Observerend leren en kunst analyseren

Expertisecentrum Kunsttheorie
www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl
.
Observerend leren & kunst analyseren
Romantiek en Realisme: kunst intercultureel
Reisfoto uit Nederlands-Indië, 1860/1870
In deze opdracht gaan leerlingen door heel nauwkeurig te observeren en beschrijven,
analyseren wat zij uit een afbeelding aan kennis en inzichten kunnen afleiden over de invalshoek
Kunst Intercultureel - items:
- Effecten van kolonialisme en wereldtentoonstellingen.
- Kennis van de wereld vergroot door fotografie (etnografische foto's, reisfoto's).
Leerlingen gaan observerend beschrijven en beschrijvend observeren en vullen elkaar hardop
denkend aan. Zij analyseren aan de hand van de houdingen, mimiek, kleding en attributen wat
achtergronden en machtsverhoudingen zijn die je in de foto [pag. 8] weergegeven ziet.
Ontwikkeld door
Marie-Thérèse van de Kamp MA, MSc m.m.v. Lauraine, Sabine en Ira, 5vwo Theresialyceum.
Onderwerp
Kunst Algemeen, Romantiek en Realisme in de negentiende eeuw, reisfotografie.
Tijdsduur
50 minuten
Doelstellingen

Leren nauwkeurig observeren van houding, mimiek, attributen, kleding

Leren nauwkeurig beschrijven in woorden wat je ziet aan machtsverhoudingen, uitgedrukt
in houding, mimiek, attributen, kleding
Leeractiviteiten
Onderbouwing

Leren objectief te beschrijven in woorden wat je afgebeeld ziet

Leren contextualiseren (plaatsing in een specifieke context: tijd/plaats/functie)

Visueel analyseren;

Observerend beschrijven/beschrijvend observeren;

Kritisch evalueren

Integreren

Contextualiseren

Observerend leren & hardop denken
Observerend leren houdt in:
"Leren doe je niet alleen door zelf allerlei handelingen uit te voeren, maar ook en vooral
door het gedrag van anderen te observeren. Die fungeren dan als voorbeelden of modellen.
Als modellen succesvol blijken, zijn we geneigd om hun aanpak te imiteren. Falen ze in hun
opdracht of ondervinden ze negatieve gevolgen van hun gedrag, dan volgen we hen niet.
Modeling of leren door anderen te observeren en hun aanpak daarna zo goed mogelijk na te
bootsen, is een kernidee uit de sociale leertheorie van Albert Bandura (1986, 1997). In
onderwijskundige settings wordt vaak gebruik gemaakt van cognitive modeling (Schunk, 2003,
p. 162). Bij deze vorm van observerend leren demonstreren modellen niet enkel welke
1
Expertisecentrum Kunsttheorie
www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl
.
handelingssequenties leiden tot succes en welke acties beter vermeden kunnen worden, zij
verwoorden ook hardop hun gedachten. Die gedachten kunnen te maken hebben met de
taakuitvoering (bv. Ik zou beter even een plannetje maken van mijn tekst of Is deze inleiding zo
wel oké?) of met emoties (bv. Dit is te moeilijk of Ik kan dit). Succesrijke modellen observeren
heeft volgens Bandura (1986, 1997) niet alleen een faciliterende invloed op ons leerproces maar
ook op onze self-efficacy beliefs. Dat zijn taak- en situatiegebonden succesverwachtingen.
Eerdere successen bij soortgelijke taken zijn volgens Bandura de belangrijkste en meest
betrouwbare bron voor positieve succesverwachtingen. Maar bij nieuwe taken ontbreekt die
informatie. In dergelijke situaties worden de prestaties van anderen onze maatstaf. Dit is wat
men noemt sociale vergelijking. Modellen van wie het competentieniveau het meest met het
onze overeenstemt, vormen de beste vergelijkingsbasis (Schunk, 1987). Zij kunnen ons er het
best van overtuigen dat ook wij in staat zijn om de taak tot een goed einde te brengen en zo
positieve succesverwachtingen oproepen (Bandura, 1997; Schunk, 1987; Schunk & Zimmerman,
2007)." Raedts, M., Daems, F., Van Waes, L., & Rijlaarsdam, G. (2009). Observerend leren van
peer models bij een complexe schrijftaak. Tijdschrift voor Taalbeheersing (2), 142-165.
Aanvullende informatie over Observerend Leren: Observerend leren. Een kernactiviteit in
taalvaardigheidsonderwijs. Gert Rijlaarsdam. (2005). Levende Talen tijdschrift (6/4).
Beginsituatie
5 vwo
Tijdens het onderzoeken en/of bestuderen van de leerstof voor Romantiek en Realisme. De
inleiding heeft plaatsgevonden, leerlingen hebben onderzoek gedaan naar verschillende
invalshoeken, waaronder de invalshoek Kunst Intercultureel. Tijdens het presenteren van
onderzoeksresultaten wordt aan de hand van één specifiek voorbeeld uit de kunst, met behulp
van het kunstanalyse schema (http://www.expertisecentrumkunsttheorie.nl/cms_data/kunstanalyse_schema.pdf ), de vaardigheid in het kunst analyseren
geoefend.
Voorbereiden
De docent heeft de tekst over observerend leren (zie hierboven) en de bronnenteksten
bestudeerd (zie p. 3 en 5,6,7). De docent heeft de afbeelding groot /goed zichtbaar via een
beamer geprojecteerd. De leerlingen zijn voorbereid en hebben gefocuste aandacht. Zij
luisteren aandachtig naar elkaar en vullen elkaar aan (dialogisch leren).
Instrueren

Wat: De doelstelling van het goed en nauwkeurig observaties leren beschrijven en het
belang daarvan voor het kunst analyseren staat centraal. Leerlingen leren dat je bij het
kunst analyseren enerzijds heel nauwkeurig kunt observeren en beschrijven; anderzijds dat
je door heel aandachtig te kijken informatie kunt afleiden uit allerlei details over inhouden
die aan een tijd, plaats of functie van kunst gerelateerd zijn. Leerlingen leren dat je door te
kijken naar kunst ook leert contextualiseren (een werk relateren aan een tijd of plaats).
Daarnaast leren leerlingen hoe je door hardop denken leerstrategieën kunt aanleren gericht
op het leren kunst analyseren.

Hoe: De docent gaat samen met leerlingen kijken en zit ook tussen de leerlingen. Een
leerling heeft informatie bestudeerd en onderzoek gedaan naar de context van de tijd
(Romantiek en Realisme) en de context van de invalshoek (kunst intercultureel). Deze
leerling beschrijft welke rol reisfoto's hadden en hoe in het Kolonialisme in de negentiende
eeuw samenviel met het ontstaan van de fotografie, het toerisme en de reisfotografie (ca.
1850). Leerlingen en de docent kijken naar de afbeelding (ZIE PAG. 8). Elke leerling
2
Expertisecentrum Kunsttheorie
www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl
.
beschrijft om de beurt een van de afgebeelde figuren op de foto. De docent vraagt eerst of
een andere leerling de beschrijving van leerling 1 aan wil vullen en de docent vult die
beschrijving weer aan, om zodoende te laten zien dat het beschrijven wat je ziet een
complexe taak is - de docent denkt eveneens hardop en verbetert de evt. eigen fouten.

Waarom: Door afwisselend leerlingen en de docent hardop te laten denken en naar elkaar
te luisteren wordt inzichtelijk gemaakt wat de complexiteit is van de taak en hoe je de taak
kunt leren uitvoeren. Docent en leerlingen stellen elkaar ook vragen als iets niet duidelijk is.
Uitvoeren

Start: De docent vraagt aan één leerling om uit te leggen welke relatie er is tussen het
onderwerp Romantiek en Realisme en de invalshoek intercultureel enerzijds, en
Kolonialisme en reisfotografie anderzijds. De leerling heeft dit voorbereid en
presenteert dit aan anderen. De leerling heeft een specifieke reisfoto geselecteerd [zie
pag. 8] "Handelshuizen aan de Kali Besar te Batavia met het consulaat van de stad
Bremen. Voor de huizen poseren Europeanen en Indiërs, links een baal met het logo
B&K van de Duitse firma C. Bahre & G. Kinder. Ca. 1860/1870 "
https://www.rijksmuseum.nl/en/collection/NG-1988-30-D-15-1/streetwise

Doel en Taak uitleggen: De docent legt het doel uit van de kunst analyse taak en
licht toe waarom deze vaardigheid van belang is en wat moeilijk is aan deze
vaardigheid. Daarna vraagt de docent leerling 1 om één afgebeelde persoon te
selecteren die opvalt in de foto. De docent vraagt waarom deze persoon opvalt en
vervolgens vraagt de docent de leerling deze persoon nauwkeurig te beschrijven.

Leerling 1: De leerling beschrijft in eigen bewoordingen (subjectief: hij heeft een mooi
wit pak aan) de docent vraagt de leerling het nog nauwkeuriger te beschrijven en
meteen door houding, mimiek, kleding en attributen iets meer te vertellen over de
persoon die afgebeeld is.

Feedback en aanvulling: De docent geeft feedback op de beschrijving en vraagt of
de leerling zelf of een andere leerling een aanvulling kan geven.

Demonstratie door docent: De docent demonstreert aanvullend onderdelen die nog
niet besproken zijn en hoe deze iets over de context van de tijd, plaats en functie van
kunst aanduiden. De docent denkt daarbij hardop en laat zien - door fouten te maken
en deze te verbeteren - dat het een complexe vaardigheid is en dat je deze vaardigheid
kunt ontwikkelen door kritisch te evalueren wat je hebt beschreven en na te denken
hoe je dat nog zorgvuldiger zou kunnen doen.

Vragen stellen: De docent stelt vragen gericht op de machtsverhoudingen tussen de
afgebeelde personen en vraag aan leerlingen vervolgens te beschrijven waaraan je dat
kunt zien. Gaandeweg worden de observaties steeds genuanceerder en gedetailleerder.

Leerlingen stellen uit zichzelf vragen aan de leerling die hardop denkt. De docent legt
verbanden met de hedendaagse visie op kolonialisme: de postkolonialistische visie.
"Postkoloniale kritiek analyseert de effecten en de nawerking van het Europese kolonialisme in
de maatschappij en cultuur van zowel Europa als de voormalige koloniën. Sommige critici
gebruiken de term “postkolonialisme” alleen voor de periode na het onafhankelijk worden van
de meeste westerse koloniën in de periode na de Tweede Wereldoorlog. […] Binnen deze brede
opvatting probeert men zowel het koloniale tijdperk als de periode daarna op een nieuwe
manier te bekijken: niet langer vanuit het gezichtspunt van de (ex-)kolonisator maar juist
vanuit het perspectief van de (voormalig) gekoloniseerde bevolking. "
http://cf.hum.uva.nl/benaderingenlk/lw/postcol/lw-postcol-index.htm
3
Expertisecentrum Kunsttheorie
www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl
.
"In Orientalism analyseert Edward Said (1978) de wijze waarop de Oriënt gerepresenteerd
wordt in de westerse literaire cultuur. Hij beargumenteert dat de representatie van de Oriënt in
het Westen het moderne imperialisme rechtvaardigt door de „Oriëntale ander‟ voor te stellen als
een minderwaardig persoon. In het voorwoord van de herdruk uit 2003 stelt Said de vraag of
het imperialisme veranderd dan wel opgehouden is sinds de publicatie van zijn boek. Zijn
antwoord daarop is negatief. De vooroordelen bestaan voort."
http://metropolism.com/magazine/2010-no4/postkolonialisme-nieuwe-stijl/
Nabespreken

Wat: Bij het nabespreken worden de termen van de begrippenlijst voor kunst analyse
bestudeerd, en wordt bekeken of/hoe bij fotografie zowel de aspecten van de beeldende
vormgeving als aspecten van theatervormgeving (theatrale vormgeving) toegepast kunnen
worden. Daarbij wordt besproken dat/hoe de afgebeelde personen op de foto geen acteurs
zijn maar wel zichtbaar poseren. Verder wordt besproken en geëvalueerd wat leerlingen van
deze opdracht geleerd hebben en geïnformeerd of zij dit een waardevolle en interessante
leeractiviteit hebben gevonden.

Hoe: Op dezelfde wijze als een gesprek gevoerd is tijdens het observerend leren en het
kunst analyseren, wordt ook de nabespreking gedaan.

Waarom: Door te bespreken welke plaats de begrippenlijst kan hebben en hoe je deze lijst
kunt hanteren wordt voor leerlingen dit didactische middel duidelijk. Door te bespreken wat
de leeractiviteit was en of leerlingen deze betekenisvol en interessant vonden, wordt
geïnventariseerd of leerlingen de leerstof goed begrepen hebben.
Evaluatie
Criteria proces:

Leerlingen durven hardop te denken, naar elkaar te luisteren en hebben gefocuste
aandacht. Leerlingen doen actief mee en denken na over de eigen kunst analyse
vaardigheden.
Criteria product:

Leerlingen proberen tijdens de opdracht elkaar inhoudelijk goede feedback te geven en
durven elkaar en de docent te verbeteren en vragen te stellen.
Vervolg
Deze opdracht kan bij allerlei voorbeelden gehanteerd worden. Het uitgangspunt daarbij is een
exemplarisch voorbeeld aan de hand waarvan zowel verschillende soorten kunst analysebegrippen geoefend kunnen worden; een situatie waarbij alle leerlingen een afbeelding
gedetailleerd kunnen bekijken en beschrijven; een mogelijkheid om aan de hand van het
analyseren kennis over een onderwerp of invalshoek af te leiden of te relateren.
Varianten
Massacultuur - vermaak: een trailer van de film "Aladdin" waarbij de filmische, beeldende,
muzikale en theatrale vormgeving besproken wordt in relatie tot de Disney wereld en de
vermaakscultuur van de tweede helft van de twintigste eeuw.
Werkmateriaal
Schema begrippenlijst en beamer waarop de afbeelding getoond wordt.
4
Expertisecentrum Kunsttheorie
www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl
.
ITEMS: Effecten van kolonialisme en wereldtentoonstellingen en: Kennis
van de wereld vergroot door fotografie (etnografische foto's, reisfoto's).
Bron 1: portret fotografie
http://www.cultuurnetwerk.nl/producten_en_diensten/bronnenbundels/2000/h2000_38.htm
Bron 1: Volkenkundige fotografie
"De 19e eeuw is de periode waarin de Europese koloniale mogendheden, waaronder Nederland, hun greep op
de koloniale bezittingen willen versterken. Sommige gebieden buiten Europa zijn nog „van niemand‟, de grenzen
van de eigen claims zijn nog niet vastgesteld en de inheemse bevolking is nog niet helemaal onder koloniaal
bestuur gebracht. Er worden expedities op touw gezet waar vaak honderden mensen bij betrokken zijn.
Militairen gaan mee om de expeditie te beschermen tegen vijandige stammen, geronselde dragers zijn nodig
voor het transporteren van de voorraden en het bouwen van kampementen, wetenschappers gaan mee voor
het onderzoek naar exploitatiemogelijkheden en bodemschatten. Als men de tocht als niet al te gevaarlijk
inschat, gaan er ook onderzoekers mee om de inheemse bevolking te bestuderen. Dat is niet alleen
wetenschappelijk interessant, maar ook nodig om in te kunnen schatten of de bevolking zich tegen
overheersing zal verzetten.
De eerste contacten komen tot stand, soms gemakkelijk, maar vaker vallen er doden. In dezelfde
periode wordt de fotografie uitgevonden. Kort na de officiële bekendmaking van het fotografisch procédé in
1839 vertrekken de eerste fotografen naar de koloniale gebieden. Al in de jaren „40 komen ze terug met de
eerste gelukte opnamen. Het zijn voornamelijk foto‟s van archeologisch bouwwerken zoals de Borobudurtempel in Nederlands-Indië of de piramides in Gizeh. De sluitertijden zijn extreem lang voor het maken van
deze daguerreotypieën, maar na de uitvinding van een eenvoudiger en reproduceerbaar procédé volgen er
spoedig veel meer fotografen. Sommigen gaan mee op expedities, anderen gaan er alleen op uit en weer
anderen vestigen zich als fotograaf in de grotere steden van de koloniën. Ze maken foto‟s waarop voor het
eerst Papoea‟s, indianen, pygmeeën en andere tot de verbeelding sprekende volken te zien zijn. Er gingen wel
verhalen over die vreemde volken en er stonden tekeningen in boeken, maar tegen de realiteit van de foto‟s
konden deze natuurlijk niet op.
De 19e eeuw is ook de eeuw waarin de volkenkunde zich ontwikkelt tot een zelfstandige
wetenschappelijke discipline. Exotische voorwerpen, dieren en planten worden verzameld, buit gemaakt en
aangekocht. Olifanten en tijgers kunnen nu in Europa in het echt gezien worden. Ook geprepareerd en opgezet
lijkt het alsof ze zo uit de wildernis het museum zijn binnengewandeld. Expedities en veldtochten leveren v eel
van dit materiaal op. De verzamelingen komen terecht in musea die speciaal voor dit doel worden opgericht,
waaronder het huidige Rijksmuseum voor Volkenkunde. Fotografie speelt een belangrijke rol in deze beginfase
van volkenkundig onderzoek. Net als de opgezette olifanten en tijgers worden de foto‟s van exotische mensen
moeiteloos geaccepteerd als getrouwe weergaven van een werkelijkheid ver weg."
Linda Roodenburg. (2005). De bril van Anceaux. Volkenkundige fotografie vanaf 1860. Digitale
publicaties van het Rijksmuseum voor volkenkunde. www.rvm.nl
http://volkenkunde.nl/sites/default/files/attachements/bril_van_anceaux.pdf
Bron 3: Reisfotografie
"Reis- en koloniale fotografie (tweede helft 19e, begin 20e eeuw): de verspreiding van de fotografie viel in tijd
samen met de hoogtijdagen van het kolonialisme en met de opkomst van het toerisme. Fotografie werd ingezet
om nieuwe werelddelen te exploreren en aan het thuisfront te laten zien, vaak in de vorm van fotoalbums."
http://www.bibliotheek.leidenuniv.nl/bijzondere-collecties/fotografie/deelcollecties-fotos.html
5
Expertisecentrum Kunsttheorie
www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl
.
Bron 4: Nederlands-Indië in foto's, 1860-1940
"De hoogtijdagen van het Nederlandse koloniale bewind in Nederlands-Indië (het huidige Indonesië) speelden
zich ongeveer rond 1900 af. Gebieden buiten Java werden onder Nederlands bestuur gebracht en de economie
verregaand gemoderniseerd. Er werd ook nagedacht over het lot van de inheemse bevolking en het belang
daarvan voor de verhouding tussen Nederlanders en inheemsen (Indonesiërs). De collectie toont bijna 3000
foto‟s uit de periode 1860-1940. Ze zijn meestal gemaakt door beroepsfotografen die naast portretten,
groepsfoto‟s, huizen en bedrijven ook landschappen en het straatleven fotografeerden. Sommige fotografen
gingen zelfs op reis om Nederlands-Indië in al zijn aspecten vast leggen."
http://www.geheugenvannederland.nl/?/nl/collecties/nederlands-indie_in_fotos,_1860-1940
Visuele bronnen
Titel:
Maker:
Bediende op Java bezig met schoenenpoetsen...
fotograaf:
Woodbury & Page / Java
Verv.jaar:
ca. 1870
Verv.plaats:
Java
Techniek:
albuminedruk
Object:
foto
Afmeting:
10,5x6 cm
Bron:
30482 (foto, albuminedruk), Nederlands-Indië in foto's, 1860-1940, Koninklijk
Instituut voor taal-, land- en volkenkunde (KITLV)
Copyright:
voor informatie: Koninklijk Instituut voor taal-, land- en volkenkunde (KITLV)
Titel:
De families Aanstoots en Haighton tijdens het theedrinken
te Soerabaja.
Verv.jaar:
1911
Verv.plaats:
Soerabaja
foto
Object:
Afmeting:
12,5x17,5 cm
Bron:
30175 (foto), Nederlands-Indië in foto's, 1860-1940,
Koninklijk Instituut voor taal-, land- en volkenkunde
(KITLV)
Copyright:
(KITLV)
6
Expertisecentrum Kunsttheorie
www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl
.
Titel:
Bedienden te Batavia
fotograaf:
Woodbury & Page / Java
Maker:
Verv.jaar:
ca. 1860
Verv.plaats:
Batavia
Techniek:
albuminedruk
Object:
foto
Afmeting:
9,5x6 cm
Bron:
30792 (foto, albuminedruk), Nederlands-Indië in foto's, 1860-1940,
Koninklijk Instituut voor taal-, land- en volkenkunde (KITLV)
Copyright:
voor informatie: Koninklijk Instituut voor taal-, land- en volkenkunde
(KITLV)
Handelshuizen aan de Kali Besar te Batavia met het consulaat van de stad Bremen. Voor de huizen poseren
Europeanen en Indiërs, links een baal met het logo B&K van de Duitse firma C. Bahre & G. Kinder. Ca.
1860/1870 https://www.rijksmuseum.nl/en/collection/NG-1988-30-D-15-1/streetwise
7
Expertisecentrum Kunsttheorie
www.expertisecentrum-kunsttheorie.nl
.
Persoon 2
Persoon 1
Persoon 3
8
Persoon 4 en 5