Levertraan, het eerste voedingssupplement

m o n o g r af i e
m o n o g r af i e
Levertraan, het eerste
voedingssupplement
Comeback van de verguisde vitamines A en D
Aldert Hoogland
Levertraan is in de ogen van veel mensen iets van het verleden, van de “r in de maand” en met een vies gezicht een
lepel olie wegslikken. Het gebruik van het middel gaat ook eeuwen terug en het kan beschouwd worden als het eerste
voedingssupplement. Rondom de eeuwwisseling was levertraan erg populair bij de bestrijding van rachitis, de toen
veelvoorkomende vitamine D-deficiëntieziekte. Met het verrijken van margarine (in Nederland) en melk (in andere landen)
met vitamine A en D raakte het gebruik van levertraan in onbruik. Nu de wetenschap de rol van vitamine D in combinatie
met vitamine A en visvetzuren bij diverse chronische aandoeningen steeds duidelijker aantoont, is levertraan aan een
glorieuze comeback bezig. De vaak in de publieksmedia rondgebazuinde toxiciteit van deze vitamines kan daarbij in een
genuanceerder perspectief worden geplaatst.
Geschiedenis
Mensen die in kustgebieden leven, zijn zich al heel lang bewust van
Verschil met visolie
de gezondheidsbevorderende eigenschappen van levertraan. Al eeuwen
Levertraan is verwant met visolie, maar heeft een wat andere samenstel-
geleden was het onder de vissers van Schotland, IJsland, Noorwegen
ling. In tegenstelling tot visolie, dat uit de hele vis wordt geperst, wordt
en Groenland gebruikelijk om zich door het drinken van levertraan te
levertraan uitsluitend van vissenlevers gemaakt. Meestal wordt daar-
beschermen tegen de ontberingen en de vrieskou. Om die reden kan
voor kabeljauw, schelvis, heilbot of bepaalde haaiensoorten gebruikt.
levertraan worden beschouwd als het eerste voedingssupplement.
Hoewel soms anders wordt gedacht, is levertraan dus niet afkomstig
Het eerste vastgelegde medicinaal gebruik van levertraan dateert van 1789,
uit walvissen of zeehonden. De vissenlevers worden aan boord reeds
toen dr. Darbey van het ziekenhuis van Manchester het gebruikte tegen
gestoomd en vervolgens wordt de olie eruit geperst. Eenmaal aan land
reuma. In 1824 werd in de Duitse medische literatuur gewag gemaakt van
wordt de zo gewonnen ruwe levertraan verder ontdaan van water, slijm
de werking van levertraan tegen rachitis, de klassieke deficiëntieziekte
en verontreinigingen.
van vitamine D. Omstreeks 1900 leed meer dan 80% van de kinderen in
Aangezien levers rijk zijn aan vitamine A en D, bevat levertraan veel
geïndustrialiseerde gebieden van Noord-Europa aan deze aandoening
meer vitamine A en D dan visolie. Om overdosering van deze vitamines
en was levertraan een veelgebruikt middel bij de bestrijding ervan [1,2,3].
te voorkomen, mag levertraan dan ook niet gebruikt worden als primaire
Toen vitamine A en D chemisch konden worden gesynthetiseerd en aan
bron van EPA en DHA (zie kader ‘Vitamine D-toxiciteit’), visolie is daar
voedingsmiddelen werden toegevoegd, is de consumptie van levertraan
veel beter geschikt voor.
sterk verminderd.
De werking van levertraan kan het beste worden beschreven aan de
In de VS en sommige Europese landen worden vitamine A en D aan
hand van de belangrijkste ingrediënten: vitamine A, vitamine D en de
melkproducten toegevoegd. In Nederland is dat verboden en wordt
omega-3-vetzuren EPA en DHA. >>
alleen verrijking van margarine met vitamine A en D toegestaan tot aan
de niveaus die van nature in boter voorkomen.
12
Van
Van Nature
Nature nr.
nr. 66 -- 2007
2007
Vitamine D-toxiciteit
gere) doses vitamine D in het lichaam. Daardoor
in het lichaam aangemaakt [21]. Sterker nog, de
Overdreven angst leidt tot onderdosering
worden de huidige maxima door deskundigen
in de media verspreide angst voor een overdo-
als te laag beschouwd. Nieuw klinisch onder-
sering vitamine D heeft geleid tot te voorzichti-
Vitamine D blijkt niet toxisch te zijn zolang we
zoek wijst op de veiligheid van vitamine D
ge dosering hiervan in voedingssupplementen
hoeveelheden binnenkrijgen die we ook zelf
in doseringen tot minstens 250 mcg per dag
en in voedingsmiddelen die met vitamine D
geproduceerd zouden kunnen hebben door
(10.000 IE). Dit is veel hoger dan nu door
zijn verrijkt. Daardoor worden kwetsbare groe-
ons (grotendeels ontbloot) aan zonlicht bloot
voedingsautoriteiten nog als veilig wordt be-
pen onvoldoende voorzien van dit belangrijke
te stellen [21]. Uit onderzoek in de laatste jaren
schouwd [21,22]. Overigens wordt door te zon-
nutriënt. Vitamine D-deficiëntie is een zwaar
blijken onvermoede positieve effecten van (ho-
nebaden al snel iedere dag 250 mcg vitamine D
onderschat probleem in de westerse wereld.
Van Nature nr. 6 - 2007
13
um
i tod
neo p
grraaf
k ti ei j k
Vitamine A-status in Nederland suboptimaal
Een rapport van de Gezondheidsraad uit 2000 [7] was dusdanig
op de glucosestofwisseling, de vethuishouding en de productie van en
Vitamine A tijdens de zwangerschap
De vitamine A-status is in Nederland in het algemeen suboptimaal. De
verontrustend over de vitamine D-voorziening van bepaalde bevol-
gevoeligheid voor neurotransmitters.
Zwangere vrouwen hebben een verhoogde behoefte aan vitamine A en
gemiddelde retinolvoorziening blijkt in de periode 1987/88 tot 1997/98
kingsgroepen dat zelfs het Voedingscentrum nu een voedingssupple-
Om de biologische functies van vitamine D uit te oefenen, is vrijwel
kunnen veilig iedere dag 2500 tot 3000 mcg (3 tot 4 maal de ADH) van
te zijn gedaald van 839 microgram naar 660 microgram, een daling van
ment met vitamine D adviseert voor alle vrouwen van 50 jaar en ouder,
altijd dimeervorming nodig van de (door vitamine D geactiveerde) vita-
dit vitamine consumeren [16]. Dagelijkse innames vanaf ongeveer negen
ruim 21%. De voorziening met bètacaroteen daalde in die periode minder
alle mannen van 60 jaar en ouder, kinderen tot vier jaar en zwangere
mine D-receptor en een vitamine A-receptor (RXR). Vitamine A, vita-
maal de ADH worden in verband gebracht met geboorteafwijkingen
sterk: van 1,5 mg naar 1,3 mg per dag; een daling van bijna 11,5% [3].
vrouwen [8]. Het advies van het Voedingscentrum gaat niet verder dan
mine D, hun receptoren en DHA spelen dus een zeer belangrijke rol bij
[2,16]. Wettelijk mogen gevitamineerde producten (zoals voedingssup-
Rekening houdend met de nieuwe omrekeningsfactor (zie kader ‘Bèta-
10 mcg extra vitamine D voor de meest behoeftigen. Michael Holick
de genexpressie. De combinatie van vitamine D, vitamine A en DHA
plementen) in Nederland niet meer dan 1200 mcg retinol bevatten.
caroteen maar moeizaam omgezet in vitamine A’) voor bètacaroteen
neemt, net als sommige andere vitamine D-experts, echter een gezond
bepaalt voor een belangrijk deel de mate van methylatie en daarmee
Indien men zich aan de aanbevolen dosering houdt, is vergiftiging met
zou dat overeenkomen met circa 770 retinolequivalenten (RE) per dag.
gehalte 25(OH)D in het serum als uitgangspunt; een serumconcentratie
de activiteit van diverse genen [11]. Gezien het fundamentele belang
vitamine A door voedingssupplementen daarom zo goed als uitge-
De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid voor volwassen mannen is 1000
van 80 nmol/l (32 ng/ml) 25(OH)D wordt beschouwd als gezond. Hij
van een goede genexpressie, kunnen de gezondheidseffecten van deze
sloten. Lever kan echter wel hoge vitamine A-gehaltes bevatten, en aan
mcg, net als voor zwangere en zogende vrouwen. Voor niet-zwangere
stelt, dat als mensen niet worden blootgesteld aan zonlicht, ze 25 mcg
nutriënten zich op veel gebieden manifesteren. Hieronder enkele voor-
zwangere vrouwen wordt de consumptie dan ook afgeraden.
vrouwen wordt officieel 800 mcg per dag aanbevolen.
(1000 IE) vitamine D via voeding of voedingssupplementen moeten
beelden [1,2,12-15].
binnen krijgen om eenzelfde bloedspiegel te bewerkstelligen [4].
Vitamine D-deficiëntie, zwaar onderschat probleem
Kwaliteit van de levertraan
Sommige merken levertraan worden gedeodoriseerd. Dat proces is
Volgens vitamine D-expert Michael Holick heeft het menselijk lichaam
Werking
dagelijks 1000 IE vitamine D nodig om zich te beschermen tegen chro-
Recent wetenschappelijk onderzoek wijst op de grote rol die de belang-
nische ziekten. In principe zou blootstelling aan zonlicht daar voor een
rijkste ingrediënten van levertraan spelen bij de genexpressie. Regu-
belangrijk deel in kunnen voorzien. Voor blanken die meer dan 30 breed-
latie van de biologische effecten van vitamine A vindt plaats door
•
Zwangerschap en lactatieperiode
levertraan te gebruiken, want juist deze synthetische vormen van vita-
tegraden van de evenaar wonen, is berekend dat blootstelling in lente,
genexpressie, die plaatsvindt na activatie van vitamine A-receptoren:
•
Botaandoeningen, ontwikkeling van botten en tanden
mine A en D zijn veel toxischer dan de natuurlijke vorm [17] (zie kader
zomer en herfst gedurende 5 tot 15 minuten (op een heldere dag tussen
de Retinoic Acid Receptor (RAR) en de Retinoid X Receptor (RXR). Bij
•
Oogaandoeningen en nachtblindheid
‘Vitamine A-toxiciteit’).
tien uur ´s ochtends en drie uur ´s middags), met ongeveer 50% huid-
belangrijke cellulaire processen als celgroei, celdifferentiatie en apopo-
•
Immuunzwakte
oppervlak ontbloot, voldoende is om de benodigde 1000 IE cholecalci-
toseprocessen is met name RXR bepalend. RXR is (net als RAR) een
•
Infecties bij kinderen
ferol aan te maken [4]. Het grootste deel van de vitamine D-productie
belangrijke transcriptiefactor die de expressie van doelgenen reguleert.
•Preventief tegen kanker
vindt plaats in de eerste 20-30 minuten van blootstelling, daarna vindt
In de meeste gevallen vormt RXR een verbinding (dimeer) met andere
•Huidaandoeningen
nauwelijks meer extra productie plaats. Na deze periode moet de huid
receptoren in de celkern, zoals de vitamine D-receptor (VDR), PPAR
•
Cardiovasculaire aandoeningen
Conclusie
beschermd worden tegen de beschadigende effecten van excessieve
(Peroxisome Proliferator Activated Receptor) of de schildklierhormoon-
•
Bloeddruk
Door de potentieel toxische effecten van vitamine A en D is er nog
blootstelling. Ondanks dat bovengenoemde zonblootstelling op het
receptor en wordt geactiveerd na koppeling aan een ligand. Zo’n ligand
•Psychiatrische aandoeningen, met name depressie
steeds een angst voor suppletie met deze vitamines, die een rationeel
eerste gezicht redelijk makkelijk haalbaar lijkt, blijkt vitamine D-defi-
kan natuurlijk vitamine A zelf zijn, maar ook DHA blijkt een sterke acti-
•
Auto-immuunziekten
gebruik ervan in de weg staat. Nu de rol van vitamine A en D bij diverse
ciëntie in de westerse wereld alarmerend veel voor te komen [5]. Voor
vator van RXR te zijn. Activatie van RXR door DHA kan bijvoorbeeld
•
Reumatoïde artritis
chronische aandoeningen steeds meer wordt aangetoond, blijkt ander-
mensen met een donkere huidskleur is op onze breedtegraad bijvoor-
leiden tot een verbeterde toestand van dopaminerge cellen en andere
•
Multiple sclerose
zijds dat met name de vitamine D-status onder grote bevolkingsgroepen
beeld een aanmerkelijk langere blootstelling nodig. Het huidpigment
neuronen [9,10]. De RXR-PPAR-receptordimeer oefent vooral invloed uit
•
Diabetes type I en II
erg slecht is. Levertraan verdient daarom gerehabiliteerd te worden,
dusdanig ingrijpend, dat vrijwel alle van nature aanwezige vitamine A en
D eruit wordt verwijderd om later te worden vervangen door de synthetische vormen. Het is daarom belangrijk om een niet-gedeodoriseerde
“Levertraan levert vitamine A en D in hun
natuurlijke en minst toxische vorm”
melanine vertraagt de vitamine D-productie in de huid, waardoor een
aangezien het vitamine A en D in hun natuurlijke vorm levert. In deze
donkere huid zes keer zoveel tijd nodig heeft om dezelfde hoeveelheid
combinatie en in deze vorm is de toxiciteit veel minder en hoeft dat het
vitamine D aan te maken als een blanke huid [4].
therapeutische gebruik niet in de weg te staan. <<
“Nieuw klinisch onderzoek wijst op de veiligheid
van vitamine D tot minstens 250 mcg per dag”
14
“De combinatie vitamine D, A en DHA bepaalt
voor een belangrijk deel de mate van methylatie
en daarmee de activiteit van diverse genen”
Bètacaroteen maar moeizaam
omgezet in vitamine A
Vitamine A-toxiciteit
Enkele jaren geleden bleek, dat de biologische beschikbaarheid
Synthetische vitamine A tienmaal toxischer dan
natuurlijke vitamine A
Aldert Hoogland studeerde ‘Voeding van de Mens’ aan de Wageningen Universi-
van het in voedsel aanwezige bètacaroteen veel lager was dan
Vitamine A blijkt in wateroplosbare vorm, poedervorm of
teit en is nu orthomoleculair voedingskundige. Hij publiceert regelmatig over de
De vitamine D-status wordt vastgesteld door bepaling van het gehalte
men vroeger veronderstelde. Jarenlang was de omrekenings-
emulsie tien maal zo toxisch te zijn als vitamine A in olie [17].
invloed van nutriënten op de gezondheid.
van 25(OH)D (calcidiol) in het serum. Dit is de belangrijkste vitamine
factor 1:6, wat inhoudt dat 1 mcg vitamine A gemaakt wordt uit 6
In geval van vitamine A in olieoplosbare vorm treedt chronische
D-metaboliet in het serum. Op onze breedtegraden loopt in principe
mcg bètacaroteen. Uit onderzoek van de Universiteit Wageningen
hypervitaminose A op na dagelijks 2 mg (2000 mcg) retinol (=
iedereen een redelijke kans op een vitamine D-deficiëntie [4]. Grote
bleek dat bètacaroteen uit groenten en fruit veel slechter wordt
6.667 IE vitamine A) per kg lichaamsgewicht gedurende vele
groepen mensen in Nederland blijken al vitamine D-deficiënt te zijn.
opgenomen dan gedacht, waardoor uiteindelijk minder vitamine
maanden of jaren
Zo bleek 82% van een groep onderzochte psychogeriatrische patiënten
A kan worden gevormd [16]. Op basis van dit onderzoek heeft
Een andere interessante bevinding is dat vitamine D uit lever-
een zeer slechte (minder dan 12 ng calcidiol per ml) vitamine D-status
het Amerikaanse Institute of Medicine de omrekeningsfactor van
traan een beschermend effect blijkt te hebben tegen de toxi-
te hebben [6]. Onder adolescenten is de vitamine D-voorzienining ook
bètacaroteen naar vitamine A bijgesteld van 1:6 naar 1:12.
sche effecten van vitamine A. Zo is er recent nogal wat te doen
zorgwekkend. 24,1% van een groep ogenschijnlijk gezonde adolescenten
In de vitamine A voorziening kan dan ook beter voorzien worden
geweest over een vermeend negatief effect van relatief lage
bleek vitamine D deficiënt te zijn (calcidiol minder dan 15 ng/ml), 4,6%
door retinol, ddan door bètacaroteen en andere carotenoïden
doses vitamine A op de botdichtheid [18,19]. Uit dierexperi-
bleek zelfs zwaar deficiënt (minder dan 8 ng/ml). Bijna de helft (42%)
in voedsel. Overigens heeft bètacaroteen uit voedingssupple-
menteel onderzoek en tenminste één humane studie blijkt, dat
had calcidiolspiegels beneden 20 ng/ml [120].
menten een aanmerkelijk betere biologische beschikbaarheid
retinol de botdichtheid alleen negatief kan beïnvloeden als ook
dan bètacaroteen uit groenten en fruit [17].
de vitamine-D-status laag is [20].
Van Nature nr. 6 - 2007
Van Nature nr. 6 - 2007
15
m o n o g r af i e
h e t doS s i e r
6
Referenties
1. Guy RA. The history of cod liver oil as a remedy Am J Dis Child. 1923;26:112-6
2. Rajakumar K. Vitamin D, cod-liver oil, sunlight, and rickets: a historical perspective.
Pediatrics. 2003;112(2):e132-5
3. Gezondheidsraad. Commissie Trends voedselconsumptie. Enkele belangrijke ontwikkelingen in de voedselconsumptie. Publicatie nr 2002/12. Den Haag: Gezondheidsraad;
2005;135(11):2739S-48S
5. Hyppönen E, Power C. Hypovitaminosis D in British adults at age 45 y: nationwide
cohort study of dietary and lifestyle predictors. Am J Clin Nutr. 2007;85(3):860-8
6. Veeninga AT, Wielders JP, Oosterink J. Vitamine D pilot onderzoek bij psychogeriatrische
patiënten: 82% is (ernstig) deficiënt Tijdschr Gerontol Geriatr. 2004;35(5):203-6
7.Gezondheidsraad. Voedingsnormen: calcium, vitamine D, thiamine, riboflavine, niacine,
pantotheenzuur en biotine, Nr 2000/12. Den Haag: Gezondheidsraad; 2000
8. Voedingscentrum. Vitamines en mineralen - Vitamine D (cholecalciferol),
in http://www.voedingscentrum.nl/voedingscentrum/Public/Dynamisch/
hoe%20eet%20ik%20gezond/vitamines%20en%20mineralen/vitamine%20D.htm
(2007)
9. Stafslien DK, Vedvik KL, De Rosier T, et al. Analysis of ligand-dependent recruitment
of coactivator peptides to RXRbeta in a time-resolved fluorescence resonance energy
transfer assay. Mol Cell Endocrinol. 2007;264(1-2):82-9
10. Radominska-Pandya A, Chen G. Photoaffinity labeling of human retinoid X receptor beta
(RXRbeta) with 9-cis-retinoic acid: identification of phytanic acid, docosahexaenoic acid,
and lithocholic acid as ligands for RXRbeta. Biochemistry. 2002;41(15):4883-90
11. Pruimboom L. Vitamine D, vitamine A en DHA. ‘To restore health we have to go back to
GIF9@FK@:8#ELMFFI
8CC<C<<=K@A;<E
the future’ Van Nature. 2006;1(1):30-2
het Kind
2002
4. Holick MF. The vitamin D epidemic and its health consequences. J Nutr.
12. Gruenwald J, Graubaum HJ, Harde A. Effect of cod liver oil on symptoms of rheumatoid
arthritis. Adv Ther. 2002;19(2):101-7
13. Raeder MB, Steen VM, Vollset SE, et al. Associations between cod liver oil use and
;\fgYflnmXe[\YXZk\i`‡c\ÕfiX`e[\[XidY\^`ekXc
symptoms of depression: The Hordaland Health Study. J Affect Disord. 2007;101(1-
Y`a[\^\Yffik\%;XXieXmiXX^k_\kY\_fl[mXe\\e^\$
3):245-9
qfe[\[XidÕfiX_\k_\c\c\m\eXXe[XZ_k%;ffikXcmXe
14. Stene LC, Joner G, Norwegian Childhood Diabetes Study Group. Use of cod liver oil during the first year of life is associated with lower risk of childhood-onset type 1 diabetes:
a large, population-based, case-control study. Am J Clin Nutr. 2003;78(6):1128-34
15. Brox J, Olaussen K, Osterud B, et al. A long-term seal- and cod-liver-oil supplementation
in hypercholesterolemic subjects. Lipids. 2001;36(1):7-13
16. Siemelink M, Jansen EHJM, Piersma AH, Opperhuizen A. Active components in food
supplements. RIVM Rapport 650250001. 2000
17. Myhre AM, Carlsen MH, Bøhn SK, et al. Water-miscible, emulsified, and solid forms
of retinol supplements are more toxic than oil-based preparations. Am J Clin Nutr.
2003;78(6):1152-9
18. Penniston KL, Tanumihardjo SA. The acute and chronic toxic effects of vitamin A. Am J
Clin Nutr. 2006;83(2):191-201
19. Jackson HA, Sheehan AH. Effect of vitamin A on fracture risk. Ann Pharmacother.
]XZkfi\e bXe [\ [XidÕfiX m\iXe[\i\e% 9`a [\ XXegXb
mXe\\e[\i^\c`ab\m\iXe[\i`e^`j[\c\\]k`a[j]Xj\_\\c
Y\gXc\e[%9feljXe_\\]k[i`\gifY`fk`ZX`e_\kXjjfik`$
d\ek[`\`ejg\c\efgm\ijZ_`cc\e[\m\iXe[\i`e^\e`e[\
ÕfiX1;XidfZXi\@e]Xek`j#;XidfZXi\<okiX]fik\\e
;XidfZXi\<ok\ej`j%
N`ck l d\\i `e]fidXk`\ fm\i 9feljXe f] fm\i [\ jg\$
Z`Ô\b\ kf\gXjj`e^j^\Y`\[\e mXe 9feljXe GifY`fk`ZX6
B`abfgnnn%YfeljXe%ec&mX[\d\Zld%
9feljXe 9M K1 '(/- -,( ')) <1 `e]f7YfeljXe%ec
2005;39(12):2086-90
20. Johansson S, Melhus H. Vitamin A antagonizes calcium response to vitamin D in man. J
Bone Miner Res. 2001;16(10):1899-905
21. Vieth R. Vitamin D supplementation, 25-hydroxyvitamin D concentrations, and safety.
Am J Clin Nutr. 1999;69(5):842-56
22. Hathcock JN, Shao A, Vieth R, et al. Risk assessment for vitamin D. Am J Clin Nutr.
2007;85(1):6-18.
Nieuw Bonusan logo
Rood vierkantje (pms 032) en grijze tekst (pms 430)
het Dossier
=PKFK?<I8G@<<EFIK?FDFC<:LC8@I<
K?<I8G@<MFFI;<GI8BK@AB
Bonusan logo zonder 'R' in het vierkantje voor logo's kleiner dan 4,2 x 0,63 cm
Rood vierkantje (pms 032) en grijze tekst (pms 430)
16
Van Nature nr. 6 - 2007
Van Nature nr. 6 - 2007
17