Voeding, conceptie en zwangerschap | juli 2011

Voeding, conceptie en zwangerschap | juli 2011
“Op onze genen komen DNA en omgeving samen”
Interview met Dr. B.T. (Bas) Heijmans. Hij is universitair hoofddocent epigenetica en
verbonden aan het Leids Universitair Medisch Centrum. Zijn onderzoek richt zich op
de zogeheten moleculaire dimmers op het DNA die onze genen ‘aan’ en ‘uit’ kunnen
zetten.
We zijn tegenwoordig allemaal redelijk bekend met de begrippen genetica en
DNA. In het dagelijks taalgebruik hoor je bijvoorbeeld vaak: ‘het’ zit in je genen. Maar wat is dan precies
epigenetica?
“Grootschalig genetisch onderzoek is de laatste jaren succesvol geweest in het ontdekken van veranderingen in ons
DNA die ziekteprocessen beïnvloeden. Echter, gezondheid en ziekte kunnen we slechts gedeeltelijk begrijpen als we
alleen IN de genen blijven kijken. Bij het epigenetisch onderzoek kijken we naar wat er OP de genen zit, want dat
bepaalt of genen aan of uit staan. In het kort uitgelegd; op je DNA zitten moleculaire ‘dimmers’ die regelen of genen
‘aan’ of ‘uit’ kunnen staan. Een voorbeeld van moleculaire ‘dimmers’ waarover we al veel weten, zijn de zogeheten
methylgroepen. Zijn er veel methylmoleculen aan genen gekoppeld, dan zijn deze genen uitgeschakeld; zijn er
weinig methylmoleculen, dan kunnen de genen actief worden.”
In de genetica geldt: de set genen waarmee je wordt geboren, is uniek en draag je bij je tot je doodgaat.
“Bij de epigenetica geldt dit laatste niet; hoe je leeft en wat je meemaakt kan leiden tot epigenetische veranderingen.
En dus kunnen genen gedurende het verloop van je leven meer ‘aan’ of juist meer ‘uit’ komen te staan met alle
mogelijke gevolgen voor je gezondheid van dien.
Een bijzondere omstandigheid is het meegemaakt hebben van de Hongerwinter nog voor de geboorte. Tijdens de
hongersnood in de winter van ‘44-‘45 was er nauwelijks voedsel voorhanden, ook niet voor zwangere vrouwen. De
kinderen van die vrouwen zijn dus blootgesteld aan ondervoeding als embryo en foetus. In samenwerking met Bertie
Lumey van Columbia University, hebben wij in ons laboratorium gevonden dat deze Hongerwinterkinderen nu, dus
ruim zestig jaar later, epigenetisch anders zijn dan hun broers en zussen die de Hongerwinter niet in de baarmoeder
hebben meegemaakt. Het is fascinerend om te bedenken dat de geschiedenis als het ware een afdruk kan
achtergelaten op ons DNA. Dit is een belangrijke bevinding, omdat dit de verklaring kan zijn waarom
Hongerwinterkinderen slechter scoren op allerlei gezondheidsparameters zoals de glucosehuishouding, het gewicht
en de cholesterolspiegels in het bloed.”
In welke mate wordt je gezondheid bepaald op je genen?
“Dat is dé centrale vraag binnen de epigenetica, maar ook één waarop we nog weinig antwoorden hebben.
Epigenetisch onderzoek is nog heel nieuw. Dat maakt het een ontzettend spannend vak. Vooral uit dieronderzoek
weten we dat epigenetische processen van belang zijn voor allerlei ziektes en langzamerhand komen er ook de
eerste voorbeelden dat dit ook geldt voor de mens. Om hier&nu een percentage te geven in welke mate je
gezondheid bepaald wordt door wat er op je genen zit, dat is nog te vroeg. We staan naar mijn gevoel aan het begin
van een achtbaanrit. Net als bij ons, staat er over de hele wereld voor het eerst veel en goed epigenetisch onderzoek
in de steigers. Dus we zullen over niet al te lange tijd de eerste antwoorden kennen.”
Dit wetende, zou het mogelijk zijn om de dimmers op je genen gedurende je leven bij te sturen, bijvoorbeeld
door een gezonde(re) leefstijl aan te nemen?
“Op je genen komen in feite je DNA en de omgeving samen. Uit onderzoek weten we dat de werking van je genen
gedurende je levensloop verandert. Bijvoorbeeld door aanpassingen in omgevingsfactoren als je leefstijl, je
Voeding, conceptie en zwangerschap | juli 2011
eetpatroon en je bewegingspatroon. Dat is onder andere aangetoond door onderzoek bij eeneiige tweelingen.
Naarmate zij ouder worden, is er meer onderscheid op hun genen waar te nemen.
Misschien dat al die epigenetische veranderingen samen een soort archief zijn van hoe je je leven geleid hebt. En
hoe je moeder, en misschien zelfs je vader, heeft geleefd voor of tijdens de zwangerschap. Als ons onderzoek
uitpakt zoals we hopen, dan kan een gezond verlopen zwangerschap afgelezen worden door op de genen te kijken
na de geboorte. Zo wordt het belang van een gezonde zwangerschap heel direct duidelijk.
De Heilige Graal¹ binnen de epigenetica is dat men ooit ontdekt hoe je fouten in de afstelling van de epigenetische
dimmers
–
anders
dan
met
genetica,
die
onveranderlijk
is
–
blijvend
kan
herstellen.
Als
de
Hongerwinter/ondervoeding een verslechtering oplevert, wat kan een gezond leefpatroon dan voor verbeteringen
opleveren? Wij starten binnenkort verschillende onderzoeken naar de vraag of en hoe epigenetische veranderingen
de andere, (lees: positieve), kant op zouden kunnen gaan. Bijvoorbeeld door ongezonde partners van supergezonde
mensen uit langlevende families² plannen voor gezondere voeding en meer beweging aan te bieden, en zo te kijken
of zij qua gezondheid meer in de buurt van hun supergezonde partners kunnen komen. Het wordt spannend om te
zien of voeding inderdaad veranderingen oplevert en of die veranderingen op de goede plek plaatsvinden.”
Genen worden doorgegeven naar een volgende generatie; geldt dat ook voor epigenetische veranderingen?
“Dit is vanuit evolutionair opzicht een interessante kwestie. Worden de gevolgen van de Hongerwinter ook zichtbaar
in de kleinkinderen van de destijds geboren baby’s? En waarom dan; wat zou het nut van dit doorgeven kunnen zijn?
Aan de ene kant kun je epigenetische veranderingen als gevolg van de Hongerwinter zien als een soort schade. Als
een litteken op het DNA. Doordat het DNA hier of daar niet optimaal werkt, is dat nadelig voor je gezondheid. Aan de
andere kant zijn er onderzoekers die vermoeden dat zulke epigenetische veranderingen een gerichte aanpassing
van de foetus is om beter bestand te zijn tegen ondervoeding. Mogelijk zelfs om voorbereid te zijn op voedselgebrek
na de geboorte. Het lichaam wordt als het ware geprogrammeerd om beter bestand te zijn tegen slechte
omstandigheden. Dat zou slecht uitpakken als de omstandigheden opeens ten gunste keren, zoals na de
Hongerwinter. Het hebben van een zuinig afgesteld lichaam, kan onder normale omstandigheden juist bijdragen aan
overgewicht.
Wat waar is - litteken of aanpassing - dat is vooralsnog een kwestie van speculeren. Totdat we als epigenetici harde
bewijzen hebben, voeren we deze discussies dan ook nog vooral tijdens de borrel.”
Tot besluit: goede voeding zit ‘op’ je genen?
“Ja, ik durf de stelling wel aan dat een goede voeding, goed is voor je epigenetische huishouding. En omdat een
epigenetische verandering niet zomaar om te draaien is, ziet het er naar uit dat ongezonde omstandigheden,
gevolgen hebben op de lange termijn, lang nadat die omstandigheden al weer verdwenen zijn. Dat is vooral
belangrijk tijdens de zwangerschap omdat voor de geboorte, en vooral rond de bevruchting, dimmers op de genen
extra gevoelig zijn voor invloeden van buitenaf. Een kind kan zijn hele leven plezier hebben van een gezond
voedingspatroon van de moeder. En omgekeerd kan een kind in zijn latere leven opgescheept zitten met een minder
gunstige epigenetische verandering door ongezonde voeding voor en tijdens de zwangerschap.”
1.
I.e. beeldspraak voor de oplossing van de grootste wetenschappelijke ‘mysteries’- Red.
2.
Zie ook onderzoeken over Longevity op www.langleven.net van LUMC.