COHEN EN COPERNICUS Harm Boukema De herschepping van

COHENENCOPERNICUS
HarmBoukema
Deherscheppingvandewereldvindikeenprachtigboek,meeslependgeschrevenenvolvan
interessantegezichtspunten.Metveelvandiegezichtspuntenbenikhethartgrondigeens.Maar
eriséénaspectwaarinCohenvolgensmijtekortschiet:demanierwaarophijmetCopernicus
omgaat.Datlijktopheteerstegezichtslechtseendetail,maarhetheeftgevolgenvoorde
toonzettingvanhetboekalsgeheel.
AchterafgezienkanhetbelangvanCopernicusmijnsinziensindriecomponentenworden
opgesplitst:a)astronomisch,b)fysischenc)levensbeschouwelijk.Cohenlaatgeenvandedrie
goeduitdeverfkomen.
Ada)DegrootstebijdragevanCopernicusaandeastronomievanzijntijdligthierin,dathij
eennieuwe,vereenvoudigdeverklaringheeftgegevenvaneenfenomeendatdoordeGriekenals
weerbarstigenaanstootgevendwerdervaren:delusbewegingendiedoorvijfvandezevenmet
hetbloteoogzichtbaredwaalsterrenof‘planeten’wordenuitgevoerd.“Planeet”of“dwaalster”
betekentinditverband:eenhemellichaamdatniettotdevastesterrenbeeldenbehoort,maarer
vanWestnaarOostdoorheenloopt.Dezonendemaanzijndusook“planeten”indeze
fenomenalezinvanhetwoord.Maardiebeschrijven,zijhetnietvolstrekteenparig,een
ononderbrokenbaan.Deoverigevijf,Mercurius,Venus,Mars,JupiterenSaturnus,beschrijven
allemaaldegewraaktelussenofzogenaamderetrogradebeweging.Zekerenophunschreden
terugomdaarnahunreisvoorttezetten.MercuriusenVenusblijvendaarbijindebuurtvande
zon,terwijldeoverigedrie,Mars,JupiterenSaturnusnietaanenigenabijheidtotdezon
gebondenzijn.
Omditfenomeenteverklaren,hadPtolemaeushettottweegelijktijdiguitgevoerde
cirkelbewegingenteruggevoerd:eendraaiinglangseenkleinercirkel(dezogenaamdeepicykel),
waarvanhetmiddelpunteengroterecirkelomdeaardebeschrijft.Destraalvandiegrotere
cirkel(dezogenaamdedeferent)wordtinhetgevalvanMercuriusenVenusgeachtmetdezon
meetedraaien.
WatdoetCopernicusmetdezelusbewegingen?Kortgezegdkomtzijnverklaringhieropneer,
datlusbewegingentezienzijndanenslechtsdanwanneervanuiteenechteplaneet,een
hemellichaamdateensimpelebaanbeschrijftomhetcentrum,eenandereechteplaneetwordt
waargenomen.Hijverklaartzeintermenvanwederkerigheid.Lusbewegingenverschijnenalleen
wanneerdeeneplaneeteenbroertjeofzusjeontmoet.WijzienvanuitdeaardebijMercurius,
Venus,Mars,JupiterenSaturnusdieteruggaandebewegingenomdatdeaardeopgelijkevoet
staatmethen.Deaardeiseenplaneetendusafortiorieenhemellichaam.Degevestigde
aannamedatdeaardsesfeeralshetondermaansevanlagerallooiisdanhetlaagste
hemellichaam(demaan),dientdanverworpenteworden.
Nukanookverklaardwordenhoehetkomtdatdezongeenlussenbeschrijft.Diedraaitniet
omhetcentrum,maarstaatinhetcentrum.Endemaanbeschrijftgeenlussenomdatdiegeen
eigenbaanheeftomdezon.Demaandraaitomdeaardeendraaitmetdeaardemeeomdezon.
VerderkannuookheeleenvoudigverklaardwordenwaaromMercuriusenVenusdezon
lijkentevolgen.Zijstaandichterbijdezondandeaarde.Wenoemenzebinnenplanetenomdat
wijervanbuitenaftegenaankijken.Mars,JupiterenSaturnusvolgendezonniet,omdatdie,
gezienvanuitdeaarde,buitenplanetenzijn:tegenhunbaankijkenwijvanbinnenuitaan.Gezien
vanuitMarsisdeaardeeenbinnenplaneet,eendwaalsterdiedezonlijkttevolgenindezelfde
trantalsVenusenMercurius.GezienvanuitVenusisdeaardeeenbuitenplaneet,eendwaalster
dieindezelfdetrantbeweegtlangsdetekensvandeDierenriemalsMarsgezienvanuitdeaarde.
Hetgevolgvanditallesis,datdeomloopstijdenvandezogenaamdeplanetenanders
beoordeeldmoetenworden.Gezienvanuiteenechteplaneetxmetomloopstijdp(x)lijktdie
planeetzelfalsbewegingslooscentrumonderdehemellichamentestaan.Dezonlijkteen
planeettezijnmetomloopstijdp(x).Deplanetendiedichterbijdezonstaan,lijkendezonte
volgenendusgemiddelddezelfdeomloopstijdp(x)alsdezontehebben.Hunechteomloopstijd
verschijntalsperiodiekeafwijking(toegeschrevenaaneenepicykel)vanhunalgemenegang
meemetdezoninperiodep(x)(deferent).Endeplanetendieverdervandezonstaan,lijken
huneigenbaan,dievolgensdebewegingvandedeferentverloopt,volgenshetritmevan
omloopstijdp(x)teonderbreken.Andersgezegd:gezienvanuitxisdeperiodep(x)overalaan
dehemelterugtevinden,bijdezon,bijmedeplanetendiedichterbijdezon‘staan’danxenbij
demedeplanetendieverdervandezonstaandanx.Maardeeigenlijkedragervandebeweging
metperiodep(x),namelijkxzelf,isjuistnietaandehemeltezien.
Nemenwevoorxdeaarde,danisp(x),deperiodediebijalleaandehemelzichtbare
“planeten”(behalvebijdemaan)isterugtevinden:éénjaar,onszonnejaar.Omdeeventuele
echtebewegingvandeechtemedeplanetentevinden,moethetjaarwordenontmaskerdals
slechtsweerspiegelingvandeaardsebewegingomdezon.DanblijvenbijMercuriusenVenus
alleendeonwezenlijkschijnendeepicykelsover.Dejaarlijkserotatievandedeferentvervalt.
Hunperiodenwordenrespectievelijk70dagenen9maanden.BijMars,JupiterenSaturnusis
hetnetandersom.Daarmoetdeschijnbareepicykel‐bewegingwordengeëlimineerd,zodat
alleenderotatievandedeferentoverblijft.Hunomloopstijdenwordendanrespectievelijk2
aardjaar,12aardjaaren30aardjaar.
AlsjeaanneemtwatPtolemaeusvoordebuitenplanetenhadaangenomen,namelijkdateen
grotereechteomloopstijdwijstopeengroterebaan,danblijktallestekloppenalseenbus.De
baanvandeaardeligttussendievanVenusenMarsomdathaaromloopstijdtussendievan
VenusendievanMarsgelegenis!DitisdandeconclusiediedoorCohengenoemdwordt(p.91),
maardoorhemnietalsconclusiewordtverduidelijkt.Hijreduceertdietotvereenvoudigingvan
“nogaltechnischeaard”.Cohenvergeethetschitterendegrondbeginsel,deverklaringvande
lusbewegingenintermenvanwederkerigheid,tevermelden.Daardoormaakthijdetheorievan
Copernicusveelzwakkerenabstracterdandieinfeiteis.
Deuitdagendestellingdatdeaardeeenplaneetis,gaatbijCopernicusdusgepaardmeteen
wijzigingvanhetplaneetbegripdiezoweldeinhoudalsdeomvangervanbetreft.Degevestigde,
ookdoorPtolemaeusgehuldigdeopvattingluidt:eenplaneetiseenhemellichaamdattezienis
alsdwalenddoordevastesterrenomdathetineeneigenperiodeeeneigenbaanomhet
centrumdoorloopt.Dezezienswijzeleidtertoe,datdezonendemaanwelplanetenzijnende
aardeuiteraardniet.Hetnieuwe,doorCopernicusgelanceerdebegripluidt:eenplaneetiseen
hemellichaamdateventueel(vanuiteenanderhemellichaam)tezienisalsdwalenddoorde
vastesterren,omdathetineeneigenperiodeeeneigenbaanomhetcentrumdoorloopt.Deze
zienswijzeleidtertoe,datdezonendemaanbuitendebootvallen.Zeverschijnenvanuitde
aardewelalsplaneet,maarzijngeenechteplaneten.Endeaardewordteenplaneetondankshet
feitdatdievanuitdeaardegeziennietalsplaneetaandehemelverschijnt.
Cohenspreektherhaaldelijk(bv.opp.259)overde“halfslachtigheid”vanCopernicus.
WaarschijnlijkbedoelthijdaarmeedatinboekIvanDeRevolutionibusdemiddelsepicykels
ingevoerdecomplicatievanbewegingmeteengrootsgebaarwordtgeëlimineerd,terwijlerinde
volgendeboekentientallenepicykelswordeningevoerd.Inderdaad,datlijkthalfslachtigofzelfs
inconsistent.Maarermoetenm.i.tweesoortenepicykelswordenonderscheiden:degrotedie
geachtwordendelusvormigebanenvanMercurius,Venus,Mars,JupiterenSaturnuste
verklarenendekleine,diebedoeldzijnomrekenschaptegevenvandefeitelijke
ongelijkmatigheidvandebaansnelheden(gemeteninhoekgradenpertijdseenheid).Ptolemaeus
heeftbeidetypenepicyklesnodig,Copernicusalleenhetlaatstgenoemdetype.Datiseenrestuit
hetverledendiewelafbreukdoetaandeeenvoudvanzijntheorie,maarnietaanhetradicale
karaktervandeinboekIgeschetstevereenvoudiging.Cohenheeftmijninzienshetkwalitatieve
verschiltussendegroteendekleineepicykelsoverhethoofdgezien.
DekleineepicykelskondenpaswordenafgeschafttoenhetdogmadatCopernicuskritiekloos
vanzijnvoorgangershadovergenomen,hetdogmavandecirkelalsenigacceptabel
verklaringsmodel,werdlosgelaten.DatgebeurtbijKeplerenwelmiddelseenverruimende
generalisering:elkecirkeliseenellips,maarnietandersomenelkeeenparigecirkelbewegingis
eenbijzondergevalvandeperkenwet.HetisvolgensmijnogalonhistorischCopernicuste
verwijtendathijnognietdatgenegedaanheeftwatKeplerlaterzoudoen!
Totnutoehebikhet,afgezienvandemaan,alleennogmaargehadoverbewegingenomde
zon,metnamedejaarlijksebewegingvandeaardeomdezon.Copernicusneemtookaandatde
aardedagelijksomhaarasdraait.VolgensCohenisdieaannamedoorCopernicuszeerslecht
onderbouwd.Datvindikschromelijkoverdreven.InboekIhoofdstuk8wijstCopernicuserop,
datdevoorondersteldedagelijkserotatievanallehemellichamenomeenrustendeaardeveel
duizelingwekkenderisdandedoorhemaangenomendagelijkseaardsebeweging.Hijberoept
zichinditverbandopeenoverwegingdieookalbijPtolemaeusaanwezigis,namelijkdatde
aarde,hoegrootdieookistenopzichtevanons,heelkleinistenopzichtevanhetuniversum,
nauwelijksmeerdaneenpunt.Steldatdevastesterren(diezoweldoorCopernicusalsdoorzijn
voorgangersgeachtwordenallemaalevenvervanhetcentrumverwijderdtezijn)eenmiljard
keerzovervanhetaardcentrumafstaanalshetaardoppervlak,danzouhunvooronderstelde
absolutebewegingookeenmiljardkeerzogrootmoetenzijnalsdedoorCopernicusaangegeven
dagelijksebewegingvanhetaardoppervlak.
NatuurlijkwistCopernicusnoghelemaalnietsvandelichtsnelheid,laatstaanvanafstanden
gemeteninlichtjaren.Maarzijnpuntkantoch,gebruikmakendvaneenhedendaags
begrippenkaderalsvolgtwordentoegelicht.Dedichtstbijzijndesterstaatongeveer5lichtjaren
vanonsaf.Decirkeldiediesterinééndaggeachtwerdtedoorlopenheefteenomtrekvanruim
30lichtjaar,oftewel30x365=ruim10.000lichtdagen.Alsdieafstandinéénetmaalwerd
afgelegd,zoudaarvooreensnelheidnodigzijn,dieruim10.000keerzogrootisalsde
lichtsnelheid!
CohendoetalsofdeaardevolgensCopernicusslechtstweebewegingenuitvoert:de
dagelijkserotatieomhaarasendejaarlijksebewegingomdezon.Maarinfeiteneemt
Copernicus(zieboekIhoofdstuk11)nogeenderdebewegingaan.Opheterstegezichtlijkt
CohenhetCopernicusopdiemanieralleenmaarmakkelijkertemaken.Debewijslastwordt
minderzwaaralsslechtstweebewegingenaangetoondmoetenwordenennietdrie.Inderdaad,
maarzodraookrekeninggehoudenwordtmetdebewijslastwaaronderPtolemaeusenzijn
aanhangersgebuktgaanofgebuktzoudenmoetengaan,komtdezaakerheelandersuittezien.
DederdedoorCopernicusaangenomenbewegingkomttendeleovereenmetwat
astronomenlaterde“precessievandeaardas”zijngaannoemen:eendraaiingnietom,maarvan
deaardasomeenandereas,namelijkdeasdieloodrechtstaatopdeecliptica(hetvlakwaarin
deaardejaarlijksomdezondraait).Dezeprecessieheefteenperiodevanca.26.000jaar.De
hellingvanhetsysteemdatdoordedagelijkserotatiebepaaldwordt(Noord‐Zuidenequator)
tenopzichtevandeeclipticablijfdaarbijonveranderd23,5º.
HoekomtCopernicuserbijdezederdebewegingaantenemen?Hijwildaarmeeeen
onloochenbaarverschijnselverklarendatookPtolemaeusalbekendwas,namelijkhet
verschijnselvandezogenaamde“verschuivingvanhetlentepunt”.Depuntenwaarde
hemelequatordeeclipticasnijdt,verschuiveninca.70jaarééngraadvanOostnaarWest.
Hetpuntwaarhetomgaat,isnudatPtolemaeusditfenomeennietalleenmoeterkennen,
maarookmoetverklaren.Hoe?Alsdeaardestilstaatenhetcoördinatensysteemvande
dagelijksedraaiingstilstaattenopzichtevandeaarde,danmoethetgenoemdefenomeen
verklaardwordendooreenwentelingvanallehemellichamentenopzichtevandat
coördinatensysteem.Diewentelingzouzodanigmoetenzijn,datde“afstand”(ingraden)tussen
dehemel‐Noordpoolendehemelseeclipticapool(hetverlengdevandelijndoorhetcentrum
loodrechtophetvlakvandejaarlijksezonnebaan)onveranderd23,5°blijft.Kortom,hetzoueen
algemenebewegingzijn,diewezenlijkbepaaldisdoordebaanvanéénplaneet,tewetendezon!
Ditextreme,inhetsysteemvanPtolemaeusverborgenheliocentrismewordtdoorCopernicus
vervangendooreenmeerbescheidenenaannemelijkevariant:deverschuivingvanhet
lentepuntkomtnietvoortuitdeomstandigheiddatallevastesterrenenplanetenmetde
zonnebaanrekeninghouden,maaruitdemanierwaaroponzeplaneet,deaarde,zichalsplaneet
tenopzichtevandezon,diezelfgeenplaneetis,gedraagt.
Kortom,debesprekingvandevraaghoedezogenaamdeverschuivingvanhetlentepunt
verklaardmoetworden,pleitzeersterkinhetvoordeelvanCopernicus.Enduswordtzijn
standpuntonnodigverzwakt,wanneer,zoalsFlorisCohendatdoet,ditagendapuntongemerkt
wordtweggelaten.
Adb)HoekwamPtolemaeusertoedeaardealsbewegingslooscentrumoptevatten?Niet
doordathijaandemogelijkheidvaneenandereopvattingnooitgedachtheeft.Hijvermeldt
uitdrukkelijkdatdedagelijksebewegingvanallehemellichamentenopzichtevandeaardein
principeooktoegeschrevenzoukunnenwordenaaneendagelijkserotatievandeaardezelf.
Maarhijwijstdiehypotheseopfysischegrondenvandehand.Daarzithetpuntwaardeze
alexandrijnzichopAristotelesberoept.Alsdeaardewerkelijkdraaide,zoudenwedatniet
alleenzienmaarookvoelenenmerkenaandehandvanpermanenteOostenwinde.d.
Copernicuswilzichnietprimairopwerpenalsnatuurfilosoof,maaralsastronoomdienog
meerindegeestvanAlexandriëtewerkgaatdanPtolemaeuszelf.Copernicuswilde
astronomischeenmeetkundigeenkinematischeconsequentiesvandehypothesedatdeaarde
nochinhetcentrum,nocheldersrustvindt,serieusdoordenkenzonderzichdoorde
voorondersteldeernstvanaristotelischefysischebezwarenuithetveldtelatenslaan.Terechtis
hij,zoalsikhierbovenbetoogdheb,vanmeningdatdaardooreenastronomischetheorie
ontstaatdieveelbeter,veelharmonischerenconsistenterinelkaarzit.Zózeerzelfsdathetvoor
hemvoldoendebewijsisvoordedrievoudigebewegingvandeaarde.
MaarCopernicusvoorvoeltdatdietheorieopgrondvanfysischeongeloofwaardigheidvande
handzalwordengewezen.Hijtracht,zogoedenzokwaadalshetgaat,deAristotelische
argumententeontzenuwen.Tevensgeefthijschetsmatigdecontourenaanvaneenalternatieve,
universelefysica.Metdatlaatstebedoelik:eenon‐aristotelischefysicadiedeabsolutescheiding,
deterritoriumverdelingvanhetaardseenhethemelse,nieterkent.Zowijsthijerbijvoorbeeld
op,datdenatuuroveral,nietalleeninhemelsesferen,streeftnaardeidealebolvorm.Denkbij
voorbeeld,zozegthij,aanwaterdruppelsendenkookaandeaardealsgeheel,dietochook
volgensAristoteles,ondankshaarvoorondersteldeondermaansestatus,devormvaneenbol
heeft!
UitdezeoverwegingenblijktzekernietdatCopernicusalsvernieuwervandefysicageëerd
moetworden,maarweldathijdoordeovertuigingskrachtvanzijnmathematisch‐astronomisch
purismeruimteheeftgemaaktvoor–endenoodzaakheeftaangetoondvaneennieuwefysica.
DatisdedraaddiedoorGalileï(nietdoorKepler)wordtopgepakt.Dieneemtalseersteserieus
daterdankzijdeastronomischebewijskrachtvandecopernicaansetheorieeenfysischvacuümis
ontstaan.DáárligtvolgensmijhetcrucialebelangvanCopernicusvoorhetontstaanvande
modernenatuurwetenschap.DatkomtmijnsinziensbijFlorisCohenonvoldoendeuitdeverf
doordathijdecopernicaansetheorieafschildertalseengeniaalluchtkasteeldatpaslater,
dankzijKeplerenGalileï,stevigopdegrondkwamtestaan.
Adc)Eentheoriedieinhoudtdathetaristotelischeabsoluteonderscheidtussenhemelen
aardeonhoudbaaris,heeftopgronddaarvanlevensbeschouwelijkeimpact.Uiteraardkandieop
verschillendemanierenwordenuitgelegd:ofA)allesishemels,ofB)allesisaards,ofC(=A+B)
allesishemelsenaardstegelijk.Andersgezegd:hetisnietzo,datsommigeregionenhemelserof
goddelijkerzijndanandere.Hetgoddelijkekannietgevondenwordendooringedachtenvanhet
enepuntnaarhetanderetereizen,vanondernaarbovenbijvoorbeeld.Hetisoveralofnergens.
FlorisCohenbesteedtopp.145aandachtaandeschokkendeontdekkingvaneennova,een
nieuwester.Ontstaanofvergaaninhemelsesferenisdedoodsteekvoordearistotelische
opvatting.Maarhetisslechtéénmogelijkedoodsteek,namelijkvantypeB)OverA)ofC)wordt
doorCohenhelemaalnietgerept.Daardoorontstaatongemerkteenveeltebeperktbeeldvande
levensbeschouwelijkestrekkingdieindecopernicaanserevolutievervatis.Hetisvolgensmij
danooktekenenddatinhetslot,getiteld“Scheurenineenherschapenwereld”(p.272vv.),
gekozenwordtvoordeopvattingvanStevenWeinberg:onvermijdelijke(d.w.z.nietslechts
feitelijkhistorische)terugtochtvandereligiedoordevoortgangvandenatuurwetenschap.Een
sprekendeovereenkomstdusmetMaxWebersopvattingvandewetenschapalsgottfremde
Macht!
VolgensmijishetniettoevalligdatCohennochoogheeftvoorA),nochvoorC)(infeitede
combinatievanB)metA)).Datkomtdoordathijheeftnagelatenzichkritischuiteentezetten
metdeinonzecultuurzeerinvloedrijkeenpopulaire(o.a.doorFreudgepropageerde)
standaardinterpretatievanhetconflicttussenhetdestijdsvigerendestandpuntenhet
copernicaanse.Determ“geocentrisch”alsbetitelingvanhetgevestigdearistotelisch‐christelijke
wereldbeeldheefthieraanhetnodigebijgedragen.Wantdiesuggereertdatindatwereldbeeld
hetcontrasttussenhetaardseenhethemelsewordtopgevatnaaranalogievancentrumen
periferie.Geocentrischkomtdanongeveerophetzelfdeneeralegocentrischof
antropocentrisch.
Infeite–endatgeeftCohenookwelcorrectweer–ishetbijAristotelsheelanders.Hemelen
aardeverschillendaarnietdoordatdeeerstedetweedealscentrumheeft,maardoordatzeop
radicaalverschillendemanierenbetrokkenzijnophetcentrumdatzegemeenhebben.Hetaards
zougekenmerktwordendooreenrechtlijnigeendusonvolmaaktebetrokkenheid:strevennaar
(elementaarde)ofvanhetcentrum(elementvuur).Essentieelvoorhethemelsezoueen
circulaireendusvolmaaktenatuurlijkebewegingzijnomhetcentrum:eenbewegingdieboven
detegenstellingtussenzwaarenlichtisverheven.
AlsjeCopernicusleesttegendeachtergrondvanditwereldbeeld,dankomjeineerste
instantienietuitbijeendegradatievandeaarde,maarjuistbijeenverheffing.Diewordtimmers
vanhetondermaansegepromoveerdtotietsbovenmaans.Eenmogelijkeuitwerkingvandeze
vervolmakingisdan,datdedoorAristotelesvoorondersteldeonvolmaaktheidvandeaardse
sfeernergenswerkelijkbestaat.Allematerieisevenperfectenonvergankelijkalshijdehemelse
materie(ether)geachtheefttezijn.Allematerieisalleenvatbaarvoorbeweging,d.w.z.
veranderingvanplaats.Dezemechanicistischeuitwerking,dieo.a.bijDescartestevindenis,valt
onderA).
NatuurlijkzijnerinEuropaeenheleboelmensengeweestdiemechanicismezagenalsuiting
vankettersatheïsme.Endatisookbegrijpelijkwanneerjereligiemethaarcanonieke,kerkelijke
vormidentificeert.Opdieidentificatie,dienatuurlijkookbijatheïstenkanvoorkomen,gaat
Cohennauwelijksin.Tochlijktmekritischedistantiedaartoevanessentieelbelangvoorde
besprekingvandelevensbeschouwelijkeimpactvandemodernefysica.
Zodrajebereidbent,eventueelgeïnspireerddooreenheleserieWestersefilosofen,
vraagtekenstezettenbijdeidentificatievanreligiemetdienstaaneen“Opperwezendatonsin
degatenhoudt”(p.274),komtdehelezaakineenanderlichttestaandanCohensuggereert.De
derdeweg,aangenezijdevanhetconflicttussenhetconflictmodelenhetharmoniemodelvan
Gouldkrijgtdaneenanderkarakter.Harmonievoorzoverdenatuurwetenschaperinslaagtons
teverlossenvanbijgeloof.Atheïsten,agnosticistenenmensendiezichzelfreligieuswensente
noemen,zoudenhethierovereenskunnenzijn.Vaneenconflictmetdemoderne
natuurwetenschaphoeftgeenspraketezijn,ookalheefthetindefeitelijkegeschiedenistotnu
toeeenprominenterolgespeeld.Maardathelptgelovigenenongelovigenallerminsthetmet
elkaareensteworden.Hetconflicttussendeinhoudenvanhunovertuigingenblijft
onverminderdbestaan.Deongelovigegelooftdatelkgodsgeloofuiteindelijkopbijgeloofberust,
terwijldegelovigeheiliggelooftindemogelijkheidvaneenecht,vanbijgeloofgezuiverd
godsgeloof.Datiseenernstigenonvermijdelijkconflict.Nochdewetenschap,nochenigeandere
instantieisbijmachtehetoptelossenofteverzachten.Dáároverkunnenbeidepartijenhetwel
eenszijn.Enzekunnenookerkennendatechtewetenschappelijkeverworvenhedendoorde
anderineenanderlichtwordengeziendandoorhenzelf.Ja,nogsterker,zezoudenookkunnen
erkennendatgeenvanbeidepartijenwetenschappelijkofhistorischverantwoordeuitspraken
kandoenoverdetoekomst.Wieweetzaldeontwikkelingvandemodernenatuurwetenschap
aanleidinggeventoteenverlevendigingvanreligie,wieweettothaaruitsterven,wieweettot
allebeitegelijk.