligheidNL blijkt dat steeds meer 65-plussers na een val op de SEH belanden. In 2016
kwamen er 16 procent meer ouderen op de SEH dan in 2012. Deze stijging is sterker dan op grond van de vergrijzing te verwachten viel.
De medewerkers van het AMC in Amsterdam kunnen hierover
meepraten. Het AMC plaatst voor het eerst sinds jaren weer
nieuwe bedden bij om de drukte op de SEH op te vangen. Twee
tot drie keer in de week is het zo druk op de SEH dat deze voor
enkele uren dicht moet.
Oorzaak van de drukte is de enorme toestroom van kwetsbare
ouderen, die de doorstroom belemmeren.
vaak nog net redden met hun netwerk en de thuiszorg. Maar
het hele systeem kan makkelijk in elkaar klappen door iets
kleins, zoals een valpartij omdat de rollator niet op de rem staat.
Ouderen belanden dan al snel op de SEH, de enige plek waar
mensen in een crisissituatie altijd opgenomen kunnen worden.
Vaak zijn ze zo verward of door een val dusdanig verwond, dat
ze niet naar huis gestuurd kunnen worden.
Ook Saskia Kloet, ouderenspecialist van VeiligheidNL, zegt in
een interview in de Volkskrant dat er nog onvoldoende aandacht
Het AMC trok voorjaar 2016 al aan de bel. In een brandbrief werd is voor de risico’s en de preventie daarvan voor ouderen die thuis
de link gelegd met het kabinetsbeleid om verzorgingshuizen te
wonen. Ze zegt ook dat de huisarts het medicijngebruik van
sluiten en ouderen langer thuis te laten wonen. Het zelfstandig
ouderen die in de risicogroep vallen onder de loep moet nemen.
blijven wonen van kwetsbare ouderen met diverse chronische
Gemeenten zouden de woningen van deze ouderen moeten
aandoeningen gaat lang niet altijd goed. Ouderen kunnen zich
bekijken.
TvV / januari 2017 7
17TVV001_HK2a.indd 7
23-Dec-16 8:42:37 PM
NIEUWS
Theater over dementie met Hans Croiset
Het toneelstuk ‘De Vader’ gaat over de verwarring van een oude man (Hans Croiset) met alzheimer. Het stuk is zo
opgezet dat de toeschouwer zelf gaat ervaren in welke verwarrende situatie de hoofdpersoon verkeert.
Duidelijk wordt ook dat de onrust en de paniek van iemand met
alzheimer niet alleen hemzelf maar ook de geliefden eromheen
raken. In dit geval zijn dochter Anne (Johanna ter Steege).
Het stuk Le Père (De Vader) is geschreven door de bekende Franse
auteur Florian Zeller. In Frankrijk werd het stuk onderscheiden
met de prestigieuze Franse theaterprijs Molière. Ook in Londen
was het toneelstuk een grote hit. De voorstelling komt nu in
meer dan vijfentwintig landen uit. De Nederlandse versie wordt
geregisseerd door Gijs de Lange.
In de kritieken werd geschreven dat ‘De Vader’ niet alleen
herkenbare schurende situaties oplevert, maar dat het tegelijkertijd ook erg komisch is. Met het stuk hopen de makers, onder
andere het begrip voor
mensen met dementie te
vergroten. Het doel is om
de toeschouwers meer
inzicht te geven in wat
dementie inhoudt, zowel
voor de degene zelf als
voor de omgeving. Tijdens
iedere voorstelling wordt
randprogrammering
aangeboden rondom het
thema alzheimer. Daarvoor is een samenwerking
met Alzheimer Nederland
opgestart. Het stuk is in
Nederland in ieder geval
tot en met maart 2017 in
diverse theaters te zien.
Hans Croiset en Johanna ter Steege in De Vader
ONDERSTEUNING MIGRANTENMANTELZORGERS MOET BETER
Migrantenmantelzorgers lopen
meer risico om overbelast te
raken dan mantelzorgers van
Nederlandse af komst. Een betere
ondersteuning en begeleiding
van deze groep is dringend
nodig.
Rieke Hengelaar, docent-onderzoeker
en promovendus Ergotherapie aan de
Hogeschool van Amsterdam, start een
onderzoek om de ondersteuning aan
deze mantelzorgers te verbeteren. Het
project ‘Kofi en Anja aan de keukentafel’ moet resulteren in infographics en
trainingen voor zowel (zorg)professionals als migrantenmantelzorgers.
Migrantenmantelzorgers raken vaker
overbelast omdat ze minder goed weten
hoe de gezondheidszorg in elkaar zit.
Ze vinden bijvoorbeeld minder goed
de weg naar regelingen als respijtzorg,
waarbij een vrijwilliger of professional
de zorg tijdelijk van de mantelzorger
overneemt.
Daarnaast verloopt de samenwerking
tussen migrantenmantelzorgers en
formele zorgverleners minder soepel,
waardoor het risico op overbelasting
toeneemt. Dat blijkt uit literatuuronderzoek dat Hengelaar voor haar
promotie-onderzoek uitvoerde. ‘Zorgprofessionals hebben zelf meestal een
positief beeld van de samenwerking,
maar de mantelzorgers voelen zich vaak
ondergewaardeerd of niet gehoord’, constateert zij. Volgens Hengelaar spelen
vooroordelen van beide kanten hierbij
een rol. Met name oudere migrantenmantelzorgers hebben vaak niet veel
vertrouwen in de Nederlandse gezondheidszorg. Ze zoeken hun toevlucht vaker in traditionele geneeswijzen. Tegelijk
ervaren sommige (zorg)professionals een
andere culturele achtergrond als een
belemmerende of stressvolle factor.
De vooroordelen komen ook voort uit
culturele verschillen in communicatie
en taalbarrières. De groep migrantenmantelzorgers is divers. Hengelaar richt
zich in haar onderzoek op oudere
migrantenmantelzorgers (55+).
8 januari 2017 / TvV
17TVV001_HK2a.indd 8
23-Dec-16 8:42:51 PM
EVEN
TEKST: SIGRID STARREMANS
Verbaast u zich
over de hoge score van
verzorgenden als het om
tijdsdruk gaat?
Nee, helemaal niet. Verzorgenden
doen vaak complex werk. De zorgzwaarte van de cliënten is veel
hoger dan vroeger. En juist in de
functiegroepen van verzorgenden
en ziekenverzorgenden is veel
kunt samen met je team beslissen
waar je de prioriteit aangeeft. Dus
ook om bepaalde handelingen
niet meer te doen. Zo worden
cliënten in veel verpleeghuizen
iedere week gewogen. Je kunt je
afvragen of dat meerwaarde heeft
voor alle bewoners. En in het
zorgdossier worden veel zaken
bijgehouden waar nooit iets mee
‘Als je geen aandachtstijd aan je cliënt geeft, sta je
ook niet open voor waar de cliënt mee worstelt’
wegbezuinigd. Ze moeten nu met
minder personeel zwaardere zorg
leveren. Bovendien is de registratiedruk toegenomen. Dat maakt
het werk lastig.
Wat zijn de gevolgen van
een te grote tijdsdruk ervaren?
Veel zorgprofessionals voelen zich
chronisch opgejaagd. Ze voelen
zich voortdurend te kort schieten
en weten niet hoe ze alles rond
moeten krijgen. Dat is een vervelend gevoel. Bovendien ga je meer
fouten maken als je je zo voelt.
Kunnen verzorgenden daar
zelf iets aan doen?
Ik wil daar twee dingen over zeggen. Er is een feitelijke tijdsdruk
en daar moet meer aan gedaan
worden. Dat ligt buiten de macht
van de professionals en meer op
het bordje van politiek en financiers. Daarnaast kunnen professionals andere keuzes maken als
het om de tijdsinvulling gaat. Je
wordt gedaan. Natuurlijk moet
je deze beslissingen nemen in
goed overleg met het team, de
behandelaren en de managers. Je
moet zorgen dat iedereen erachter
staat.
Kun je ook als individuele
verzorgende iets doen aan
de tijdsdruk?
maken, de uitvoering van de zorgtaken op een veel natuurlijkere
manier aansluit bij de cliënt. Als
iemand bijvoorbeeld heeft gezegd
dat hij slecht heeft geslapen en
pijn heeft in zijn bovenbenen,
dan houd je daar rekening mee
als je de cliënt gaat wassen. Daardoor ontstaan er minder strubbelingen tijdens de zorg.
BELLEN MET...
Zorgmedewerkers ervaren de hoogste tijdsdruk. Gabriëlle
Verbeek deed er promotieonderzoek naar en schreef er een boek
over (Tijd voor zorg, zorg voor tijd). Volgens haar kunnen verzorgenden zelf actie ondernemen om de tijdsdruk te verminderen.
Maar aandacht aan de
cliënt schenken kost toch
ook meer tijd?
Ik heb het geobserveerd en er met
de stopwatch naast gelopen. En
ik heb het zelf ook gedaan. Ik heb
me laten inplannen in de zorgteams en het verschil ervaren. Als
je geen aandachtstijd aan je cliënt
geeft, sta je ook niet open voor
waar de cliënt mee worstelt. Dat
krijg je later terug. En dat levert
meer tijdsdruk op.
Uit observaties blijkt dat zorgverleners die contact maken
met de cliënt minder werkdruk
ervaren. Dat is echt zo, ik heb het
zelf gezien. Ik ben meegegaan
met teams die in de thuiszorg
werken. Als je binnenkomt bij
een cliënt kun je twee dingen
doen. Of je zegt goedemorgen en
loopt meteen naar de zorgmap
om je takenlijst te bekijken. Of
je gaat naast de cliënt zitten en
vraagt hoe het ermee gaat. Als je
dat doet, dan weet je binnen vijf
minuten wat de stand van zaken
is en hoe het met de cliënt gaat.
Ik zag dat als een verzorgde de
tijd neemt om echt dat contact te
TvV / januari 2017 9
17TVV001_HK2a.indd 9
23-Dec-16 8:42:53 PM
‘Eenzelfde culturele achtergrond
schept een vertrouwensband, mijn
Indonesische collega en ik hebben
een streepje voor op de Nederlandse
verzorgenden.’
17TVV001_HK2a.indd 10
23-Dec-16 8:42:57 PM
Yudi Setiawan (38) werkt bij Raffy, een woonzorgcentrum
MIJN VAK
voor Molukse en Indische ouderen in Breda. In 2008
kwam hij vanuit Indonesië naar Nederland om als
verzorgende ig te werken.
TEKST: CHRISTEL BOS FOTO: TOM VAN LIMPT FOTOGRAFIE
‘Bewoners zien mij als
hun kleinzoon’
‘D
e Molukse en Indische
bewoners van Raffy vinden
het fijn om in hun moedertaal te worden aangesproken. Als ze boos zijn of pijn
hebben, worden ze rustig als ik tegen ze praat
in het Bahasa Indonesia. “Selamat pagi” klinkt
voor hen heel anders dan “goedemorgen”. Als
ze de vertrouwde klanken horen, voelen ze zich
veilig en ontspannen ze zich.’
Verlegen
‘Indische mensen zijn van nature verlegen en
introvert. Maar ze vertellen wel alles tegen een
Indonesische verzorgende. Eenzelfde culturele
achtergrond schept een vertrouwensband. Wat
dat betreft hebben mijn collega, die ook uit
Indonesië komt, en ik een streepje voor op de
Nederlandse verzorgenden. Bewoners beschouwen mij niet als een verzorgende, maar zien
mij als hun kleinzoon. Dat is mooi, maar tegelijkertijd is het voor mij moeilijker om grenzen aan te geven dan voor mijn Nederlandse
collega’s. Bewoners denken dat ze altijd bij mij
terechtkunnen. Als ik aan het werk ben, vragen
ze specifiek om mij. Het gaat vaak om kleine
dingen, bijvoorbeeld of ik de was kan opruimen
of een boodschap kan doen.’
Ziekenhuis
‘In Indonesië zijn geen verzorgings- en verpleeghuizen. Als mensen niet meer goed voor
zichzelf kunnen zorgen, trekken ze in bij hun
kinderen of andere familieleden. Wie geen
familie heeft, heeft pech. Als ze ziek zijn gaan
ze naar het ziekenhuis, maar een afdeling geriatrie kennen ze niet.
Ik heb zeven jaar in een ziekenhuis gewerkt als
verpleegkundige, ook op de internationale afde-
ling. Daar kwam ik in contact met Nederlanders
en andere buitenlanders. Toen mij de mogelijkheid werd geboden om in Nederland te werken,
hoefde ik niet lang na te denken.
Toko
‘Indische mensen zijn gewend om twee keer en
soms wel vaker op een dag warm te eten. Het
liefst samen, en dat kan hier. Op een enkeling
na eet iedereen in de woonkamer. Als je op
bezoek komt, eet je mee; vooral in de weekeinden schuift familie vaak aan. Ze kunnen kiezen
tussen een Indisch of een Nederlands menu.
In de toko beneden kunnen mensen Indische
etenswaar kopen. Alles in huis ademt een Indische sfeer. Bewoners voelen zich thuis tussen de
wajangpoppen en batikkleedjes.’
an
Yudi Setiaw
38 jaar
Breda
Woonplaats:
g
Raffy Zor
Naam:
Leeftijd:
Werkgever:
erkervaring:
15 jaar
e ig en bezig
verzorgend
Opleiding:
g tot verpleeg
met opleidin
kundige
dochters
rouwd, twee
staat: get
ke
lij
er
rg
Bu
)
(3 en 7 jaar
gezin
studeren en
W
Vrije tijd:
TvV / januari 2017 11
17TVV001_HK2a.indd 11
23-Dec-16 8:43:02 PM
Wat staat de verzorgende
te wachten in 2017?
Voor iedereen die zich afvraagt wat 2017 in petto heeft voor verzorgenden ig: een greep uit de
verwachte ontwikkelingen.
TEKST: FEMKE VAN DEN BERG
WERKGELEGENHEID
JE KRIJGT ONBETAALDE ORT TERUG
Door bijna het hele land hebben verzorgenden ig ruim voldoende kansen om een
baan te vinden. Het ziet ernaar uit dat dit de
komende jaren zo zal blijven. Sterker nog:
vanaf 2017 of 2018 wordt er een tekort aan
verzorgenden verwacht. De reden? De zorgvraag gaat waarschijnlijk groeien: in 2017
tussen de 0,3 en 1,3 procent. ‘Dit komt onder
meer doordat het aantal ouderen toeneemt,
net zoals het aantal mensen met een chronische aandoening, waaronder dementie.
Ook de levensverwachting van mensen met
een beperking neemt toe’, zegt Louis Rutten
van SBB, de organisatie die de landelijke
en regionale werkgelegenheid inzichtelijk
maakt op de website Kansopwerk.nl.
Een van de heikele punten aan de cao-onderhandelingstafel was de
onregelmatigheidstoeslag (ORT). In de cao VVT is afgesproken dat
iedereen die in de afgelopen vijf jaar ORT kreeg een nabetaling ontvangt over mogelijk te weinig ontvangen ORT. Als je als verzorgende
in de VVT onregelmatig werkt, en daarvoor een vergoeding krijgt,
ontvang je een aanbod van je werkgever, waarin de gemiste ORT
wordt gecompenseerd. Op de website van CNV staat een rekentool,
waarmee je zelf kunt uitrekenen hoeveel ORT je terugkrijgt. ‘Zorgmedewerkers ontvingen alleen ORT over gewerkte uren, maar hebben
ook recht op ORT over verlofuren’, zegt Martin van Oosten van CNV
Zorg en Welzijn. ‘In de nieuwe cao is afgesproken dat medewerkers
gemiste ORT gecompenseerd krijgen over de afgelopen vijf jaar, met
een maximum van 144 uur per jaar bij een voltijd dienstverband.
Vanaf 1 januari 2017 krijgen zij ORT over de wettelijke 144 uur, maar
ook over andere verlofuren, zoals bij seniorendagen, huwelijken en
begrafenissen.’
SCHRAPSESSIES
Veel verzorgenden zijn al jaren boos om de enorme papierwinkel waar ze dagelijks
ks
mee te maken hebben. Hier wordt in 2017 f link in gesnoeid, want in de nieuwe cao
n teVVT is besloten dat er zogeheten ‘schrapsessies’ moeten komen. ‘Als verzorgenden
nloos
gen regels aanlopen die zij niet vinden bijdragen aan de kwaliteit van zorg, en zinloos
m
vinden, dan kunnen ze dit aankaarten in het team. Het team kan dan besluiten om
ar nadeze registratie niet meer uit te voeren’, zegt Aaldert Mellema, cao-onderhandelaar
nnen
mens CNV Zorg en Welzijn. Dit is wettelijk toegestaan. Met de cao in de hand kunnen
verzorgenden zelf schrapsessies opeisen. Bij de schrapsessies wordt uitgegaan van ‘omringsgekeerde bewijslast’. ‘Het is aan het ministerie van VWS en de toezicht- en uitvoeringsertelt
organisaties om de noodzaak van het voortbestaan van een regel aan te tonen’, vertelt
angrijk is,
s
Geert Koolen, persvoorlichter bij VWS. Kunnen ze niet aantonen dat de regel belangrijk
dan kan deze geschrapt worden.
12 januari 2017 / TvV
17TVV001_HK2a.indd 12
23-Dec-16 8:43:12 PM
CREDIT: FRANK MULLER/ZORGINBEELD
MEER VERPLEEGKUNDIGEN ALS COLLEGA
De zorg wordt complexer, meldt VWS in een persbericht, ook in verpleeghuizen. Om kwaliteit te kunnen blijven leveren, is een
goede samenstelling van het team nodig, stelt Margriet Snellen van ActiZ. Ze vertelt dat veel verpleeghuizen druk bezig zijn om
mbo- en hbo-verpleegkundigen te werven, om de deskundigheid van de verzorgenden aan te vullen. Dat valt echter niet mee:
werken in de ouderenzorg is niet populair onder studenten verpleegkunde. ActiZ en V&VN zijn daarom in 2015 de campagne
‘Daar zit meer achter’ gestart om studenten hiervoor te interesseren. De campagne is bedoeld om studenten en docenten hbo-v
een beter en reëler beeld te geven van het werken in de ouderenzorg, zowel in de verpleeghuiszorg als in de wijkverpleging.
‘In principe hoeven verzorgenden niet te vrezen dat hun bepaalde taken uit handen worden genomen door verpleegkundigen’,
stelt Snellen. ‘Wie wat doet, is uiteindelijk af hankelijk van de zorgvragen van cliënten en de situatie in het verpleeghuis. In
de praktijk zijn er wel grote verschillen. Het kan zo zijn dat verpleegkundigen een deel van het team worden en dus meewerken, ook in de verzorgende taken. Het is echter niet zo dat verzorgenden deze taken dan niet meer mogen doen. Bovendien
zijn er door de toenemende complexiteit extra taken te verrichten. De (hbo-)verpleegkundige kan de verzorgende bijvoorbeeld
ondersteunen door klinisch redeneren: de vaardigheid om de eigen observaties te koppelen aan medische kennis (fysiologie,
anatomie, pathologie, farmacologie). Of door nieuwe wetenschappelijke kennis in te brengen. De (mbo)-verpleegkundige kan
bijvoorbeeld met een verpleegkundige diagnose de zorgleefplannen helpen verbeteren. Bij de goede voorbeelden in het werkveld zie je dat alle functies hun eigen taakgebieden hebben, tot tevredenheid van de zorgprofessionals.’
VERANDERINGEN IN DE OPLEIDING VZ-IG
Vanaf dit schooljaar krijgen aankomende verzorgenden ig te maken met
een aantal vernieuwingen. Zo volgen ze een opleiding die is verdeeld in
drie delen: basisdeel, brancheverbijzondering en keuzedeel. De keuzedelen (met een studielast van 720 uur) voor verzorgenden ig zijn gericht op
verdieping, verbreding of doorstroom. Ze kunnen bijvoorbeeld gaan over
mensen met niet-aangeboren hersenletsel of over zorg en technologie.
Scholen kunnen met het wel of niet aanbieden van (bepaalde combinaties
van) keuzedelen sneller inspelen op actuele veranderingen op de arbeidsmarkt voor verzorgenden ig. Er zijn nog diverse keuzedelen in voorbereiding/ontwikkeling, dus wie weet krijgen aankomende verzorgenden in
2017 nog meer te kiezen.
TvV / januari 2017 13
17TVV001_HK2a.indd 13
23-Dec-16 8:43:13 PM
9 februari
2017
Hotel Van der Valk
Veenendaal
Dag van de
Huidaandoeningen
Inzicht en oplossingen in de meest
voorkomende huidproblematiek
Leer:
s WATDEBELANGRIJKSTEVERSCHILLENZIJNTUSSENEENDONKEREEN
EENBLANKEHUID
s HOEJEHANDELTBIJHUIDPROBLEMENRONDOMWONDEN
s WELKEFFECTVOEDINGHEEFTOPHUIDAANDOENINGEN
s WELKEMOGELIJKHEDENERZIJNVOORPATIÔNTENMETJEUK
s WATJOUWROLISBIJPATIÔNTENMETBASAALCELCARCINOOM
Bekijk het
volledige
programma
online!
www.nursingcongressen.nl/huidaandoeningen
17TVV001_HK2a.indd 14
23-Dec-16 8:43:23 PM
ANDERE WERKZAAMHEDEN IN DE THUISZORG
‘Wij verwachten dat er het komend jaar meer aandacht komt
voor het gehele zorgteam, inclusief de verzorgenden’, zegt
Lindy Hilgerdenaar van BTN. ‘Het afgelopen jaar lag er veel
nadruk op de wijkverpleegkundige, niveau 5. De hbo-verpleegkundige is verantwoordelijk geworden voor het indiceren van zorg. Dit heeft veel druk gelegd op organisaties, omdat niet overal genoeg hbo-v’ers in dienst waren/zijn. Tijdelijk
ZELF ONDERBOUWEN HOEVEEL
COLLEGA’S NODIG ZIJN
Er is eind 2016 een leidraad
Verantwoorde Personeelssamenstelling ontwikkeld, waarmee
duidelijk wordt hoeveel verzorgenden er op hoeveel bewoners
moeten zijn. Wat betekent dit
voor verzorgenden? De leidraad
geeft handvatten over hoe de
personeelsbezetting moet worden
ingevuld, aldus Christina Woudhuizen, hoofd beroepsontwikkeling bij V&VN. Het geeft geen
harde cijfers over hoeveel verzorgenden er minimaal op hoeveel
bewoners moeten staan. ‘Want de
ene cliënt heeft meer zorg nodig
dan de ander. En het ene verpleeghuis heeft lange gangen waardoor
een verzorgende meer tijd kwijt
kan zijn. Of een instelling werkt
nog op papier, in plaats van met
een goed ICT-systeem. Geen enkel
standaardgetal doet recht aan
het maatwerk dat nodig is’, aldus
Woudhuizen van V&VN. Zij stelt
dat organisaties wel aangeven dat
er geldtekort is, maar dat ze niet
kunnen onderbouwen wat er dan
wel nodig is. ‘Verzorgenden weten
wel wat er nodig is om goede zorg
te kunnen leveren. Het is dus
belangrijk dat verzorgenden hun
stem hierover laten horen. Meer
dan dat ze nu doen.’ De leidraad
is een instrument waarmee ze
hun ideeën kunnen onderbouwen
richting managers en bestuurders.
Of er sancties volgen als de zorgmanagers niet naar het zorgpersoneel luisteren, wordt in de loop
van 2017 bekend.
mochten daarom in sommige gevallen ook verpleegkundigen
van niveau 4 indiceren. Ook is er een grotere vraag gekomen
naar bijscholing. Dit heeft te maken met de complexere
zorgvragen van cliënten: ouderen blijven immers langer thuis
wonen en dat heeft consequenties voor de werkzaamheden
van verzorgenden ig. Het vraagt een bredere blik op de cliënt
en goede afstemming met de wijkverpleegkundigen.’
LEEFPATROONMONITORING IN DE THUISZORG
Op het gebied
van e-health,
robots, ICT en
domotica wordt
er een hoop ontwikkeld, ‘maar
niet alle veelbelovende producten
zijn in 2017 al
gebruiksklaar’,
weet Johan
van der Leeuw,
e-health-deskundige van Vilans, kenniscentrum voor langdurende zorg. ‘Een vernieuwing waar
verzorgenden wel mee te maken krijgen, is leefstijlmonitoring voor alleenstaande
ouderen met dementie. Dit is bedacht om de – cognitieve – achteruitgang bij
mensen met dementie snel in beeld te krijgen. Deze achteruitgang is af te leiden
uit wijzigingen in het dagelijks patroon. Het werkt als volgt: er worden sensoren in
huis geplaatst die twee weken lang het normale patroon van een oudere in kaart
brengen: slaap/waakritme, toiletgebruik, activiteit in de keuken, bewegingspatroon.
Na de “inregelperiode” wordt iedere afwijking van het patroon gesignaleerd. Via
een app krijgen mantelzorgers en zorgprofessionals – wijkverpleegkundigen en/of
verzorgenden – afwijkingen van het patroon door. Stel: een oudere gaat ’s nachts
ineens meer dwalen door de woning. Dit kan erop wijzen dat de dementie erger
wordt. Een ander voorbeeld: een oudere ging eerst altijd een keer per nacht naar de
wc en ineens wordt dit vijf keer per nacht. Dit kan wijzen op een urineweginfectie.
Die moet snel behandeld worden met antibiotica, want anders wordt de kans op
een delier vergroot.’
NIEUW BEROEPSPROFIEL VERZORGENDE IG
Dit jaar zal het nieuwe beroepsprofiel voor verzorgenden worden gepresenteerd.
Verschil met de voorgaande beroepsprofielen is dat de focus nu meer ligt op het ondersteunen van zelfmanagement van de cliënt en preventie, vertelt Christina Woudhuizen van V&VN: ‘In plaats van dat de verzorgende de cliënt alles uit handen
neemt, wordt er nu meer ingezet op zelfredzaamheid en de cliënt hierin stimuleren
en uitdagen.’ Volgens Woudhuizen zal er in de praktijk niet veel veranderen voor
verzorgenden. Ook niet wat betreft de voorbehouden handelingen: ‘Hierin zullen
geen schokkende dingen komen. We gaan nog om de tafel om dit concreet te maken.’
TvV / januari 2017 15
17TVV001_HK2a.indd 15
23-Dec-16 8:43:24 PM
Eten kan een zware klus zijn, maar door te experimenteren met manieren van aanbieden, kan er veel worden gewonnen.
8 voedingstips
voor mensen met
dementie
Voor mensen met dementie kan eten en drinken een zware klus zijn. Met deze acht
adviezen kun jij mensen met dementie helpen beter te eten en drinken.
TEKST: JEROEN WAPENAAR FOTO: STOCK
16 januari 2017 / TvV
17TVV001_HK2a.indd 16
23-Dec-16 8:43:25 PM
1. ZORG VOOR CONTRAST
Maakt de kleur van een bord echt uit?
Ja, laat onderzoek zien. Mensen met
dementie eten meer als hun maaltijd op
een bord ligt dat contrasteert met die
maaltijd. Rode borden kunnen bijvoorbeeld handig zijn voor mensen met
dementie. Een studie van onderzoekers
van de Universiteit van Boston toonde
dat in 2004 al aan. Mensen met alzheimer eten 25 procent meer van een rood
bord dan van een wit bord, bleek uit
het onderzoek.1 Dat klinkt logisch. Veel
mensen met alzheimer hebben moeite
met waarnemen. En als je aardappels
niet goed kunt zien, eet je ze waarschijnlijk niet op. Een nuance is wel nodig.
Niet alleen van rode borden eten mensen
meer. Blauwe borden kunnen hetzelfde effect hebben, bleek uit hetzelfde
onderzoek. Het belangrijkste is volgens
onderzoekers dat het eten duidelijk te
onderscheiden is van het bord. Als je
iemand een maaltijd met tomaten geeft,
kun je dus waarschijnlijk beter geen rood
bord gebruiken.
2. KIJK VERDER DAN DE
MAALTIJDSERVICE
Thuiswonende mensen met dementie
kunnen baat hebben bij maaltijdservices.
Maar er zijn meer mogelijkheden als
mensen niet meer zelf kunnen koken.
Zorgprofessionals moeten die mogelijkheden beter benutten. Dat vindt Ruud
Dirkse, oprichter van zorginnovatiebureau DAZ en auteur van diverse boeken
over dementie.
In een artikel in vakblad Zorg+Welzijn
zegt Dirkse dat zorgprofessionals veelal
voor bijvoorbeeld tafeltje dekje kiezen.2
Dat is namelijk efficiënter dan op zoek
te gaan naar mogelijkheden voor eten
buiten de deur. Desondanks roept Dirkse
verzorgenden onder andere op meer
op zoek te gaan naar buurtrestaurants,
kookclubs en buren die willen koken.
Met meer sociale contacten zullen clienten volgens hem beter eten. En meer
genieten van het leven. Alleen eten lijkt
verband te houden met depressies. Chinese onderzoekers zochten bij ongeveer
8.000 vrouwen van 60-74 jaar naar een
verband tussen alleen eten en depressief zijn. Sommige vrouwen wonen wel
samen maar eten toch alleen. Zij bleken
vaker depressief dan vrouwen die alleen
wonen. De onderzoekers wijzen op het
belang om thuiswonende ouderen samen
met anderen te laten eten.3
3. OBSERVEER WANNEER IEMAND
WARM WIL ETEN
Sommige mensen met dementie lijden
aan sundowning. Zij zijn in de namiddag, avond of nacht vaker in de war,
onrustiger en agressiever dan daarvoor.
Hoe sundowning precies ontstaat is nog
onduidelijk. Cijfers over hoeveel mensen eraan lijden lopen uiteen. Volgens
onderzoekers moet er meer aandacht
komen voor het syndroom en mogelijke
behandelingen.4
Als je merkt dat iemand regelmatig
later op de dag onrustig is, probeer dan
met een lepel iets pakken) en voedingsmiddelen uit elkaar houden. De andere
groep kreeg in die acht weken alleen activiteiten die het verpleeghuis normaal al
aanbood. Daarna werden de groepen omgedraaid. In de periode dat de bewoners
Montessori-activiteiten volgden, waren er
minder problemen met eten en drinken
zichtbaar. Er werd bijvoorbeeld minder
gemorst. Ook weigerden bewoners het
eten minder vaak.
De onderzoekers adviseren zorgprofessionals activiteiten te laten aanbieden door
in Montessori-onderwijs gespecialiseerde
‘Als je aardappels niet goed kunt zien, eet
je ze waarschijnlijk niet op’
rekening te houden met eten en drinken.
Neuropsycholoog Glenn Smith geeft op
de website van de Mayo Clinic adviezen.5
Voor zo’n cliënt kan het bijvoorbeeld
beter zijn om ’s middags warm te eten.
’s Avonds een grote maaltijd kan te veel
prikkels geven. Aan de andere kant kan
het ook zijn dat honger iemand onrustig
maakt. Vraag op een kalme manier of
iemand inderdaad wil eten, of dat er iets
anders aan de hand is. Vermoed je dat
iemand aan sundowning lijdt? Dan is het
in ieder geval verstandig ’s avonds geen
of minder zoet eten, koffie of alcohol aan
te bieden. Anders zal degene met dementie waarschijnlijk minder goed slapen,
aldus Smith.
4. PROBEER EENS MONTESSORIACTIVITEITEN
Montessori-activiteiten zijn activiteiten
waarmee kinderen op Montessorischolen
spelenderwijs zelf vaardigheden aanleren. Voor Montessori-onderwijs bedoelde
activiteiten kunnen mogelijk mensen
met dementie helpen beter te eten. Taiwanese onderzoekers hebben meerdere
studies gedaan naar het effect van Montessori-activiteiten. Bij het meest recente
gerandomiseerde onderzoek werden
29 bewoners van twee verpleeghuizen
gevolgd.6 De bewoners werden lukraak
verdeeld in groepen van vijftien en veertien personen. De ene groep kreeg eerst
acht weken lang Montessori-activiteiten
aangeboden. Zoals voor de ontwikkeling
van de oog-handcoördinatie (bijvoorbeeld
leerkrachten. Zo’n training kan het beste
gegeven worden met eten en drinken dat
bewoners regelmatig krijgen. De onderzoekers benadrukken ook het belang van
experimenteren. Signaleer zorgvuldig of
cliënten echt baat hebben bij de activiteiten.
De Amerikaanse psycholoog
Cameron Camp is al overtuigd. Op
www.alzheimers.net staat een overzicht
van Montessori-activiteiten die volgens
hem de vaardigheden van mensen met
dementie helpen ontwikkelen.7 Een voorbeeld dat voor eten zou helpen: cliënten
met een lepel in een bakje met rijst laten
zoeken naar ‘schatten’.
5. MAAK GEMALEN VOEDING
AANTREKKELIJKER
Ook van gemalen voeding moeten cliënten kunnen genieten. Dat doen ze echter
niet altijd. 15 deelnemers aan een onderzoek van de Canadese voedingswetenschappers Heather Keller en Lisa Duizer
kregen gemalen voeding voorgeschoteld.8
In interviews somden ze op wat er mis
was met het eten. Hun zintuigen werden
niet geprikkeld. Ook vonden ze het vervelend dat ze vlees en groente niet van
elkaar konden onderscheiden.
Je kunt als verzorgende veel doen om
gemalen voeding lekkerder te maken.
Onderzoekers geven adviezen in zes studies in de Journal of Nutrition in Gerontology
and Geriatrics adviezen. Zoals apart malen
in plaats van al het eten door elkaar en
de voedingsmiddelen ook apart opdie-
TvV / januari 2017 17
17TVV001_HK2a.indd 17
23-Dec-16 8:43:32 PM
vr
oe
to gb € 30
t 1 oe ,fe kk
br or
ua tin
ri! g
28 MAART 2017 - REEHORST, EDE
Als algemeen verpleegkundige of verzorgende krijg je in jouw zorginstelling
maar ook in de thuiszorg steeds meer te maken met revalidatie patiënten.
Jouw rol in de begeleiding van deze patiënten is onmisbaar.
Hoe KUN
kun JE
je
HOE
PRAKTISCH
EN
Praktisch en
EFFICIËNT
efficiënt
SAMENWERKEN MET
samenwerken met
MANTELZORGERS?
Hoe stimuleer
je de
zelfredzaamheid
van jouw cliënt?
mantelzorgers?
Heb jij de tijd én
de vaardigheden om
de juiste emotionele
begeleiding
te bieden?
Hoe geef je
Hoe werk je
Hoe zet je
vorm aan
het beste met
het brein in
verwachtings-
de richtlijn
beweging bij
management bij
Oncologische
patiënten met
revalidatie?
Revalidatie
dementie?
Kijk voor meer informatie en inschrijven op de website
www.nursingcongressen.nl/revalidatiezorg
17TVV001_HK2a.indd 18
23-Dec-16 8:43:33 PM
nen. Dan blijven kleur, geur en smaak
zoveel mogelijk intact. Als je voeding
gaat malen, kun je het beste een keukenmachine gebruiken in plaats van een
blender. Dat zegt Wendy Dahl, hoogleraar aan de Universiteit van Florida. Zij
doet onderzoek naar medische voeding.
Volgens Dahl kun je met een blender het
voedsel niet soepel genoeg krijgen. Het is
verstandig om gemalen voeding met een
lepel te testen, benadrukt zij. De puree
zou moeten scheppen zoals pudding of
yoghurt. Dat is het makkelijkst te eten.
Als je harde stukjes ziet, maal dan nog
een keer. Mensen met kauw- en slikproblemen kunnen zich anders verslikken.
Of bang zijn dat ze zich verslikken en
daardoor het eten laten staan. Op www.
healthcentral.com staat het artikel How
to Purée Foods for People with Late-Stage
Alzheimer’s. In dat artikel staan nog meer
praktische adviezen van Dahl.
voedsel warm houden als iemand niet zo
snel kan eten.
7. ZORG VOOR SPANNENDERE DIEETVOEDING
Altijd maar standaard dieetvoeding kan
saai worden voor cliënten. In Voeding en
dementie geeft diëtiste Heidi Schaffels van
Rivas Zorggroep twee alternatieve recepten. Voor een energierijke smoothie:
• 1-2 stukken fruit (eventueel uit de
diepvries);
• 100 ml volle vla (smaak kan variëren);
• 3 scheppen nutridrink powder (dieetvoeding);
• 1 scheut ongeklopte room.
En voor energierijke pap:
• 100 ml vla (smaak naar keuze);
• 100 ml griesmeelpap;
• 3 scheppen Brinta;
• 1 scheut ongeklopte room;
• 3 scheppen nutridrink powder.
‘Mensen met alzheimer eten 25 procent
meer van een rood bord dan van een
wit bord’
6. HOUD DE NAGELS KORT BIJ FINGERFOOD
8. SCHENK DRINKEN IN
DOORZICHTIGE KAN
Als je fingerfood serveert, is het vanwege
hygiëne belangrijk dat je de nagels van
de bewoner kort houdt. Dat benadrukt
Heidi Schaffels, werkzaam als diëtist bij
Rivas Zorggroep en bij ASVZ. Samen met
enkele collega’s past Heidi het concept
fingerfood toe voor cliënten van Rivas
Zorggroep. In Voeding en dementie geven
zij en logopedist Emmie Gaasenbeek
meer adviezen om fingerfood zo effectief
mogelijk toe te passen. Het kan bijvoorbeeld efficiënt zijn om grotere porties te
bereiden en deze in te vriezen voor later
gebruik. Ook moet je opletten dat het
voedsel niet te heet is om vast te pakken. Met een warmhoudbord kun je het
Melk zat vroeger in een f les. Sommige
mensen met dementie begrijpen daarom
niet dat er melk op tafel staat als je een
pak neerzet.
Daarom is het handiger om drinken zoals
melk en sap eerst in een doorzichtige kan
te schenken. Dan zien mensen namelijk
wel wat ze kunnen drinken. Deze tip
komt uit Tante’s kookboek van diëtist Nelie
Braspenning. In dat boek staan zestig
recepten bedoeld voor groepen van zes
tot acht mensen met dementie. In het
boek staan ook tips om eten en drinken
te stimuleren. Tante’s kookboek kost €14,95
en is te bestellen via www.tantelouisevivensis.nl.
VOEDING EN DEMENTIE
Een deel van deze adviezen komt
uit het boek Voeding en dementie:
Gezondheid en genieten in 1 recept.
Jeroen Wapenaar schreef dit boek
samen met Ondine van de Rest.
Zij is onderzoeker aan de afdeling
Humane Voeding van Wageningen
University. TvV geeft drie exemplaren
van dit boek weg. Wil je kans maken
op een exemplaar? Stuur dan een
mailtje naar [email protected]
onder vermelding van ‘boek over
voeding’.
Noten
1 Dunne T.E. et al, ‘Visual contrast enhances food
and liquid intake in advanced Alzheimer’s disease’.
In: Clinical Nutrition (2004) 23, 533-538.
2 Wapenaar J., ‘Alleen thuis met dementie is niet
zielig’. In: Zorg+Welzijn, oktober 2016: 28-30.
3 Wang X. et al, ‘Association between eating alone
and depressive symptom in elders: a cross-sectional
study’. In: BMC Geriatrics (2016) 16: 19
4 Khachiyants, N., Trinkle, D., Son, S. J., & Kim, K.
Y., ‘Sundown syndrome in persons with dementia:
An update’. In: Psychiatry Investigation (2011,
december), 8 (4): 275-287.
5 In het artikel ‘Sundowning: Late-day confusion’.
www.mayoclinic.org, zoek op sundowning.
6 Lin L.C. et al, ‘Using a Montessori method to increase eating ability for institutionalised residents
with dementia: A crossover design’. In: Journal of
Clinical Nursing (2011, november) 20 (21-22):
3092-3101.
7 In het artikel ‘Why the Montessori Method is Becoming a Popular Treatment for Dementia’. www.
alzheimers.net, zoek op Montessori.
8 Keller H.H., Duizer L.M., ‘What do consumers
think of pureed food? Making the most of the
indistinguishable food’. In: J. Nutr. Gerontol
Geriatry. (2014) 33(3): 139-59.
TvV / januari 2017 19
17TVV001_HK2a.indd 19
23-Dec-16 8:43:34 PM
21 maart 2017 REEHORST EDE
Dag van de
Medicatieveiligheid 2017
KENNIS IS CRUCIAAL OM
MEDICATIE-INCIDENTEN TE VERMINDEREN
KOM NAAR DE DAG VAN DE MEDICATIEVEILIGHEID EN LEER:
t 8BUEFOJFVXTUFPOUXJLLFMJOHFO[JKOPQIFUHFCJFEWBO
NFEJDBUJFWFJMJHIFJE
t "MMFTPWFSDPNNVOJDBUJFSPOEQBMMJBUJFWFTFEBUJF
t 0OHFXFOTUFXJTTFMXFSLJOHFOUVTTFONFEJDBUJFFOWPFEJOH
WPPSLPNFO
Medicatieveiligheid in de praktijk
> STEL JE EIGEN WORKSHOPPROGRAMMA SAMEN! <
ONTVANG TOT 7 FEBRUARI € 30,- VROEGBOEKKORTING:
INSCHRIJVEN? GA NAAR
nursingcongressen.nl/medicatieveiligheid 2017
17TVV001_HK2a.indd 20
23-Dec-16 8:43:34 PM
COLUMN WENDELINE ROEST
Probleemgedrag of
onbegrepen gedrag
Wanneer een collega in het overleg vertelt dat haar bewoner ‘probleemgedrag’ laat zien, gaan mijn nekharen overeind staan. Rustig vraag ik
aan mijn collega voor wie het gedrag dan een probleem is en waardoor
ze denkt dat het komt. Op beide vragen weet ze geen antwoord. En dus
grijp ik d
deze kans aan om uit te leggen dat gedrag nooit een probleem
is, we ku
kunnen het hooguit niet begrijpen. We moeten dus spreken van
‘onbegre
‘onbegrepen gedrag’. En het is voor ons als verzorgende de uitdaging om
dat ‘onb
‘onbegrepen gedrag’ te gaan begrijpen, want anders hebben wíj een
probleem
probleem.
In al die jaren dat ik werk, heb ik met grote regelmaat te maken gehad
met onb
onbegrepen gedrag. Verbale of lichamelijke agressie, hallucinatie,
weigeren van zorg en wat al niet meer. Wanneer een bewoner onbegrepen
gedrag la
laat zien, wordt er meestal als eerste hulpmiddel gegrepen naar
psychofa
psychofarmaca. Niet dat ik tegen psychofarmaca ben, soms kun je gewoon
niet an
anders, maar we vergeten vaak om te kijken naar alternatieven.
Jaren geleden had ik op een verpleegafdeling een mevrouw die maar
ble
bleef roepen. Een volume dat ze had, ongeloof lijk. Doordat het
ro
roepen dwangmatig was, had dat op den duur ook lichamelijke
g
gevolgen. Eten en drinken ging haast niet meer en mevrouw
werd er lichamelijk onrustig van. Meerdere malen hing ze met
haar benen door de bedhekken heen. De specialist ouderengeneeskunde stelde voor om een ballendeken te gaan gebruiken,
zodat mevrouw meer drukpunten op haar lichaam voelde
wanneer ze in bed lag. Een idee met een fantastisch resultaat...
voor even... En dus werd het multidisciplinair team bijeen gero
roepen en kwam er een brainstormsessie op gang. ‘Waar komt het
ged
gedrag
van mevrouw vandaan en hoe kan zij zich weer comfortabel
voele
voelen?’
In dat overleg opperde de ergotherapeut dat ze misschien
pijn zou kunnen hebben door een verkeerde bedhouding; op haar
w
advies werd
het Innocaresysteem ingezet. Dit systeem zorgt voor comforsy
tabele, symmetrische
en ontspannen houdingen tijdens rust. Zo gezegd,
gedaa Na een paar dagen merkten we verbetering. Het roepen van
zo gedaan.
mevrouw was sterk verminderd en ze lag rustiger in bed.
Tijdens onze zoektocht om het onbegrepen gedrag te begrijpen, kwam de
familie met waardevolle informatie. Zij vertelden dat mevrouw vroeger
vaak en graag kerkelijke liederen zong. Hierdoor groeide het idee dat de
collega’s die de liederen kenden, haar al zingend zouden gaan verzorgen
h
en voor haar
zouden gaan zingen als ze toch nog begon te roepen. Ook
werkt goed; mevrouw zong af en toe mee of lag rustig te luisteren.
dit werkte
Mevrouw was zelfs in staat om, wanneer er gezongen werd tijdens eet- en
drinkm
drinkmomenten,
te ontspannen en iets tot zich te nemen. Wanneer de
zingen collega’s vrij waren, werden er door de familie meegebrachte
zingende
m koormuziek aangezet. Al dan niet in een muziekkussen.
cd’s met
Waar het gedrag van mevrouw vandaan kwam? Uiteindelijk werd de
conc
conclusie
getrokken dat het een gebrek was aan veiligheid en geborgen
genheid.
Onb
Onbegrepen
gedrag. We hebben er in de zorg nog heel veel over te
ler
leren.
Want gedrag is pas een probleem als wij, de zorg, het niet
be
begrijpen.
W
Wendeline
Roest (30) werkt als evv’er op een kleinschalige woongroep met
d
dementerende
bewoners.
TvV / januari 2017 21
17TVV001_HK2a.indd 21
23-Dec-16 8:43:36 PM
De gevolgen van een diabetische voet worden vaak onderschat. Vroegtijdige herkenning is
belangrijk om ernstige complicaties te voorkomen. Hoe herken je een diabetische voet?
En hoe moet je handelen? Verpleegkundig specialist en wondconsulent Mike Meuwissen geeft
antwoord op de meest gestelde vragen.
TEKST: MARION VERSTRAETEN EN SIGRID STARREMANS FOTO: FRANK MULLER/ZORGINBEELD
5
vragen over de
diabetische voet
1
Wat is een diabetische voet?
De diabetische voet is een verzamelnaam voor aandoeningen aan de voet
die worden veroorzaakt door diabetes
(suikerziekte). Treden er complicaties
op bij diabetes, dan kunnen er onder
andere vaatproblemen, verstijving van
de gewrichten en gevoelloze zenuwen
ontstaan. De gevolgen van een diabetische voet worden vaak onderschat. Zo
overlijdt 70 procent van de diabetespatienten binnen vijf jaar na een amputatie
van een voet, onderbeen of bovenbeen.
Daarom is het belangrijk om klachten
aan de voet vroegtijdig op te sporen en
te behandelen.
2
Hoe ontstaat een
diabetische voetwond?
Diabetes tast onder andere de zenuwen
aan, dus ook de zenuwen in de voet.
Dit proces verandert en vermindert het
gevoel in de voet, beperkt de natuurlijke
afwikkeling en vermindert de coördinatie. Door ‘versuikering’ van pezen en gewrichtskapsels verstijven de gewrichten,
waardoor geen natuurlijke afwikkeling
meer mogelijk is. De druk onder de voet
wordt verhoogd, wat leidt tot eeltvorming. Omdat de zenuwen zijn aangetast,
voelt de cliënt de druk van het eelt echter
niet. Eelt drukt onderliggend weefsel
kapot. Zo ontstaat een wond onder het
eelt. Ook kunnen schoenen druk gaan
geven omdat de stand van de (verstijfde)
voeten is veranderd. Hierdoor kunnen
wondjes ontstaan. Bovendien kan de
cliënt wonden aan de voeten krijgen vanwege de aantasting van het vaatstelsel. In
de meeste gevallen ontstaan de wonden
echter door een combinatie van aantasting van de zenuwen en het vaatstelsel,
en verminderde mobiliteit.
3
Hoe herken je een
diabetische voet?
Een diabetische voet herken je
van buitenaf niet als je niet weet dat
de patiënt diabetes heeft. Afwijkingen
kunnen namelijk ook andere oorzaken
hebben. Bij diabetici zijn de eerste tekenen vaak droge of koude voeten en verstijfde gewrichten. Maar let op: diabetici
kunnen juist ook warme voeten hebben.
De bloedvaatjes in de voet kunnen wijd
openstaan door de aantasting van de
zenuwen.
Andere alarmsignalen zijn: wonden,
doorgezakte voeten, hamertenen, een
klauwstand, rode vlekjes, schilfering
van de huid en het verdwijnen van het
vetkussen onder de bal van de voet.
Wees ook alert als de cliënt een rode,
warme opgezwollen voet (zonder wond)
heeft en mogelijk moeilijk kan lopen en
bewegen. Dit zou kunnen wijzen op een
zogenaamde ‘Charcotvoet’, de ernstigste
complicatie van een diabetische voet. De
botstructuren in de voet zijn dan volledig
verwoest als gevolg van de diabetes.
De anatomische stand van de voet zal
nooit meer herstellen, waardoor het
dragen van schoenen bijna onmogelijk
is. Botdelen zoeken hun weg als het ware
naar buiten en veroorzaken nieuwe, zeer
ernstige wonden. Antibiotica helpen niet
meer omdat het gaat om een (steriele)
ontsteking.
Verder voelen cliënten met een diabetische voet vaak geen pijn meer vanwege
de aantasting van de zenuwen. Sommige
cliënten merken het niet eens als ze met
blote voeten in een punaise trappen! Wel
voelen mensen met een diabetische voet
vaak vreemde sensaties, als tintelingen
en prikkelingen in de voet. Of ze hebben
het gevoel dat ze op wolken of watten
lopen. Vermoed je dat een cliënt een diabetische voet heeft, vraag dan altijd wat
hij of zij (nog) voelt in de voet.
4
Wat moet je als
verzorgende doen
als een cliënt een
diabetische voet heeft?
De verzorgende heeft vooral een signalerende functie. Een taak die erg belangrijk is. De verzorgende is vaak de eerste
professional die de cliënt ziet. Vermoed
je dat een cliënt een diabetische voet
22 januari 2017 / TvV
17TVV001_HK2a.indd 22
23-Dec-16 8:43:43 PM
Rode vlekken kunnen een signaal zijn dat er sprake is van een diabetische voet.
heeft? Dan is het belangrijk om actie te
ondernemen en er zo nodig een andere
professional bij te halen.
Wat kun je zelf doen? Klein wonden of
blaren kun je zelf verzorgen. Is de huid
droog en schilferig, verzorg de voeten
dan goed. Smeer ze twee tot vier keer
per dag in met een goede hydraterende
crème. Regelmatig hydrateren is erg belangrijk omdat er scheurtjes in de droge
huid kunnen ontstaan waardoor bacterien naar binnen kunnen. Een ontsteking
is dan snel ontstaan. Cliënten kunnen
hierdoor ook koude rillingen en een grieperig gevoel krijgen.
Heeft een patiënt rode plekken op de
voet of gaat het om (grotere) wonden,
schakel dan de verpleegkundige in. Dat
geldt ook bij een infectie van de wond
en/of omliggend gebied. Een antibacterieel beleid is in die gevallen een must.
Daarnaast is drukontlasting van de wond
cruciaal. Schakel een medische pedicure
of een podotherapeut in voor het verwijderen van eelt.
Soms is het beperken van de mobiliteit
noodzakelijk voor de genezing. De meest
effectieve manier hiervoor is een TCC
(total contact cast). Hierbij wordt het aangedane onderbeen in het gips gezet. Andere
opties zijn het tijdelijk dragen van orthopedische schoenen, met krukken lopen
of het lopen beperken. Minder bewegen
heeft echter ook negatieve gevolgen.
Daarom moeten professionals samen een
inschatting maken van de ernst van de
situatie.
5
Wat kun je doen
ter preventie?
Verzorgenden staan aan het begin
van de zorgketen. Ze hebben een belangrijke signalerende taak. Controleer de
voeten regelmatig. Kijk niet alleen naar
wondjes maar naar de gehele voet. Let op
afwijkingen als eeltplekken, hamertenen,
schimmel of standafwijkingen. Controleer de kleur en de temperatuur. Voelt de
voet warm of ziet deze rood? Dan kan er
sprake zijn van een beginnende ontsteking.
Verder is goede voetzorg belangrijk. Denk
hierbij aan hydratie van de huid, losse
huid/vellen/hyperkeratose verwijderen
met een pincet of gaas en regelmatig de
nagels knippen. Zorg er ook voor dat de
cliënt nooit op blote voeten loopt. De
cliënt verwondt zich makkelijk omdat
het gevoel in de voeten vaak is verminderd. Controleer ook regelmatig de
(aangepaste) schoenen van de cliënt. De
voeten van een cliënt met diabetes veranderen in de loop van de tijd. Cliënten
merken dat zelf niet altijd. Als voeten
bijvoorbeeld volledig doorzakken, heeft
de cliënt schoenen nodig die wel twee
maten groter kunnen zijn. Blijft hij/zij op
dezelfde schoenen lopen, dan ontstaan
er drukplekken die wonden kunnen
veroorzaken.
Verder is educatie van de cliënt ook een
taak van de verzorgende. Zorg dat je voldoende kennis hebt van het ziektebeeld
diabetes.
Adviseer de cliënt, onder andere, om de
eigen voeten en schoenen regelmatig te
controleren, elke dag schone sokken aan
te trekken en nooit op blote voeten of op
sokken te lopen.
Met dank aan Mike Meuwissen, verpleegkundig
specialist en wondconsulent, werkzaam bij
Mitralis Expertise Centrum Wondzorg (MECW)
in Heerlen.
TvV / januari 2017 23
17TVV001_HK2a.indd 23
23-Dec-16 8:43:43 PM
PERSOONSGERICHTE ZORG VOOR MENSEN MET DEMENTIE
Observeren helpt
Persoonsgerichte zorg staat in de belangstelling. De overheid stimuleert het en de inspecteurs
van de gezondheidszorg kijken sinds 2016 of niet alleen de basiszorg op orde is, maar ook hoe
verzorgenden bewoners zien en met hen in contact gaan. Wat is persoonsgerichte zorg en
hoe doe je het?
TEKST: IRENE MULLER-SCHOOF FOTO: DE ZORGCIRKEL
‘M
eneer Visser zit
aan tafel voor
zich uit te staren.
Ik ga rustig bij
hem zitten en
maak oogcontact. Als dat lukt, begin ik
een gesprek. Ik merk dat hij dat fijn vindt
en zie dat hij zich ontspant. Elk mens
heeft behoefte om erbij te horen en zich
veilig te voelen. Ik zoek er actief naar om
hem ergens bij te betrekken of bied hem
iets aan als hij zich verveelt. Ik weet van
zijn familie dat hij vroeger veel fietste.
Nu kan hij dat niet meer alleen. Als ik
hem vertel dat hij straks met de nieuwe
duofiets naar buiten kan, heb ik een
opening. Zijn ogen glimmen en hij leeft
op.’ Aan het woord is Ingrid de Zeeuw,
zorgcoördinator bij De Zorgcirkel, locatie
Westerhout Alkmaar. Ze werkt al dertig
PERSOONVERZWAKKENDE OF VERSTERKENDE INTERACTIE
Basisbehoefte
Comfort
Identiteit
Gehechtheid
Zinvol
bezig zijn
Erbij horen
Persoonsverzwakkend
Intimideren
Geen contact maken
Te hoog tempo
Betuttelen
Etiketten plakken
Kleineren
Beschuldigen
Misleiden
Niet erkennen
Ontkrachten
Opleggen
Persoonsversterkend
Warmte bieden, complimenteren
Geborgenheid bieden, oogcontact maken
Ontspannen tempo
Respect tonen
Accepteren
Vieren, herdenken
Erkennen
Oprecht zijn
Bevestigen van gevoelens
Versterken
Gepast faciliteren, mogelijk maken
Verstoren
Mensen als dingen
behandelen
Stigmatiseren
Negeren
Verbannen
Bespotten
Mogelijk maken
Samenwerken
Bron: Vermeiren, 2012
Herkennen
Erbij betrekken
Thuis voelen
Plezier maken
jaar in de zorg, waarvan zeventien jaar
met mensen met dementie, en zij werkt
persoonsgericht.
LUSTELOOSHEID HERKENNEN
Ingrid heeft oog voor de basisbehoeftes
die elk mens heeft: behoefte aan comfort,
identiteit, verbondenheid, de wil erbij te
horen, zinvol bezig zijn, je geliefd voelen.
Wanneer je een bewoner helpt deze
basisbehoeften te vervullen, versterk je
hem. Maar je kunt door wat je doet deze
behoeftes juist ook – vaak onbedoeld –
ondermijnen, waardoor je een bewoner
verzwakt, zie kader 1. Ingrid versterkt
meneer Visser bijvoorbeeld doordat ze
ziet dat meneer lusteloos voor zich uitkijkt en daarop inhaakt. Ze biedt geborgenheid en warmte door rustig bij hem te
gaan zitten en oogcontact te maken. Ze
sluit bij hem aan, doordat ze haar tempo
aanpast aan meneer Visser. Ze maakt het
hem mogelijk plezierige dingen te doen
door hem een aangepaste fiets aan te bieden. Ze erkent zijn behoefte om erbij te
horen, door haar contact aan te bieden.
De Zorgcirkel wilde de kwaliteit van zorg
verbeteren en kwam uit bij persoonsgerichte zorg en Dementia Care Mapping
(DCM), zie kader 2. De Zorgcirkel maakte
met het Trimbos-instituut en DCM Nederland een plan om persoonsgerichte zorg
in te voeren voor alle medewerkers van
Westerhout, Molentocht en Triton. Ingrid
zou niet anders meer willen werken. ‘Bij
het opstaan beginnen we met zachtjes
24 januari 2017 / TvV
17TVV001_HK2a.indd 24
23-Dec-16 8:43:49 PM
‘Elk mens heeft behoefte aan comfort, identiteit, verbondenheid, de wil erbij te horen, zinvol bezig te zijn, zich geliefd te voelen.’
om de hoek kijken of bewoners al wakker
zijn; we maken rustig contact en vragen
waar ze behoefte aan hebben. De een wil
opstaan, de ander maken we blij met een
ontbijt op bed. We zijn f lexibel en zoeken activiteiten op maat. Voor een aantal
ouderen die vroeger naar het concerten
gingen, hebben we een concertzaal nagebouwd. Daar beleven ze hun favoriete
muziek in een sfeer die ze herkennen.’
INSPECTIE
De inspectie heeft persoonsgerichte zorg
omarmd en gebruikt een van DCM afgeleide observatiemethode. Ze richt zich
onder meer op hoe zorgverleners omgaan
met onbegrepen gedrag. Inspecteurs komen onder andere een tijd in de huiskamer zitten om de interactie tussen bewoners en zorgverleners te bekijken op de
manier als bij DCM beschreven. Ze kijken
hoe persoonsgericht de zorg is. Ze doen
dit ook met het oog op het terugdringen
van kalmerende medicatie. Belangrijk
dus om je met je collega’s te verdiepen
in persoonsgerichte zorg. Vraag er bij je
leidinggevende naar hoe jouw instelling
hier invulling aan geeft, zodat je weet
wat je te wachten staat als de inspectie op
jouw huiskamer komt observeren.
PERSOONSGERICHTE ZORG
De kern van persoonsgerichte zorg is het
gebruikmaken van de kracht van relaties
en daarmee het menszijn van iemand
met dementie versterken. Je zoekt naar
de mogelijkheden om écht contact te maken. Elk mens heeft basisbehoeften, die
verdwijnen niet door dementie. De vier
kernelementen van een persoonsgerichte
beroepshouding zijn de letters VIPS. De
V staat voor het waarderen (Value) van
mensen met dementie, hen ondanks
hun beperkingen als waardevol mens te
blijven zien, met kwaliteiten en talenten.
De I staat voor Individu en de uniekheid
van ieder mens. Je houdt niet alleen rekening met het stadium van de dementie
van iemand, maar ook met zijn lichamelijke conditie, zijn levensloop, zijn
persoonlijkheid en de sociale en fysieke
omgeving waarin iemand zich bevindt.
Was iemand altijd al erg op zichzelf, dan
dring je niet aan als iemand alleen op
de kamer wil blijven. De P staat voor het
Perspectief van de mens met dementie.
Je probeert de wereld te begrijpen vanuit
het gezichtspunt van de bewoner en
daarop af te stemmen. Wanneer iemand
onrustig of verdrietig is, probeer je je
in diegene te verplaatsen en te begrijpen waardoor het komt. De S staat voor
ondersteunende, Sociale psychologie.
Mensen verliezen door dementie veel
en hebben behoefte aan een ondersteunende en begripvolle omgeving. Ook de
familie erken je als zij het bijvoorbeeld
onwaardig vinden dat hun ouder met
een pluche hond op schoot zit. Je gaat in
gesprek.
VERSTERKEN EN VERZWAKKEN
Je versterkt je cliënt waar en wanneer
mogelijk en verzwakt hem zo min mogelijk. Wanneer je iemand een compliment
geeft, groeit het zelfvertrouwen. Wanneer
je iemand negeert, voelt hij zich onwaardig of niet gezien. Je ziet bijvoorbeeld
dat iemand zijn omgeknoopte servet met
moeite aftrekt. In plaats van te zeggen:
‘Meneer Jansen, wat doet u nou?’ (bestraffend toespreken) en het servet opnieuw
om te knopen (niet onderzoeken waarom
hij het aftrekt ), onderzoek je wat meneer
Jansen wil communiceren met dit gedrag.
Hij kan het niet meer vertellen. Hindert
het servet hem? Vindt hij het kinderachtig? Herkent hij het niet meer? In de dagelijkse omgang, maar ook bij het omgaan
met onbegrepen gedrag geeft persoonsgerichte zorg houvast. Je kunt met familie
en je multidisciplinaire team systematisch
gaan speuren naar mogelijke oorzaken.
Het gaat erom dat je continu zoekend
bent om goede zorg te realiseren, je
steeds afvraagt: wie heb ik voor me, wat is
belangrijk voor deze persoon en hoe kan
ik ervoor zorgen dat ik voor hem of haar
een zo prettig mogelijke dag realiseer?
HET GAAT OM DE RELATIE
Met persoonsgerichte zorg probeer je
écht in contact te komen met bewoners. Dat contact is belangrijk, weet
Bernadette Willemse, psycholoog en
programmahoofd Ouderen bij het
TvV / januari 2017 25
17TVV001_HK2a.indd 25
23-Dec-16 8:43:49 PM
17TVV001_HK2a.indd 26
23-Dec-16 8:43:55 PM
Aukje Post en Bernadette Willemse: ‘Met persoonsgerichte zorg probeer je écht in contact te komen met bewoners.’
Trimbos-instituut. Zij onderzocht het
en stelt: ‘De relatie tussen bewoner en
zorgverlener en het continue afstemmen staat centraal, de rest moet daar
ondersteunend aan zijn. Persoonsgerichte zorg is dus meer dan een individueel
Zorgleefplan hebben voor elke bewoner.
Daarmee heb je eigenlijk alleen oog
voor de I van Individu uit het VIPS-model. Persoonsgerichte zorg gaat samen
met meer kwaliteit van leven van bewoners, verzorgenden voelen zich beter en
meer betrokken, familie is tevredener
en voelt zich minder belast. Ook blijkt
dat er minder rustgevende medicatie
gegeven wordt en er minder vrijheidsbeperkende maatregelen nodig zijn.’ Het
kost zeker niet altijd meer tijd. Als je
bijvoorbeeld met aandacht ADL verleent
en een gesprek met de bewoner hebt dat
waardevol is voor diegene, en niet met
je gedachten ergens anders bent, voldoe
je er al aan.
OBSERVEREN EN LEREN
Om persoonsgerichte zorg in de praktijk
te brengen is de observatiemethode Dementia Care Mapping (DCM) een bruikbaar instrument. Aukje Post, manager
van DCM Nederland, legt uit: ‘Met DCM
brengt een observator in kaart hoe een
bewoner zich voelt en hoe zij reageert
op de omgeving. Het helpt persoonsgerichte zorg voor verzorgenden concreet
te maken en helpt bij het speuren naar
oorzaken van onbegrepen gedrag. Wie of
wat beïnvloedt een bewoner, waar leeft
zij van op of waar wordt ze onrustig van?’
Ingrid dacht dat ze een bewoonster erg
goed kende en dat DCM haar niets op zou
leveren. ‘Mevrouw Been is altijd erg actief
en helpt bij veel huishoudelijke taken. Af
DEMENTIA CARE MAPPING
Dementia Care Mapping is een observatiemethode die persoonsgerichte zorg stimuleert. Via deze methode kun je systematisch opsporen wat iemands welzijn vergroot
en waar iemand behoefte aan heeft. Het kan ook houvast geven bij onbegrepen
gedrag van mensen met dementie. Een getrainde observator noteert zes uur lang
gedragingen van bewoners met dementie in een gemeenschappelijke ruimte. Dit
heet mapping. De observator noteert de stemming van de bewoners, of ze betrokken, blij, afwezig of boos zijn bijvoorbeeld. Ook noteert de observator de persoonsversterkende en persoonsverzwakkende interacties van zorgmedewerkers. Met deze
observaties krijg je goed zicht op hoe een bewoner zijn dag doorbrengt, hoe hij in
zijn vel zit, welke behoefte hij heeft en wat het effect van jou op een bewoner is.
en toe heeft ze een f linke uitbarsting van
boosheid. Door de observatie kwamen we
erachter hoe die boosheid ontstaat. Iedereen op de afdeling vindt mevrouw Been
leuk en vraagt haar om mee te helpen,
terwijl zij dat uit zichzelf al doet, ze heeft
die stimulans niet nodig. Na de observatie kregen we het inzicht dat we haar
soms overprikkelen. We willen het zo
goed doen, maar verstoren haar soms in
haar rust. Nu ga ik naast haar zitten met
de aardappels en laat haar zelf aangeven
of zij mee wil schillen. Soms is goede zorg
verlenen ook zien dat je niets hoeft te
doen. Erg verrassend.’
De namen van bewoners zijn veranderd.
Meer informatie www.trimbos.nl; www.lerenoverdementie.nl; www.dcmnederland.nl, www.igz.nl
Literatuur
• Inspectie voor de Gezondheidszorg (juli 2016), ‘Zo
houdt de inspectie de komende jaren toezicht op de
verpleeg(huis)zorg’, www.igz.nl
• Kitwood, T. (1997), Dementia Reconsidered.
The person comes first. Berkshire, Open University Press
• Vermeiren, H. (2012), Dementie, het blikveld
verruimd. Introductie in Persoonsgerichte
zorg en Dementia Care Mapping. Antwerpen-Apeldoorn, Garant Uitgevers
• Willemse, B., Wessel, C. & Pot, A.M. (2015),
Monitor Woonvormen Dementie. Trends en
succesfactoren in de verpleeghuiszorg voor
mensen met dementie 2008-2014. Utrecht,
Trimbos-instituut
TvV / januari 2017 27
17TVV001_HK2a.indd 27
23-Dec-16 8:43:55 PM
KLINISCHE LES
Stomazorg
De huidplaat van een stoma verwijderen gaat het snelst met
een gaasje met lauwwarm water. Dat is een van de tips van
gespecialiseerd verpleegkundige Jolanda Smelt. Zij deelt haar
kennis graag met jou.
TEKST: MIRJAM BEDAF FOTO: FRANK MULLER/ZORGINBEELD
E
en stoma is een kunstmatige
uitgang voor ontlasting of
urine. In het Grieks betekent
stoma ‘opening’ of ‘mond’.
Een stoma wordt aangelegd op
de dunne darm, de dikke darm of de urineleiders, als ontlasting of urine niet via
de normale weg kan worden afgevoerd.
Bijvoorbeeld door een ziekte of ongeval.
Jaarlijks worden er in ons land stoma’s
aangelegd bij 6.000 tot 9.000 mensen.
Dit zijn ongeveer 5.500 colostoma’s,
2.200 ileostoma’s en 800 urostoma’s. In
Nederland hebben in totaal circa 38.000
mensen een stoma. Hiervan is zo’n 10
procent jonger dan 40 jaar. De stoma
kan op meerdere plekken in het lichaam
worden geplaatst en variëren in grootte
en vorm. Stoma’s kunnen tijdelijk zijn en
weer worden opgeheven, of blijvend zijn.
Zie het kader voor uitleg over de verschillende soorten stoma’s.
VERZORGING
Wat zijn de taken van de verzorgende ig
bij stomazorg? Jolanda Smelt, verpleegkundige stoma-, wond-, continentie- en
retentiezorg bij speciaalzaak Mediq CombiCare, legt uit: ‘Volgens de Nederlandse
richtlijn stomazorg moeten verzorgenden
het stomamateriaal kunnen verwisselen,
de stoma schoonmaken en complicaties
signaleren. Iedere zorginstelling heeft
eigen protocollen waarin staat wat er van
wie wordt verwacht. Over het algemeen
kun je zeggen dat verzorgenden de stoma
verzorgen en moeten kunnen zien wanneer er iets niet goed is. En weten wat je
dan moet doen.’
TWEE SYSTEMEN
De stoma verzorgen houdt in: het verwijderen van het stomazakje, het reinigen
van de huid en het aanbrengen van een
nieuw stomazakje. Er bestaan opvangmaterialen in allerlei soorten en maten. Er
zijn twee soorten systemen: ééndelig en
tweedelig opvangmateriaal. Bij het ééndelige materiaal zijn de huidplaat en het stomazakje één geheel. Als je het stomazakje
moet verwisselen, verwissel je dus alles in
één keer. Bij het tweedelige materiaal blijft
de huidplaat een aantal dagen zitten. Dat
varieert tussen de twee en de vijf dagen,
terwijl het zakje zo vaak wordt verwisseld
als nodig is. Bij een colostoma is dat een
tot drie keer per dag, bij een ileostoma en
urostoma een tot twee keer per dag.
MEER WETEN?
Nederlandse richtlijn Stomazorg: stoma.venvn.nl/Kennis-Informatie/
Protocollen-en-richtlijnen
Stomavereniging: www.stomavereniging.nl
Stichting Stomaatje: www.stomaatje.nl
Voor veel mensen is het moeilijk om een stoma te accepteren, m
VERWIJDEREN HUIDPLAAT
‘Het verwijderen van de huidplaat moet
voorzichtig gebeuren’, legt Smelt uit. ‘Dat
wil zeggen dat je de plaat ‘pellend’ van
boven naar beneden verwijdert. Hierbij
ondersteun je de huid met één hand en
met de andere hand pel je de plaat los.
Dat gaat het gemakkelijkst met een gaasje met lauwwarm water. Het is niet nodig
om steriele gaasjes te gebruiken, want de
stoma is iets waar ontlasting uitkomt en
toiletpapier is immers ook niet steriel.’
SCHOONMAKEN STOMA
Ook het schoonmaken van de huid rond
de stoma kun je het beste met water
doen. Er zijn lijmrestverwijderaars op de
markt, maar er is slechts een heel kleine
groep mensen met een stoma die een
28 januari 2017 / TvV
17TVV001_HK2a.indd 28
23-Dec-16 8:43:59 PM
en, maar ze kunnen er goed mee leren leven.
extra middel nodig heeft om de huidplaat
te verwijderen. Denk hierbij aan mensen die chemo- of radiotherapie hebben
ondergaan, mensen die prednison gebruiken of jonge kinderen. Deze mensen
hebben een gevoelige huid. Bij hen kun
je een dergelijk middel gebruiken om de
plak gemakkelijker los te maken. Deze
middelen worden overigens niet vergoed
door de zorgverzekeraar.’
Wanneer de plaat is ‘afgepeld’, eventueel
met een handdoekje eronder om (onverhoopt) vallende urine of ontlasting op te
vangen, maak je het omliggende gebied
schoon met water. Eventueel gebruik je
een speciale barrièrecrème, toegespitst
op stomazorg, om de omliggende huid te
verzorgen. Gebruik nooit een vette (sudo)
crème want dan hecht de nieuwe huid-
plaat niet goed. Ten slotte plak je een
nieuwe huidplaat op de huid. Druk deze
ongeveer een minuut aan, zodat het materiaal de warmte van de huid aanneemt.
Dit zorgt voor een goede hechting.
LEKKAGE VOORKOMEN
In de dagelijkse praktijk ziet Smelt een
aantal zaken die niet goed gaan of onduidelijk zijn. ‘De opening in de huidplaat
bijvoorbeeld. Deze opening moet een
tot twee millimeter groter zijn dan de
stoma zelf. Sommige mensen hebben een
huidplaat die al op maat is, maar het kan
ook voorkomen dat er geknipt of gestanst
moet worden. In het laatste geval wil het
nog weleens voorkomen dat de opening
te klein is. De opening van de huidplaat
moet goed aansluiten en daarom goed op
maat zijn, maar je moet wel heel goed
kunnen plakken om de huidplaat op de
millimeter goed te leggen. Wanneer je er
een millimeter naast zit, plak je op het
slijmvlies van de stoma.’ Essentieel voor
de werking van stomamateriaal is dat het
kan hechten op intacte huid. Slijmvlies
is vochtig, dus er is geen hechting en dan
kan er ontlasting of urine onder de huidplaat terechtkomen. Smelt raadt daarom
altijd aan om de opening twee millimeter
groter te knippen.
Wanneer de vorm van de buikwand
verandert, verandert ook de vorm van
de stoma. Dit kan komen door bijvoorbeeld zwaarder worden in gewicht of
het slapper worden van de buikhuid en
-wand naarmate mensen ouder worden.
De stoma kan dan uitrekken en wat
TvV / januari 2017 29
17TVV001_HK2a.indd 29
23-Dec-16 8:44:00 PM
DRIE SOORTEN STOMA’S
Dikke darm
Een colostoma is een kunstmatige uitgang van de dikke darm.
Er wordt chirurgisch een opening gemaakt in de buikwand,
waardoor een stukje van de dikke darm naar buiten wordt gehaald en op deze plek wordt vastgehecht. Er wordt een zakje
op de huid geplaatst waarin de ontlasting wordt opgevangen.
Een colostoma wordt gemaakt wanneer de dikke darm geheel
of gedeeltelijk is weggehaald. Dit kan nodig zijn bij darmkanker, incontinentie of een dwarslaesie.
Dunne darm
Een ileostoma is een kunstmatige uitgang van de dunne darm.
Er wordt een stuk dunne darm door de buikwand naar buiten
gehaald en vastgehecht om een nieuwe uitgang te maken
voor de ontlasting, waarbij de ontlasting wordt opgevangen
groter worden. ‘Wanneer de opening van
de huidplaat jaren geleden is aangemeten
en voorheen altijd goed aansloot en nooit
lekte maar nu opeens wel, dan is dat
bijna altijd op te lossen door de opening
van de plak wat groter te maken’, aldus
Smelt.
Nog een tip: bekijk na verwijderen van
de huidplaat altijd de achterkant. ‘Bij
lekkage denken we vaak aan kleding die
vies wordt, bevuilde lakens etc., maar eigenlijk betekent lekkage dat er ontlasting
of urine onder de huidplaat komt. Als dat
iedere dag gebeurt, kan de huid uiteindelijk geïrriteerd raken’, zegt Smelt.
HUIDIRRITATIE
Irritatie van de huid rond de stoma komt
regelmatig voor. Smelt legt uit: ‘Bij irritatie en roodheid wordt soms gesproken
van allergie, maar dat is heel zeldzaam
bij stomazorg.’ Het is overigens heel normaal dat de huid wat rood ziet direct na
het verwijderen van de huidplaat. Smelt:
‘Die roodheid moet wel verdwijnen
tijdens het verzorgen. Pas wanneer de
roodheid vurig is en niet afneemt, moet
je hier extra aandacht aan besteden. Je
moet een aantal zaken nagaan en noteren: Waar zit de roodheid ten opzichte
van de stoma? Direct rond de stoma of
juist op afstand? Direct rond de stoma
kan wijzen op ontlasting of urine onder
de plaat of op een te grote opening. Is
er sprake van alleen roodheid of zie je
ook pukkeltjes of bultjes? En is de huid
pijnlijk of jeukt het? Jeuk kan duiden op
een schimmelinfectie, wat regelmatig
voorkomt bij mensen met een stoma,
vooral als er ook een schimmelinfectie op
door een zakje op de huid. Een ileostoma wordt aangelegd
wanneer de dikke darm ontzien moet worden of verwijderd is
bij bijvoorbeeld de ziekte van Crohn.
Blaas
Een urostoma is een kunstmatige uitgang van de urineleiders.
Deze wordt van een stuk dunne darm gemaakt. Het ene uiteinde wordt aan één zijde met de twee urineleiders verbonden, het andere uiteinde wordt in de buikwand gehecht. Over
het algemeen wordt een urostoma rechts in de onderbuik
geplaatst. Het stuk darm maakt nog steeds samentrekkende
bewegingen, waardoor de urine naar buiten wordt bewogen.
De urine wordt in een zakje opgevangen. Een urostoma kan
nodig zijn vanwege blaaskanker of bij een slechte blaasfunctie.
andere plaatsen is zoals in buikplooien
of onder de borsten. Smelt: ‘Rapporteer
je bevindingen en overleg met iemand
binnen de zorgorganisatie die is gespecialiseerd in stomazorg, bijvoorbeeld een
stomaverpleegkundige.’
Hetzelfde geldt voor lekkage. Ga de
volgende zaken na en rapporteer deze: Is
de lekkage altijd aan één kant? Zo ja, aan
welke kant van de stoma? Gebruik hiervoor de wijzers van de klok ter indicatie,
op 1 uur, 5 uur of 10 uur, bijvoorbeeld.
Zit het direct bij de stoma of loopt het
door naar de rand? Is de lekkage altijd op
een bepaald tijdstip van de dag? Is het gerelateerd aan een bepaalde situatie? Kijk
verder op het moment dat de plaat eraf
is of je plooien, kuilen of littekens ziet
zitten rond de stoma. Laat iemand ook
even gaan zitten en kijk naar de verandering van de buikwand en stoma wanneer
hij of zij dit doet.
‘Als verzorgende is het niet je taak om
naar een oplossing te zoeken bij problemen met een stoma’, vindt Smelt.
‘Het is je taak om te verzorgen en te
signaleren en ten slotte te verwijzen naar
bijvoorbeeld een stomaverpleegkundige. Vaak zal de oplossing zitten in een
aanpassing in de verzorging of ander
stomamateriaal.’
MEDICATIE
Door een stoma verandert er vrijwel niets
aan de werking van het lichaam, alleen
aan de manier waarop ontlasting en
urine het lichaam verlaten. ‘Medicatie
heeft over het algemeen weinig negatieve gevolgen, behalve medicijnen die de
stoelgang beïnvloeden zoals laxeermid-
delen of diarreeremmers’, vertelt Smelt.
‘Hoe dunner de ontlasting, hoe groter de
kans op lekkage. Bij een paar dagen diarree is het daarom verstandig met een arts
te overleggen of hij een diarreeremmer
kan voorschrijven.’
VOEDING
Mensen met een stoma kunnen hetzelfde eten als mensen zonder stoma. Voor
iedereen geldt: eet voldoende groente
en fruit, veel vezels en drink genoeg
water. Bij een ileostoma gelden wel een
aantal ‘leefregels’. Smelt legt uit: ‘Normaal gesproken wordt de ontlasting in
de dikke darm ingedikt. Bij mensen met
een ileostoma is dit niet het geval. Ze
verliezen meer vocht in de ontlasting,
en hun ontlasting is hierdoor dunner.
Ze moeten daarom een halve liter meer
drinken en meer zout eten. En omdat de
ontlasting eerder het maagdarmkanaal
verlaat, is het belangrijk om taaie, harde
of draderige voeding klein te snijden
en goed te kauwen. Denk hierbij aan
asperges, zuurkool, noten, druiven en
champignons. Wanneer de voeding niet
klein en goed gekauwd is, kan er een
verstopping optreden.’ Verstopping is te
herkennen door de volgende klachten: er
komt enkele uren geen ontlasting, er zijn
darmkrampen en eventueel misselijkheid. Treden deze klachten op, schakel
dan een arts of stomaverpleegkundige in.
De verstopping kan zo nodig met lauwwarm water worden weggespoeld.
Het is verder belangrijk om op te letten
wat er met de ontlasting meekomt –
dit kun je doen als je het zakje leegt. In
sommige gevallen kunnen pillen met een
30 januari 2017 / TvV
17TVV001_HK2a.indd 30
23-Dec-16 8:44:02 PM
harde buitenlaag (zoals anticonceptie, ‘de
pil’) of bepaalde voedingsmiddelen zoals
champignons onverteerd met de ontlasting meekomen. Vertel aan de cliënt wat
je ziet en geef aan dat hij het eten nog
kleiner moet snijden of nog grondiger
moet kauwen. Houd dit ook bij voor
collega’s en overleg bij twijfel met de arts
of stomaverpleegkundige.
ACCEPTATIE
‘Voor veel mensen is het moeilijk om een
stoma te accepteren, maar ze kunnen
er, over het algemeen, goed mee leren
leven’, vertelt Smelt. ‘Meestal verandert een stoma het leven van de cliënt
ingrijpend. Zaken die eerst heel normaal
waren, zijn ineens een stuk complexer.
Denk bijvoorbeeld aan sporten of seks.’
Bij acceptatie speelt een aantal zaken een
rol. Krijgt iemand de stoma voorbereid of
onverwacht? Soms moet een stoma acuut
worden geplaatst, soms is dat zelfs pas
bekend tijdens een operatie. Dan wordt
iemand wakker in het ziekenhuis met
een stoma.
‘Aan de andere kant zijn sommige mensen blij dat ze een stoma krijgen, omdat
ze bijvoorbeeld jarenlang ernstige ziekte
van Crohn hebben gehad.’
BEGRIP TONEN
Als verzorgende is het belangrijk om begrip te tonen voor de emoties van de client, vindt Smelt. ‘Probeer te onderstrepen
dat het niet erg is dat ze moeite hebben
met de stoma en dat het heel begrijpelijk
is dat ze verdrietig of boos zijn. Maar
wees ook realistisch. Je wilt voorzichtig het besef creëren dat de stoma een
onderdeel van het lichaam is. Het helpt
wanneer je het verzorgen van de stoma
vergelijkt met de normale stoelgang,
zodat het verzorgen van de stoma net zo
vanzelfsprekend wordt als het afvegen
van je billen.’
LEREN LEVEN MET EEN STOMA
Over het algemeen is de begeleiding
erop gericht dat mensen zelf de stoma
gaan verzorgen. Dit helpt ook bij het
accepteren. Hiervoor kun je een stappenplan gebruiken (zie bijlage IX van
de Nederlandse richtlijn Stomazorg). De
uitleg die erbij hoort, is vanzelfsprekend
ook belangrijk. Tijdens deze stappen
krijgt de cliënt de kans om goed te
observeren, vragen te stellen en stapsgewijs te ervaren hoe het is om de stoma
te verzorgen.
Een voorbeeld van opbouw van de handelingen:
Stap 1 - Laat de cliënt bewust meekijken
met de verzorging
Stap 2 - Laat de cliënt zelf het zakje eraf
halen
Stap 3 - Laat de cliënt zelf de huidplaat
verwijderen en opplakken
Stap 4 - Laat de cliënt zelf de huid rond
de stoma schoonmaken
Speel de
kennisquiz online:
Test jezelf
1
Hoeveel procent van de mensen met een
6
stoma is ouder dan 40 jaar?
Mensen met een stoma moeten altijd
www.nursing.nl>
elearning>
kennisquiz
een aangepast dieet volgen.
A 10 procent.
A Dat is waar.
B 50 procent.
B Dat is niet waar.
C 90 procent.
A Behandelen met barrièrecrème.
B Ongeveer 18.000.
B Behandelen met sudocrème.
C Ongeveer 38.000.
C Behandelen met zinkoxide.
3
8
Een urostoma wordt gemaakt van een stuk
dikke darm.
Mensen met een ileostoma verliezen…
Uitslag
vocht bij hun ontlasting.
A Dat is waar.
A Minder.
B Dat is niet waar.
B Meer.
C Evenveel.
4
Antwoorden
A Ongeveer 9.000.
5C
6B
7A
8B
Wat moet je doen bij een vurig rode
huid rond de stoma?
Hoeveel Nederlanders hebben een stoma?
1A
2C
3B
4C
7
2
0-3 goed
Je weet nog niet
voldoende.
Wat zijn de belangrijkste taken van een
verzorgende bij stomazorg?
3-6 goed
De belangrijkste
dingen weet je.
A Verzorgen en diagnosticeren.
B Verzorgen en aanbieden van oplossingen bij
complicaties.
C Verzorgen en complicaties signaleren.
5
6-8 goed
Je hebt het helemaal begrepen!
Wat is belangrijk na verwijdering van de
huidplaat?
A De achterkant controleren.
B De inhoud van het stomazakje controleren.
C Beide.
Elk goed antwoord levert één punt op. Tel al
je punten bij elkaar op en bekijk de uitslag!
TvV / januari 2017 31
17TVV001_HK2a.indd 31
23-Dec-16 8:44:02 PM
Agenda
18 januari
7 februari
Niet-aangeboren hersenletsel
Het Palliatieve Zorg Congres
Essentiële kennis voor de dagelijkse praktijk
Van goede zorg naar optimaal comfort
ReeHorst, Ede
ReeHorst, Ede
28 maart
21 maart
Het Nursing Revalidatie Congres
Dag van de Medicatieveiligheid
Revalidatiezorg in de praktijk
Stel je eigen programma samen!
ReeHorst, Ede
18 april
ReeHorst, Ede
11 mei
Ouderenpsychiatrie in de praktijk
Het Nursing Wondzorg Congres
Psychiatrische stoornissen herkennen en signaleren
Handvatten voor de beste wondzorg
Van Der Valk, Veenendaal
ReeHorst, Ede
Nursingcongressen
www.nursingc
17TVV001_HK2a.indd 32
23-Dec-16 8:44:03 PM
Congresaanbod voorjaar 2017
9 februari
8 maart
Dag van de Huidaandoeningen
Nursing College
Inzicht in de meest voorkomende huidaandoeningen
Verdieping over anatomie, fysiologie en pathologie
Van Der Valk, Veenendaal
Radboudumc, Nijmegen
24 maart
13 april
Het Nursing Dementie Congres
Kleinschalig Wonen & Zorgen
Dementiezorg in de praktijk
Over de praktijk van kleinschalige zorg
ReeHorst, Ede
ReeHorst, Ede
20 juni
27 juni
Klinisch Redeneren in één dag
De Grote Nursing Thuiszorgdag 2017
Maak (opnieuw) kennis met verschillende redeneerhulpen
Alle hens aan dek in roerige tijden
Van der Valk Hotel, Veenendaal
ReeHorst, Ede
Nursingcongres
gcongressen.nl
17TVV001_HK2a.indd 33
23-Dec-16 8:44:04 PM
WERKEN MET DIGITALE ZORGPADEN
Van papierwinkel tot
muisklik
Geen dikke papieren protocollen meer voor de Friese zorgorganisatie Noorderbreedte, sinds zij
daar werken met digitale zorgpaden. ‘Niemand wil meer terug naar het oude systeem.’
TEKST: ANNET MASELAND
W
aarom verzorgenden meer over
zorgpaden moeten
weten? Ontwikkelaar Hetty Kazimier
hoeft niet lang over die vraag na te denken. ‘Omdat verzorgenden daarmee hun
vak weer terugkrijgen. Zij mogen steeds
minder. De decubitusverpleegkundige
gaat over decubitus. Veel taken verdwijnen naar aandachtsvelders. Wat blijft er
dan nog van het verzorgende werk over?’
DIGITAAL
Het idee van de zorgpaden ontstond toen
Noorderbreedte in 2010 besloot dat het
tijd was om de omslag naar digitaal te
maken. ‘We wilden vooral terug naar de
DIGITAAL ZORGPAD
Sommige verzorgenden zullen
hebben gehoord van het zorgpad
Borstkanker, dat in het ziekenhuis is
opgezet om patiënten sneller door
die onzekere fase te loodsen. In de
ouderenzorg zijn zorgpaden minder
gebruikelijk. Noorderbreedte ontwikkelde drie zorgpaden, voor decubitus,
ondervoeding en valpreventie. Het
bijzondere eraan is dat ze zijn geïntegreerd in het digitale zorgplan en
zijn gekoppeld aan het scoren van het
risico op zorgafhankelijkheid.
eenvoud. Verzorgenden kwamen om in
de protocollen en procedures. Bij elke
verandering werden de protocollen dikker. Ze stonden naast de zorgverlening.
Letterlijk: als je de zorgdossiers bijwerkte, stonden de protocollen ernaast.
Die werden nauwelijks nog bekeken.
Daardoor ontstond er onduidelijkheid
over wie wat, en wanneer, moest doen
bij de meest voorkomende problemen als
decubitus, valpreventie en ondervoeding.
Bovendien wisten we dat er veel meer
mogelijk is op het gebied van preventie
en signaleren van risico’s.’ Hetty geeft
een voorbeeld. ‘Iemand is ziek en ligt op
bed. Dan moet je alert zijn op decubitus
en bijvoorbeeld wisselligging toepassen
om decubitus vóór te zijn. Dat gebeurde
natuurlijk heel vaak wel, maar niet altijd
en het was niet duidelijk wanneer.’
De oplossing kwam in de vorm van digitale zorgpaden. Kazimier legt uit wat dat
zijn. ‘Het komt erop neer dat iedereen
hetzelfde doet in dezelfde situatie. Een
soort protocol dus, maar dan simpel, en
als onderdeel van het digitale zorgdossier.
Digitale zorgplannen zijn volgens haar te
veel gericht op de administratie of de verantwoording aan de inspectie. Ze zag ze
vaak genoeg voorbijkomen, gedrochten
van dossiers met enorm veel tabbladen
waarin verzorgenden van alles en nog
wat moeten vastleggen. ‘Wij hebben dat
helemaal omgedraaid. We zijn begonnen
bij het zorgproces en de zorgproblemen
waar je in het verpleeghuis het meest
Hetty Kazimier
tegenaan loopt. En waar de meeste winst
valt te halen door met zorgpaden te
werken. Dat zijn ondervoeding, decubitus en valpreventie. Vervolgens is samen
met onderzoekers gekeken wat in welke
situatie nou het beste is om te doen.’
Het nieuwe digitale zorgdossier is
helemaal ontworpen rond het bestaande zorgplan. Kazimier: ‘Verzorgenden
hoeven in het dossier alleen zaken in
34 januari 2017 / TvV
17TVV001_HK2a.indd 34
23-Dec-16 8:44:05 PM
te vullen die te maken hebben met het
zorgproces. De gegevens voor de administratie en de inspectie rollen er aan
de achterkant uit, daar hebben ze geen
omkijken naar.’
Ook werden de protocollen drastisch
ingekort: ‘De natuurlijke neiging van beleidsmakers is alles zo compleet mogelijk
uitschrijven. Maar dat hoeft helemaal
niet. Stel alleen de belangrijkste vragen.
Als iemand risico heeft op decubitus, wat
moet je dan áltijd doen? Wisselligging
bijvoorbeeld.’ Zo slonken de protocollen
van veertig naar vier A4-tjes. Vervolgens is het nóg kernachtiger gemaakt.
‘Het hoeft namelijk ook niet allemaal
in taal’, zegt Kazimier. ‘Je kunt werken
met beelden, icoontjes of muiskliks. En
zo zitten de protocollen heel mooi als
digitale zorgpaden vervlochten in het
zorgdossier.’
OVERZICHTELIJK
De eerste afdeling van Noorderbreedte
die overging op het nieuwe dossier en
de zorgpaden was die van verzorgende
ig Mijanne de Vries. Mijanne staat op
een kamer waar acht dementerende
bewoners wonen. Wat Hetty Kazimier
vertelt, herkent ze. ‘Hiervoor zochten we
zelden iets op in een protocol. Niet in de
papieren protocollenmap, maar ook niet
op de computer. Nu word je er stap voor
stap doorheen geloodst’, vertelt ze. Bij
elke bewoner die risico loopt, doorloopt
de verzorgende het zorgpad. Dat springt
automatisch omhoog op het scherm als
je het zorgdossier opent.
Na invullen van het zorgplan kom je via
een korte vragenlijst vanzelf uit op een
preventielijst. De maatregelen verschijnen boven in het scherm zodra je het
dossier van de bewoner openklikt. En als
je het even niet meer weet, klik je op een
i’tje. Dan krijg je een stukje uitleg.
Het werkt makkelijk en het is overzichtelijk, vindt Mijanne: ‘Iedereen die bij de
bewoner werkt, weet wat er moet gebeuren. Ook de invallers. Niemand wil bij
ons meer terug naar het oude systeem.
Zelfs niet de wat oudere collega´s, die
er aanvankelijk wel een beetje tegenop
zagen.’
Het dagelijks werk is er leuker op
geworden, vindt Mijanne. ‘We doen
meer zelfstandig. Vroeger belden we
bij niet-wegdrukbare roodheid al snel
de decubitusverpleegkundige. Maar die
werkte in meer huizen en was dus niet
altijd in huis. Nu komt een cliëntrisico bij ons al naar voren zodra wij het
Voorbeeld van het zorgpad Decubitus
digitale zorgplan hebben ingevuld en
kunnen we in principe gelijk zelf aan de
slag met de adviezen die in het zorgpad
staan. Handig voor ons is ook’, vervolgt
Mijanne, ‘dat het systeem waarin onze
artsen werken, Ysis, gekoppeld is aan
ons dossier, zodat we elkaars rapportages over en weer kunnen lezen. Ook de
afspraken zijn eraan gekoppeld. Hé, de
diëtiste is geweest, dat zie je nu in één
oogopslag. Of: de arts komt vandaag om
8.30 uur.’
Kazimier: ‘Wat ik zo mooi vind, is dat
we het systeem door kunnen blijven
ontwikkelen. Nu hebben we een nieuw
beslismoment ingevoegd. Daarin heeft de
cliënt een stem gekregen in de beslissing
over preventieve maatregelen. Soms
hecht iemand meer waarde aan leefplezier dan aan veiligheid of gezondheid.
Die persoon wil bijvoorbeeld vrij blijven
rondlopen, terwijl hij valgevaarlijk is.
Of hij wil echt niet meer eten, terwijl hij
ondervoed is. ‘Dat kan’, zegt Kazimier.
‘Zolang de maatregelen en consequenties
maar met hem of zijn familie zijn doorgesproken.’
Hetty Kazimier is docent aan de
Noordelijke Hogeschool Leeuwarden
(NHL) en adviseur palliatieve zorg bij
het Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL) waar zij het gebruik van
zorgpaden stimuleert. Met haar artikel ‘Digitale zorgpaden in de zorg’,
dat ze in 2014 publiceerde in TvZ,
won ze dit jaar de TvZ-publicatieprijs.
Haar missie is om digitale zorgpaden
onder de aandacht van verzorgenden
te krijgen.
TvV / januari 2017 35
17TVV001_HK2a.indd 35
23-Dec-16 8:44:08 PM
Win een boe
congresbezo
Ook in dit nieuwe jaar zal je als verzorgende
kennismaken met nieuwe cliënten met allerlei
ziektebeelden. TvV geeft graag een steuntje in de
rug, en pakt uit met een grote winactie. Kijk snel
waarmee jij je vakkennis wilt vergroten.
HÉT DEMENTIECONGRES 2017
Dementie dreigt volksziekte nummer één te worden. Tijdens dit
congres zoomen we in op de situaties waar jij als verzorgende
in de dagelijkse praktijk mee te maken hebt. TvV mag 2 kaarten
verloten van dit congres, dat 24 maart in Ede wordt gehouden.
Meer info: www.nursingcongressen.nl/dementie
HET PALLIATIEVE ZORG CONGRES
Hoe verzacht je het lijden van je cliënt in de laatste levensfase?
Welke interventies kun je inzetten bij pijn? ‘Het Palliatieve Zorg
Congres 2017: Van goede zorg naar optimaal comfort’ vindt plaats
op 7 februari in de ReeHorst in Ede. TvV mag 2 kaarten verloten.
Meer info: www.nursingcongressen.nl/palliatievezorg
DAG VAN DE MEDICATIEVEILIGHEID
Op het congres ‘Dag van de Medicatieveiligheid 2017: Kennis is
cruciaal om medicatie-incidenten te verminderen’ dat 21 maart
2017 in Ede wordt gehouden, komen verschillende aspecten van
medicatieveiligheid aan bod.
Meer info: www.nursingcongressen.nl/medicatieveiligheid2017
OUDERENPSYCHIATRIE IN DE PRAKTIJK
Het congres ‘Ouderenpsychiatrie in de praktijk’ leert je diverse
psychiatrische ziektebeelden te herkennen, zodat je het gedrag
van je cliënten kunt verklaren en waar nodig kunt ingrijpen. Het
congres wordt 18 april 2017 gehouden in Veenendaal. TvV mag
twee kaarten verloten.
Meer info: http://www.nursingcongressen.nl/ouderenpsychiatrie
36 januari 2017 / TvV
17TVV001_HK2a.indd 36
23-Dec-16 8:44:10 PM
k over je vak of een
ek!
10 X THUISZORG
thuiszorg
RONALD GEELEN
Zorg verlenen aan kwetsbare ouderen stelt verzorgenden in de thuiszorg regelmatig voor uitdagende
situaties. Dit boek geeft professionals in de thuiszorg handvatten en tips. 10 x thuiszorg is een praktisch
boek. TvV mag vijf exemplaren verloten.
10 x thuiszorg. Ronald Geelen. €15,90. ISBN: 9789035235519
KLEINSCHALIG ZORGEN
Dit boek geeft verzorgenden handreikingen om op een bewuste manier persoonsgerichte zorg te
verlenen. Tips en praktijkopdrachten helpen daarbij. Het boek gaat in op werkwijzen en methodes in
kleinschalig zorgen, en er wordt belangrijke wet- en regelgeving behandeld.
Kleinschalig zorgen. A. Jonker, W. Spijkers en B. van Wijngaarden. €30,90. ISBN: 9789036815673.
BASISBOEK ZORG OM OUDEREN
Dit boek gaat in op veranderingen van het dagelijkse leven van ouderen met psycho-geriatrische problematiek. Er staat veel in over gedragsveranderingen en de mogelijke oorzaken hiervan.
Basisboek Zorg om ouderen. Maritza Alewijn en Bère Miesen. €38,90. ISBN: 9789031378715.
MEDICATIEVEILIGHEID
Medicatieveiligheid staat hoog op de agenda van veel instellingen voor langdurige zorg. Het boek is
geschikt voor de dagelijkse praktijk en voor opleiding en nascholing. TvV mag vijf exemplaren verloten.
Medicatieveiligheid; Op weg naar veilige zorg. E. van Haaren, N. van Halem, T. Stuut, H. Verbeek.
€23,90. ISBN: 9789036806138.
BASISBOEK ZORG
OM OUDEREN
‘
Maritza Allewijn | Bere Miesen
Bohn
Stafleu
van Loghum
MUZIEK EN BEWEGEN BIJ DEMENTIE
Het boek Muziek en bewegen bij dementie laat zien hoe je met eenvoudige middelen kunt bijdragen
aan meer welbevinden en kwaliteit van leven: het zingen van een liedje tijdens het wassen, zachte muziek bij het opstaan. TvV mag vijf exemplaren verloten.
Muziek en bewegen bij dementie. Vink, Erkelens, Meinardi. €15,90. ISBN: 9789036812238.
HOE DOE JE MEE?
Stuur voor 15 januari een mail met in de onderwerpsregel: Winactie TvV naar [email protected]. Zet in
de mail wat je graag zou willen winnen, en je naam en adresgegevens. 16 januari worden de winnaars
bekend gemaakt op onze website www.nursing.nl/verzorgenden.
TvV / januari 2017 37
17TVV001_HK2a.indd 37
23-Dec-16 8:44:12 PM
Editie 2017!
Ouderenpsychiatrie in de praktijk
18 april 2017 | Hotel Van Der Valk, Veenendaal, Veenendaal
Als verpleegkundige of verzorgende sta jij in de gezondheidszorg vaak het dichtst bij de patiënt,
zeker bij ouderen die alleen zijn komen te staan. Dit vraagt naast een gedegen kennis van
somatiek en geriatrie om het tijdig leren herkennen van diverse psychiatrische ziektebeelden
zodat je op tijd kunt ingrijpen.
Kom 18 april naar dit congres en leer:
• Hoe je bipolaire stoornissen herkent bij ouderen
• Valkuilen te herkennen rondom medicijn- en alcoholverslaving bij ouderen
• Wat aandachtspunten zijn bij de indicatiestelling voor psychotherapie voor ouderen
• Signalen te herkennen van ouderenmishandeling
• Wat jouw rol is als jouw patiënt systeembehandeling krijgt
www.nursingcongressen.nl/ouderenpsychiatrie
17TVV001_HK2a.indd 38
Ontvang t/m
1 maart 2017
€30 korting!
23-Dec-16 8:44:17 PM
COLOFON
COLUMN REDACTIERAAD
Tijdschrift voor Verzorgenden (TvV) is het vakblad voor verzorgenden
werkzaam in verpleeghuizen, verzorgingshuizen en thuiszorg.
TvV is een gemeenschappelijke uitgave van Bohn Stafleu van
Loghum, onderdeel van Springer Media B.V., en de Stichting
Publikaties voor Verpleegkundigen en Verzorgenden (SPVV).
Redactie
Alexia Hageman, algemeen hoofdredacteur
Verpleging & Verzorging
Margot Hamel, projectleider
Rhijja Jansen, chef redactie
Herman Keppy, eindredacteur
Redactieadres: Tijdschrift voor Verzorgenden,
Postbus 340, 3990 GC Houten,
tel. 030 - 638 38 38, [email protected]
Redactieraad: Marike van Nieuw Amerongen, Monique Eekelder,
Esther Kerkhoven, Lucia van Milaan, Conny Pols, Sietske Posthuma,
José de Reus
Uitgever: Ime van Manen
Advertenties
Cross Advertising,
010 - 742 10 23, [email protected]
Abonnementen
TvV verschijnt 10 keer per jaar.
Abonnementsprijzen: per jaar, incl. btw:
TvV (printmagazine + digitaal magazine + online archief) € 92,99,
studenten € 46,50. Het abonnement kan elk gewenst moment
ingaan en wordt automatisch verlengd tenzij twee maanden voor
de vervaldatum is opgezegd via het daarvoor bestemde formulier
op www.bsl.nl/klantenservice. Als vakblad hanteren wij de opzegregels uit het verbintenissenrecht. We gaan er vanuit dat je het
abonnement uit hoofde van jouw beroep hebt afgesloten.
Abonnementenadministratie: Klantenservice Bohn Stafleu van
Loghum, Postbus 246, 3990 GA Houten. Telefoon: 030-6383736.
Bij wijziging van de tenaamstelling en/of adres verzoeken wij je
de adresdrager met de gewijzigde gegevens op te sturen naar
de afdeling klantenservice of wijzigingen door te geven via het
formulier op www.bsl.nl/klantenservice.
Voorwaarden
Op leveringen en diensten zijn de bij de Kamer van Koophandel
gedeponeerde algemene voorwaarden van Springer Media B.V.
van toepassing, tevens raadpleegbaar op www.springermedia.nl.
De voorwaarden worden op verzoek toegezonden.
Het overnemen en vermenigvuldigen van artikelen en berichten
uit dit tijdschrift is slechts geoorloofd met bronvermelding en
met schriftelijke toestemming van de uitgever. Het verlenen
van toestemming tot publicatie in deze uitgave houdt in dat
de Standaardpublicatievoorwaarden van Springer Media B.V.,
gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel te Utrecht onder
dossiernummer 3210/635, van toepassing zijn, tenzij schriftelijk
anders is overeengekomen. De Standaardpublicatievoorwaarden
voor tijdschriften zijn in te zien op www.bsl.nl/schrijven-bij-bohnstafleu-van-loghum/auteursinstructies of kunnen bij de uitgever
worden opgevraagd.
www.bsl.nl
© 2016, Bohn Stafleu van Loghum
ISSN 0921-5832
Verzorgende Blik
Als ervaringsdeskundige docent voor verzorgend
en speel ik graag
met de aanwezige kennis van studenten en
de vanzelfsprekendheid
daarvan. Wat gebeurt er met een verzorgend
e zodra zij aan de slag
gaat in de zorg? Ligt daar de basis van het ontst
aan van de Verzorgende Blik? Persoonlijk ben ik ervan overtuigd
dat deze eigenschap
vol gezonde zorghormonen te ontwikkelen
is. Met het kijken naar
mensen, ervaring opdoen met veel zorgvrager
s en met collega’s,
hardop obser vaties bespreken en zoeken naar
wat er aan de hand
zou kunnen zijn, dat zijn de arbeidsvitamine
s. Het ontbreken van
een verzorgende blik komt in beeld zodra ik
aan mensen buiten de
zorg probeer uit te leggen hoe het is om in de
zorg te werken en wat
daarvoor nodig is. Vaak gaat het dan algauw
over toilet gaan, billen
wassen en ‘Moet je dat dan ook doen?’ Ja, dat
zijn aspecten waar je
geen sexy imago door krijgt. Maar ik kom nooit
een verzorgende
tegen die deze onderwerpen als eerste zal noem
en, op de vraag waarom ze in de zorg werkt. Zij gaat voorbij aan
deze praktische aspecten.
De zorg bindt haar om veel andere redenen.
Het samen delen van
bijzondere momenten, bijvoorbeeld als de zwaa
r demente zorgvrager
toch nog een glimlach geeft als ze haar doch
ter hoort, als de mantelzorger na een leven vol struggles met haar vader
in deze levensfase
ineens wél contact heeft en zonder kibbelen
samen leuke dingen kan
doen. Maar ook ingewikkelde situaties waar
in ze zich zorgen maakt
over de veiligheid, ruzietjes tussen bewoners
onderling en dwaalgedrag. Deze situaties zijn voor de verzorgend
en de krenten in de
pap, de reden om nog beter te kijken en weer
niet de klok de einde
van de dienst te laten bepalen. Als je eenmaal
behept bent met
de Verzorgende Blik, raak je die niet meer kwijt
. Lopend door de
supermarkt, zittend in een restaurant, in de
trein: ik blijf kijken
en mij verwonderen. En vooral die verwonde
ring gun ik een ieder
die zich uitlaat over de zorg. Echt kijken naar
mensen en naar wat
hun zorgen kunnen zijn, zal in elk geval mind
er leiden tot boude
constateringen en vingerwijzing hoe het in
de zorg nu toch echt
geregeld moet worden. Door verwondering
en waardering wordt de
zorg mooier.
Lucia van Milaan, docent en adviseur langdurige
zorg
Dit is haar laatste column voor Tijdschrift voor Verzo
rgenden.
TvV / januari 2017 39
17TVV001_HK2a.indd 39
23-Dec-16 8:44:17 PM
Op zoek naar een
nieuwe uitdaging?
Vind jouw ideale baan op Medischebanenbank.nl
Vind actuele
vacatures
Maak een
Job Alert aan
Solliciteer
direct!
Hét vacatureplatform voor zorg & welzijn
£De meest complete vacaturebank in jouw vakgebied
£ Snel zoeken en vinden
£Direct solliciteren
Maak een Job Alert aan en ontvang dagelijks de nieuwste vacatures per e-mail
Ons vacaturenetwerk bestaat uit
FysioActueel
Medische banenbank is een initiatief van
17TVV001_HK2a.indd 40
23-Dec-16 8:44:42 PM