Rapport concept - NHL Hogeschool
advertisement
DOMEINCOMPETENTIES voor de bachelorgraad van hogere beroepsopleidingen ECONOMICS COMMERCE BUSINESS ADMINISTRATION COMMUNICATIONS LAW Versie 2 2005 over: Niveaus in domeincompetenties MBO kwalificatieprofielen (doorstroom) V.O. profielen (instroom) Validatie door (regionale) werkvelden Actueel houden van domeincompetenties Tussenuitstroomniveaus en Associate Degree november 2005 1 INHOUDSOVERZICHT Samenvatting .............................................................................................................................. 5 DEEL A ...................................................................................................................................... 7 HOOFDSTUK 1 Het project ............................................................................................... 7 1.1 Inleiding ................................................................................................................ 7 1.2 Voorgeschiedenis en nieuwe ontwikkelingen ....................................................... 8 1.3 Resultaten en Adviezen ....................................................................................... 10 1.3.1 Domeincompetenties voor de bachelor of Law................................................ 10 1.3.2 Kenmerkende beroepssituaties per domein: illustraties ................................... 11 1.3.3 Afstemming domeincompetenties met m.b.o.-kwalificaties niveau 4 ............. 12 1.3.4 Afstemming domeincompetenties met v.o.-profielen en hbo-instroomeisen .. 15 1.3.5 Advies over toetsen en ijken domeincompetenties door (regionale) werkveld 19 1.3.6 Advies over actueel houden domeincompetenties en verband met AD ........... 20 HOOFDSTUK 2 Domeincompetenties: een overzicht ..................................................... 22 DEEL B .................................................................................................................................... 24 ECONOMICS ...................................................................................................................... 25 I. Het domein .................................................................................................................... 25 Domeinkarakteristiek ....................................................................................................... 25 Domeincompetenties ........................................................................................................ 25 Toelichting ........................................................................................................................ 25 II. Toegang tot het domein Economics en opleidingen binnen het domein ..................... 27 A. Verklaring over toelating............................................................................................. 27 B. Gegevens en toelichting............................................................................................... 28 Opleidingen tot de graad bachelor of Economics: .......................................................... 28 Competentieniveaus voor de domeincompetenties Economics ........................................ 28 Illustraties van de domeincompetenties Economics ......................................................... 38 Toelichting op domeincompetenties, niveaus en illustraties van Economics ................... 47 VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting ................................................................ 50 MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij selectie profielen ........................................ 50 COMMERCE ....................................................................................................................... 51 I. Het domein .................................................................................................................... 51 Domeinkarakteristiek ....................................................................................................... 51 Domeincompetenties ........................................................................................................ 51 Toelichting ........................................................................................................................ 52 II. Toegang tot het domein Commerce en opleidingen binnen het domein ..................... 53 A. Verklaring over toelating............................................................................................. 53 B. Gegevens en toelichting............................................................................................... 54 Opleidingen tot de graad bachelor of Commerce: ........................................................... 54 Competentieniveaus voor de domeincompetenties Commerce ........................................ 54 Illustraties van de domeincompetenties Commerce ......................................................... 62 VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting ................................................................. 62 MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij selectie profielen ........................................ 62 2 BUSINESS ADMINISTRATION ....................................................................................... 63 I. Het domein .................................................................................................................... 63 Domeinkarakteristiek ....................................................................................................... 63 Domeincompetenties ........................................................................................................ 63 Toelichting op het domein Business Administration: ....................................................... 63 II. Toegang tot het domein Business Administration en opleidingen binnen het domein 64 A. Verklaring over toelating............................................................................................. 64 B. Gegevens en toelichting............................................................................................... 65 Opleidingen tot de graad bachelor of Business Administration ...................................... 65 Competentieniveaus voor de domeincompetenties Business Administration ................... 66 Illustraties van de domeincompetenties Business Administration ................................... 66 VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting ................................................................. 77 MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij selectie profielen ........................................ 77 COMMUNICATIONS ......................................................................................................... 78 I. Het domein .................................................................................................................... 78 Domeinkarakteristiek ....................................................................................................... 78 Domeincompetenties ........................................................................................................ 78 Toelichting ........................................................................................................................ 79 II. Toegang tot het domein Communications en opleidingen binnen het domein ........... 79 A. Verklaring over toelating............................................................................................. 79 B. Gegevens en toelichting............................................................................................... 80 Opleidingen tot de graad bachelor of Communications: ................................................. 80 Competentieniveaus voor de domeincompetenties Communications............................... 81 Illustraties van de domeincompetenties Communications ............................................... 81 VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting ................................................................. 81 MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij selectie profielen ........................................ 81 LAWS................................................................................................................................... 82 I. Het domein .................................................................................................................... 82 Domeinkarakteristiek ....................................................................................................... 82 Domeincompetenties ........................................................................................................ 82 Toelichting ........................................................................................................................ 82 II. Toegang tot het domein Laws en opleidingen binnen het domein .............................. 83 A. Verklaring over toelating............................................................................................. 83 B. Gegevens en toelichting............................................................................................... 84 Opleidingen tot de graad bachelor of Laws ..................................................................... 84 Competentieniveaus voor de domeincompetenties Laws ................................................. 84 Illustraties van de domeincompetenties Laws .................................................................. 84 VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting ................................................................. 84 MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij selectie profielen ........................................ 84 BIJLAGEN: .......................................................................................................................... 85 Bijlage 1: Personen die meewerkten aan het project HEO domeinen2 ............................ 86 Bijlage 2 Brief 03.02.2004 van de HBO-raad .................................................................. 87 Bijlage 3: Brief staatssecretaris aan Tweede Kamer dd 13 juni 2005 (selectie) .............. 89 Bijlage 4: Internationale en NVAO kwalificaties, generieke hbo-kwalificaties .............. 91 Selectie uit: A Framework for Qualifications of the EHEA (Dublin descriptoren) ... 91 Kwalificaties voor de Bachelor volgens NVAO ........................................................ 93 3 Generieke kwalificaties bachelor hbo ......................................................................... 94 Bijlage 5: MBO4 kwalificatieprofielen en gegevens over doorstroom............................ 96 Kwalificatieprofielen mbo4......................................................................................... 96 Doorstroom mbo-hbo: recente gegevens..................................................................... 97 Doorstroom mbo-hbo in regionale samenwerkingsverbanden .................................... 98 Begrippen .................................................................................................................... 99 Administrateur ........................................................................................................... 100 Commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen. ......................................... 101 Medewerker marketing en communicatie ................................................................. 103 Export medewerker (groothandel) ............................................................................ 103 Logistiek supervisor (groothandel) ........................................................................... 104 Ondernemer detailhandel ........................................................................................... 105 Filiaalmanager (detailhandel) ..................................................................................... 106 Vestigingsmanager groothandel ................................................................................. 107 Juridisch medewerker ................................................................................................. 108 Leidinggevende horeca, contractcatering, informatie, recreatie en bakkerij ............. 108 Ondernemer horeca / bakkerij .................................................................................... 109 Medewerker Informatiedienstverlening ..................................................................... 110 Bijlage 6: Domeincompetenties, raamwerk descriptoren, model competentieniveaus .. 112 Bijlage 7: Competentie: begripsbepaling en specificatieschema ................................... 119 Bijlage 8: Model van processen in een organisatie ........................................................ 124 4 Samenvatting Onderstaande tekst is een voorlopige samenvatting. Eind 2004 hebben het Sectoraal Adviescollege (SAC) en de sectorraad Hoger Economisch Onderwijs (HEO) besloten tot het 2e project rond domeincompetenties. Het eerste project had onderscheidende domeincompetenties en een karakterisering ontwikkeld voor 4 van de 5 domeinen, met inbegrip van twee algemene domeincompetenties die voor alle domeinen geldig zijn, die zijn vastgesteld in mei 2004. De ontwikkeling van domeinen is hiermee gestart en verdere activiteiten lagen voor de hand, zoals de noodzaak te komen tot een ijking in overleg met het werkveld. De domeincompetenties boden verder de mogelijkheid te kijken naar de afstemming met de nieuwe kwalificatieprofielen van het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) en de profielen in het voortgezet onderwijs (vo). Het was ook duidelijk dat de domeincompetenties als abstracte formuleringen een aanvulling behoefden met een aantal illustraties van beroepssituaties waarin ze een prominente rol spelen. Als doelstellingen van het tweede project zijn daarom aangegeven: 1. Domeincompetenties formuleren voor de bachelor of Laws 2. Afstemming uitwerken van domeincompetenties met m.b.o.-kwalificaties/competenties op niveau 4 (doorstromers) 3. Afstemming uitwerken van domeincompetenties met v.o.-profielen en hbo-instroomeisen 4. Een verzameling (catalogus) van kenmerkende beroepssituaties per domein (‘illustraties’) maken 5. Advies over toetsen en ijken van domeincompetenties door het (regionale) werkveld 6. Advies over actueel houden van domeincompetenties en het verband met tussen-uitstroomniveaus, met name associate degrees. Het voorliggende rapport bevat de resultaten die zijn bereikt in de looptijd van het project. Tijdens deze periode ontstonden diverse externe ontwikkelingen die van invloed waren op de doelstellingen, daarmee soms interfereerden. Een nieuwe wet op het hoger onderwijs werd aangekondigd die eerst wel en daarna niet zou uitgaan van domeinen. Diverse externe adviezen verschenen, gevraagd door de bewindslieden op het ministerie van OCW, die er als regel direct mee instemden. De sterke drang om te komen tot tweejarige programma’s voor een Associate Degree kreeg steun. Een overzicht van deze externe en interne ontwikkelingen maakt duidelijk dat veel zaken tegelijk spelen en het zicht op het totaal dreigen te bemoeilijken. Domeincompetenties voor het domein Laws zijn geformuleerd en kregen de instemming binnen het domein. De afstemming mbo en hbo blijkt een lastige puzzel te zijn, zowel in politiek-bestuurlijk opzicht, als door de verschillen in aanpak, regie en context binnen mbo en hbo. Onderkenning van de verschillen verdient de voorkeur boven druk op meer vervlechting. Het bereik en de omvang van de vraag waar afstemming en aansluiting meerwaarde kan opleveren, waar en hoeveel doorstroom bestaat en wat de ruimte is voor meer doorstroom is in kaart gebracht. Het voorstel is uit te gaan van een open en ruime toegang tot domeinen en opleidingen, zonder extra eisen, maar wel met duidelijke aanbevelingen die zijn gebaseerd op wat verwacht wordt in het 1e studiejaar. Aanbevelingen en een begeleidingssysteem dat eventueel krachtig verwijst nemen de plaats in van instroomeisen. De nieuwe kwalificatiestructuur van het mbo moet nog worden ingevoerd en dat biedt ruimte om tijdig in te spelen op een betere afstemming waar dat nuttig en nodig is. Het is nodig verder te werken aan een stelsel van landelijke uitspraken en aanbevelingen, waarvoor bouwstenen zijn aangedragen. De domeinen Economics en Commerce hebben, mede voor de afstemming, competentieniveaus voor hun domeincompetenties ontwikkeld, die in dit rapport zijn opgenomen. 5 De afstemming op de instroom vanuit het voortgezet onderwijs (vo) betreft de profielen die in 2005 zijn aangepast. Ook hier zijn relevante gegevens bijeengebracht voor de analyse van de huidige situatie die verre van doorzichtig is. Het voorstel te komen tot open en ruime toegang tot domeinen en opleidingen, maar sterke aanbevelingen en begeleiding bij de studie kan ook hier veel meer opleveren dan uitgebreide regelgeving. Een voorstel dat in overeenstemming is met gedachten op dit punt die ook bestaan bij de HBO-raad en lopende het project zijn bericht aan de minister die hier naar had gevraagd. Illustraties van beroepssituaties kunnen domeincompetenties meer inkleuring geven en helpen bij de interpretatie. Diverse domeinen hebben dergelijke illustraties ontwikkeld, soms een voor elk van de domeincompetenties, soms meer door per opleiding illustraties te maken. Zij zijn opgenomen in dit rapport, voorzover ze beschikbaar kwamen, waardoor een begin is gemaakt met een catalogus. Een advies over toetsen en ijken van domeincompetenties door het werkveld gaat uit van de noodzaak dat het werkveld nauwer betrokken moet worden bij de verdere ontwikkeling van domeinen. Dit kan door het inrichten domeinadviesraden en een eenvoudige, lichte structuur en (centrale) ondersteuning te realiseren voor het stelsel van landelijke overleggen per opleiding en domein. De incidentele vorm om tot validatie te komen door het bijeenbrengen van vertegenwoordigers van lokale adviesraden kan intussen het beste wel doorgang vinden. Het advies over actueel houden van domeincompetenties, eventueel uit te strekken tot de landelijke competenties van opleidingen, gaat ook uit van de inrichting van eerdergenoemde structuur. Het advies voor tussenuitstroomniveaus betreft vooral de associate degree, omdat alleen dit niveau op het moment aan de orde en onderwerp is van inmiddels vastgelegde procedures en besluiten. Twee eisen staan voorop: inbedding in de bacheloropleiding en verankering in een behoefte van het werkveld. Wat de eerste eis betreft is het advies competentieniveaus, waar aanwezig, een rol toe te kennen, maar deze niet een-op-een met de kwalificaties te bestempelen. Een AD-graad heeft een eigen profiel door de tweede eis. Directe doorstroom na het behalen van de graad, zonder eerste werkervaring op te doen, ligt daarom niet voor de hand. 6 DEEL A Deel A is het algemene deel van dit eindrapport. Het eerste hoofdstuk gaat vooral over het project ‘HEO domeinen 2’ waarvan dit rapport de resultaten bevat. Hoofdstuk twee geeft een geactualiseerd overzicht van de domeincompetenties, totaal en per domein, inclusief overeengekomen aanpassingen van de 1e versie die in mei 2004 is verschenen. HOOFDSTUK 1 Het project De inleiding geeft de doelstellingen en de context aan. De tweede paragraaf beschrijft de redenen voor het ontstaan van domeinen en domeincompetenties en de nieuwe ontwikkelingen na mei 2004 die een rol (gaan) spelen. De derde paragraaf geeft een overzicht van de resultaten die in het rapport in meer detail zijn opgenomen en bevat de adviezen die zijn gevraagd. 1.1 Inleiding Eind 2004 hebben het Sectoraal Adviescollege (SAC) en de sectorraad Hoger Economisch Onderwijs (HEO) besloten tot het 2e project rond domeincompetenties. Het 1e project had onderscheidende domeincompetenties en een karakterisering ontwikkeld voor 4 van de 5 domeinen, met inbegrip van twee algemene domeincompetenties die voor alle domeinen geldig zijn. Deze zijn in mei 2004 vastgesteld, gepubliceerd op de website van de HBO-raad en in het eindrapport Domeincompetenties 1e versie opgenomen. Het rapport bevatte verder een aantal toelichtende teksten en bijlagen. De ontwikkeling van domeinen is hiermee gestart en verdere activiteiten lagen voor de hand, zoals de noodzaak te komen tot een ijking in overleg met het werkveld. De domeincompetenties boden verder de mogelijkheid te kijken naar de afstemming met de nieuwe kwalificatieprofielen van het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) en de profielen in het voortgezet onderwijs (vo). Het was ook duidelijk dat de domeincompetenties als abstracte formuleringen een aanvulling behoefden met een aantal illustraties van beroepssituaties waarin ze een prominente rol spelen. De doelstellingen van het 2e project zijn als volgt aangegeven: 7. Domeincompetenties formuleren voor de bachelor of Laws 8. Afstemming uitwerken van domeincompetenties met m.b.o.-kwalificaties/competenties op niveau 4 (doorstromers) 9. Afstemming uitwerken van domeincompetenties met v.o.-profielen en hbo-instroomeisen 10. Een verzameling (catalogus) van kenmerkende beroepssituaties per domein (‘illustraties’) maken 11. Advies over toetsen en ijken van domeincompetenties door het (regionale) werkveld 12. Advies over actueel houden van domeincompetenties en het verband met tussen-uitstroomniveaus, met name associate degrees. Het 2e project is, evenals het 1e, door de sector zelf uitgevoerd en met eigen middelen gefinancierd. De resultaten zijn opgenomen in dit eindrapport. Een overzicht van personen die hebben meegewerkt geeft bijlage 1. Een aantal bijlagen is toegevoegd als toelichting en informatie. Enkele bijlagen uit het 1e rapport zijn opgenomen (soms licht aangepast) om verwijzingen naar dat rapport te ondervangen. Documenten die in de tekst genoemd worden zijn als regel via websites beschikbaar, vooral die van het ministerie van OCW (www.minocw) of de HBO-raad (www.hbo-raad.nl). Als ze op (een van) deze twee sites zijn te vinden is dat niet expliciet aangegeven, maar wel als andere websites moeten worden geraadpleegd. Zo kan men bijvoorbeeld op de site www.owinsp.nl een rapport vinden onder de titel ‘Onderwijsverslag 2003/2004’ dat in hoofdstuk 10 een interessante en evaluerende blik geeft op de ontwikkelingen en gebeurtenissen in die periode. 7 1.2 Voorgeschiedenis en nieuwe ontwikkelingen Een beknopt overzicht wordt gegeven van achtergronden voor keuze en ontwikkeling van domeinen en domeincompetenties, min of meer chronologisch tot en met het starten van het vervolgproject HEO domeinen 2. Vervolgens wordt een aantal nieuwe gebeurtenissen en ontwikkelingen genoemd, zowel in Nederland als internationaal, die relevant zijn voor de (ontwikkeling van) domeinen. De definitieve effecten zijn nog niet volledig te overzien en een korte tussenstand sluit daarom de paragraaf af. De achtergronden van het ontstaan van domeinen en domeincompetenties zijn deels terug te vinden in de brief van de HBO-raad dd 3 februari 2004 (opgenomen als bijlage 2), die in meer detail ingaat op het ontstaan, doelen en acties. Een overzicht van de belangrijkste feiten en gebeurtenissen: 0. De overgang naar de bachelor-master struktuur in 2002 betekende dat besturen van hogescholen moesten aangeven welke bachelorgraad elke opleiding verleent. 1. Het algemeen bestuur van de HBO-raad adviseerde op 21 februari 2003 over graadtoevoegingen. Het advies omvatte een aanzienlijk beperkter aantal graden dan er CROHO-opleidingen waren en is op een gering aantal uitzonderingen na opgevolgd. 2. De sector Hoger Economisch Onderwijs onderscheidde 5 bachelorgraden (domeinen): Economics, Commerce, Business Administration, Communication, Law. Drie opmerkingen zijn te maken: a. Soms hebben opleidingen met dezelfde naam voor verschillende graden gekozen, al dan niet behorende tot die welke de HBO-raad adviseerde. b. Enkele HEO-opleidingen kozen voor een domein in een andere sector, maar zijn daarbij soms ook onderling een verschillende graad verdeeld zijn (zie a) c. Sommige graadtoevoegingen werden ook gebruikt in andere sectoren (BA en Law), maar de betreffende opleidingen hebben inmiddels besloten over te gaan naar de sector HEO. 3. De brief van de HBO-raad dd 3 februari 2004 gaat over het ontwikkelen van domeincompetenties voor elke graad (domein) en de invoering van een informatiebank voor domeincompetenties hogescholen breed, waaraan op vrijwillige basis kan worden deelgenomen. Zie bijlage 2. De brief geeft ook aan dat domeincompetenties gelden als de gemeenschappelijke stam voor een graad, aan te vullen met algemene bachelorcompetenties en specialistische tot de croho-opleiding. 4. De sector HEO besluit medio 2003 tot een sectorbreed project om de domeincompetenties te ontwikkelen en kan deze in mei 2004 vaststellen voor vier van de vijf domeinen. 5. De sector HEO besluit eind 2004 tot een vervolgproject HEO domeinen 2 dat start in januari 2005. Het project betreft een aantal vooral extern gerichte aspecten, naast de domeincompetenties voor Law: de afstemming met mbo kwalificatieprofielen en v.o. profielen, de ontwikkeling van illustratieve beroepssituaties, de wijze van toetsing en ijking samen met werkvelden, onderhoud en tenslotte de dynamisering en mogelijke tussenuitstroomniveaus (bijv. voor associate degrees). Nieuwe feiten en ontwikkelingen in Nederland die voor de domeinen en het project van belang zijn: 6. De staatssecretaris van OC&W kondigt begin 2005 een nieuwe wet op het hoger onderwijs aan en over de inhoud verschijnt in februari 2005 een notitie. De notitie geeft aan dat domeinen een plaats krijgen in de wet en dat CROHO-registraties van opleidingen dan niet meer nodig zal zijn, terwijl domeinen ook gaan gelden als accreditatie-eenheid. De reacties en discussies (kamer, hbo-raad en NVAO) leiden ertoe dat deze gedachte al binnen enige maanden sterk is afgezwakt. Enkele voorbeelden: de NVAO vindt dat op opleidingsniveau accreditatie moet blijven bestaan. Ook de Tweede Kamer plaatst vraagtekens bij de invoering van domeinen en denkt zelfs aan accreditatie per instelling. 7. De HBO-raad besluit dat moet worden gekozen voor een niveau en kiest voor het handhaven van de opleidingen in de wet. 8. Het MBO rondt de ontwikkeling van nieuwe kwalificatieprofielen, gebaseerd op competenties, vrijwel geheel af in de eerste maanden van 2005. Deze profielen spelen een rol bij de afstemming met het hbo en vooral ook de domeinen. De invoering van de nieuwe profielen in het onderwijs zal de komende jaren plaats gaan hebben. Bijlage 5 geeft een overzicht van relevante mbo4 profielen. 8 9. De minister van OC&W stelt begin 2005 profielcommissies in die moeten adviseren over een aantal vragen rond de v.o.profielen. Zij moeten een advies geven voor de korte termijn (2007, advies in juni 2005) en voor de lange termijn. Het korte termijn advies is gereed gekomen in juni 2005 en kreeg de instemming van de minister, vastgelegd in een brief aan de Tweede kamer. Het advies gaat onder meer uitvoerig in op het vak wiskunde, waarvoor een andere indeling wordt voorgesteld. Eerder had de minister al besloten dat na 2007 voor een deel van de profielen een tweede vreemde taal verplicht wordt. 10. De minister van OC&W stuurt in juli 2005 het wetsvoorstel vo-profielen naar de Tweede Kamer. 11. De staatssecretaris van OC&W stuurt in juni 2005 de Tweede Kamer een brief waarin hij onder meer meedeelt wat internationaal is afgesproken door ministers van betrokken landen in mei 2005 te Bergen (Noorwegen) over voortgang in het Bologna-proces. Bijlage 3 bevat passage uit die brief. 12. De staatssecretaris van OC&W besluit in juni 2005 in te stemmen met experimenten voor invoering van korte hbo-programma’s, vooralsnog aangeduid als Associate Degree programma’s, die moeten zijn ingebed in de hbo-bacheloropleidingen. Voor informatie, brieven en publicaties kan men ook de website www.dashe.nl raadplegen, eveneens voor de relevante stukken van OC&W. 13. De HBO-raad neemt in juni een bindingsbesluit over de procedures rond AD-voorstellen en een besluit over de criteria die gehanteerd worden, vastgelegd in een brief dd 1 juli 2005. 14. De staatssecretaris van OC&W biedt de Tweede Kamer het rapport aan van een adviescommissie over de toekenning van graden in het wo en hbo, waarover hij zich positief uitlaat. De commissie stelt onder meer voor twee nieuwe graden in te voeren voor het hbo met de toevoeging Science (Sc) of Arts (A), indien onderzoek deel uit maakt van de opleiding. 15. De staatssecretaris heeft eerder in 2005 een adviesrapport gevraagd over de keuzes van domeinen in het hoger onderwijs. (na publicatie tekst invoegen, verwacht in september 2005). 16. De staatssecretaris biedt de Tweede Kamer het concept van de nieuwe wet WHW aan, waarin onder meer de domeinen niet zijn gekozen als eenheid voor de accreditatie. (na publicatie tekst invoegen) Nieuwe feiten en ontwikkelingen in Europa die van belang zijn: 17. Een eindrapport verschijnt in februari 2005 over ‘A framework for Qualifications of the European Higher Education Area’ van een internationale commissie die werkte in het kader van het Bologna proces vanuit het Joint Quality Initiative (JQI). Zie http://www.bologna-bergen2005.no/. Het rapport bevat een recente versie van de Dublin-descriptoren – de generieke kwalificaties voor bachelors, masters – met de uitbreiding voor de ‘short cycle’ kwalificaties (in Nederland nu bekend als de Associate Degree, zie punt 10). Het ministerie van OC&W en in het verlengde daarvan de NVAO zijn verantwoordelijk voor de toepassing van deze kwalificaties op nationaal niveau en de compatibiliteit via een procedure die is aangeduid als ‘self-certification’. Het rapport geeft een overzicht van de voorgeschiedenis en de wijze waarop met de resultaten verder gewerkt kan worden. Het rapport is aangenomen (zie punt 11) en daarom is in bijlage 4 deze nieuwste versie van de Dublin descriptoren opgenomen samen met enkele andere gegevens uit het rapport. Het kwalificatiekader van de NVAO is vastgesteld in 2003 en die versie van kwalificaties van de hbo bachelor is ook vermeld in de bijlage, omdat het op dit moment nog niet duidelijk is of aanpassing nodig is. Verder zijn er nog de tien generieke hbo-kwalificaties, waarvan de status niet helemaal duidelijk meer is, maar een afbeelding op het NVAO-kwalificatiekader was eerder al eens gemaakt en nog eens vermeld. Tussenstand Een groot aantal activiteiten, deels nieuwe is te zien in de (beleidsbepalende) omgeving. Zij leiden ook tot een aantal onzekerheden binnen het hbo en met betrekking tot de domeinontwikkeling. De ontwikkeling van domeinen is begonnen als vooral een intern hbo aangelegenheid, al sloot deze wel aan op beleidsontwikkelingen voor de toekomst die langer liepen. Sleutelwoorden in dat verband zijn onder meer: vergroting van flexibiliteit in onderwijs en opleidingstrajecten, verruiming van keuze voor majors en minors in brede bacheloropleidingen, vereenvoudiging in regelgeving, sneller inspelen op nieuwe ontwikkelingen in trajecten (nieuwe en stoppen), meer transparantie in het aanbod van opleidingen voor werkvelden en studenten. Al deze doelstellingen zijn recent en duidelijk aangegeven 9 in de beleidsnotitie die het ministerie van OCW in februari 2005 uitbracht bij het bekendmaken van het plan de WHW te vernieuwen. Deze notitie stelde zelfs dat de domeinen het uitgangspunt zouden worden in de nieuwe wet in plaats van opleidingen, zelfs de accreditatie zou per domein kunnen gaan gebeuren. Ruim een halfjaar verder ziet het er naar uit dat bij nader inzien deze gedachte geheel is teruggenomen, de opleiding blijven in de wet staan als eenheid voor accreditatie en domeinen komen in de wet waarschijnlijk nauwelijks nog voor. Deze nieuwe ontwikkeling betekent dat het hbo moet kiezen al dan niet door te gaan met het proces van domeinvorming, dat overigens eerder zelf gestart was toen een nieuwe WHW nog niet aan de orde was. De WHW biedt dus weinig of geen externe reden en stimulans voor de domeinvorming, maar zal waarschijnlijk ook geen belemmeringen in de weg leggen. Het is misschien zelfs te verkiezen dat de domeinvorming, die een eigen dynamiek kent en binnen het hbo nog volop in ontwikkeling is, niet te snel wordt ‘opgelegd’ door wetgeving, wetten zijn er niet om te vernieuwen. Invoering van domeinen onder gelijktijdige opheffing van geregistreerde opleidingen het CROHO-register voordat domeinen zijn geconsolideerd binnen het hbo brengt risico’s met zich mee, kan leiden tot een onoverzichtelijke situatie. Een andere kwestie is dat de eerder aangegeven doelen geldig blijven om na te streven en de domeinen kunnen hierin een belangrijke rol spelen. De wet kan daartoe openingen bieden en dan is op de duur mogelijk vastlegging aan de orde. Domeinen zijn vooral van grote betekenis voor de sector HEO, misschien veel meer daar dan in de andere hbo-sectoren. Het is veruit de grootste hbo-sector met ongeveer 36 opleidingen en 1/3 van de hbo-studenten. Een sector die traditioneel sterk reageert op nieuwe ontwikkelingen in de vorm van nieuwe opleidingen, maar soms ook naar andere wegen wil zoeken om de proliferatie in opleidingen te beperken. De domeinvorming en de idee van brede bacheloropleidingen die voorheen zelfstandige opleidingen zou kunnen gaan omvatten zijn de meest recente pogingen. De domeinvorming is op gang gekomen, mede door de twee sectorbrede projecten die zijn uitgevoerd in 2004 en 2005. Natuurlijk bestaan nog veel discussiepunten en open vragen, waarbij de invloed merkbaar is van de genoemde externe ontwikkelingen. De sector wil echter in meerderheid verder gaan op het ingeslagen pad. 1.3 Resultaten en Adviezen Deze paragraaf geeft een algemeen overzicht van de resultaten. Details en feitelijke resultaten, zoals uitwerkingen van domeincompetenties, zijn op andere plaatsen in het rapport opgenomen. Verder zijn hier de adviezen opgenomen die in het kader van het project zijn gevraagd door de sector HEO en het Sectoraal AdviesCollege. 1.3.1 Domeincompetenties voor de bachelor of Law Het domein omvat twee opleidingen: HBO-rechten (Hoger Juridische Opleiding) en Sociaal-Juridische Dienstverlening (SJD). De laatste is in 2004 overgekomen van de hbo-sector HSAO (Hoger SociaalAgogische Opleidingen) naar de de sector Economie. De opleiding HBO-Rechten gaf bovendien in 2004 prioriteit aan herziening van het opleidingsprofiel boven ontwikkeling van domeincompetenties samen met SJD. Het herziene profiel is gereed gekomen in mei 2005. Vervolgens is het overleg gestart tussen beide opleidingen over de domeincompetenties, onder leiding van een externe deskundige. De domeincompetenties zijn eind juni gereed gekomen en instemming is verkregen in het landelijk overleg van beide opleidingen. Het voornemen is na de zomervakantie een begin te maken met de activiteiten die nodig zijn voor het bereiken van de andere resultaten die in het 2e project zijn gevraagd. Deze komen echter niet meer klaar voor het afsluiten van het project. 10 1.3.2 Kenmerkende beroepssituaties per domein: illustraties De domeincompetenties moeten naar hun aard strak en compact geformuleerd zijn. Beroepsillustraties moeten op een andere manier, voor studenten, werkvelden en anderen een beschrijving geven die behulpzaam kan zijn bij de interpretatie. Het eerste uitgangspunt was dat per domein illustraties worden gemaakt van alle domeincompetenties, behalve de twee algemene, voor elke opleiding die tot het domein is te rekenen. Het maximale aantal kan en zal meestal in onderling overleg beperkter worden. Illustraties kunnen elkaar overlappen en niet alle domeincompetenties tellen even zwaar mee in alle opleidingen. Een pragmatische aanpak is daarom voorgesteld waaruit domeinen en opleidingen konden kiezen: 1e per opleiding elke domeincompetentie illustreren, behalve de twee algemene; 2e per opleiding alleen de domeincompetenties die een centrale plaats innemen; 3e per opleiding een casus maken waarin de (meest relevante) domeincompetenties zijn vervlochten. De illustraties voor de brede bachelor ICT dienden als voorbeeld voor de eerste twee opties, met name het daar gebruikte stramien. De competenties voor de bachelor ICT zijn gebaseerd op 10 algemene en 5 specifieke bouwstenen: de algemene zijn een toepassing van de generieke hbo-kwalificaties voor de bachelor ICT, de specifieke zijn kenmerkend voor de bachelor ICT (analyseren, adviseren, ontwerpen, realiseren en beheren). Bij de illustraties ligt het accent steeds op één specifieke bouwsteen, al spelen andere vaak ook mee, naast diverse algemene bouwstenen. Een illustratie bevat maximaal tekst voor een A4-pagina, vaak minder en gaat achtereenvolgens in op: de organisatie waarbinnen de Bachelor of ICT functioneert de opdracht en het professionele product dat de Bachelor of ICT oplevert achtergrond, opleiding en/of ervaring van de Bachelor of ICT de rol die de ict’er vervult in de beschreven werksituatie de taken en activiteiten die de ict’er moet uitvoeren het vakmanschap dat zij of hij ten toon moet spreiden om de opdracht goed uit te voeren het groeiperspectief voor de Bachelor of ICT de bouwstenen voor algemene en specifieke competenties waar de illustratie aan refereert. De illustraties zijn opgenomen in deel B. Onderstaand een overzicht per domein (vet) en opleiding van ontvangen en ‘toegezegde’ illustraties. Veel toezeggingen zijn nog niet ontvangen op de aangegeven tijdstippen. Bij sommige opleidingen is niet duidelijk of illustraties aangeleverd zullen worden. Domein en opleidingen illustraties Domein en opleidingen illustraties domeinset Business Admin. opleid. vb. Economics Bedrijfseconomie D- concept Management, economie & recht opl. ? Fiscale economie D- concept Internat. business manag. Studies concept Accontancy D- concept Facility Management concept Financial service management D- concept Hoger hotel opleiding in ontw. Leisure management in ontw. opleid.vb. Hoger toerisme en recreatie opleid. in ontw. Commerce Commerciele economie in ontw. Vastgoed & makelaardij in ontw. Small Business & Retail manag. ? Personeel & arbeid in ontw. International Business Languages in ontw. Logistiek & economie ? Food & Business in ontw. Media & entertainment ? Bestuurskunde & overheidsmanag. ? opleid. vb. Integrale veiligheidskunde ? Communications Communicatie in ontw. International office management in ontw. Communicatiesystemen in ontw. Journalistiek geen ? Law Hogere Europese beroepenopleid. in ontw. Hbo-recht / hoger juridische opleid. ? Vertaalacademie in ontw. Sociaal-juridische dienstverlening ? Orientaalse talen en cultuur in ontw. 11 1.3.3 Afstemming domeincompetenties met m.b.o.-kwalificaties niveau 4 Domeincompetenties bieden een nieuwe mogelijkheid de doorstroom mbo-hbo te bezien. Ze kunnen een kader vormen voor het ontwikkelen van doorlopende leerlijnen in de beroepskolom. Een idee dat mede gebaseerd is op de ontwikkeling van kwalificatieprofielen die in het mbo de laatste jaren heft plaatsgehad en het feit dat competenties ook hierin een belangrijke bouwsteen zijn. Niettemin zijn er, ondanks de genoemde overeenkomsten, veel verschillen tussen mbo en hbo, zowel in de processen en aansturing als de aanpak. Bovendien verkeren beide onderdelen van het totale onderwijssysteem in een andere politiek-bestuurlijke situatie. Het overnemen van de benadering door de andere partij is niet zonder meer mogelijk en ontwikkeling van een nieuwe, gecombineerde aanpak kost niet alleen veel tijd en geld, maar de kans op het slagen ervan is gering. De wijze waarop in mbo en hbo kwalificatieprofielen respectievelijk domein- en opleidingscompetenties tot stand komen en worden vastgesteld kan dit toelichten: Het mbo heeft via een landelijk vastgestelde methodiek eerst nieuwe beroepscompetentieprofielen ontwikkeld voor beroepen of functies. Deze zijn gebundeld in een aanzienlijk kleiner aantal kwalificatieprofielen volgens strakke voorschriften. De kwalificatieprofielen zijn slechts voor een klein deel op het niveau mbo4 dat direct toegang geeft tot het hbo. De laatste zijn gereedgekomen in de 1e helft van 2005, nog steeds een concept hangende de besluitvorming. Vaststelling van een kwalificatieprofiel gebeurt namelijk voor een deel door de minister (loopt), voor een ander deel door paritaire commissies (per kenniscentrum) en een deel blijft ter bepaling van de instellingen (ROC’s). De paritaire commissies bestaan vooral uit personen afkomstig uit de organisaties van werkgevers en werknemers. De ontwikkeling is gebeurd door de kenniscentra in het mbo. Drie ervan zijn het meest relevant voor het HEO: ECABO, KC Handel en LOB HTV (horeca, toerisme en voeding). De kwalificatieprofielen worden geleidelijk ingevoerd in het onderwijs vanaf 1 augustus 2006 tot definitieve invoering per 1 augustus 2008. Het hbo heeft te maken met externe eisen en kwalificaties die zijn bepaald door de accreditatieinstantie NVAO. De kwalificaties zijn zelfs internationaal afgesproken en overgenomen door de minister. Er zijn sinds ruim 10 jaar beroeps- en opleidingsprofielen die opleidingen in landelijk overleg ontwikkelden en waarvoor een eenvoudig stramien bestond. Het hbo kent geen landelijke kenniscentra zoals het mbo. De profielen werden vastgesteld door het algemeen bestuur van de HBO-raad. Zij zijn de laatste jaren bijna allemaal herzien en in termen van competentieprofielen geformuleerd. De keuze voor en ontwikkeling van domeinen en domeincompetenties is een gevolg van de invoering van de bachelor-master structuur. Het ziet er naar uit dat het mbo minder animo heeft voor een domeinenbenadering, maar wil vasthouden aan de bestaande bevoegdheidsstructuur, waarin de kenniscentra een grote rol spelen en de centrale positie van kwalificatieprofielen. Binnen het hbo zijn domeinen gebaseerd op zelfregulering. Los van de eventuele wettelijke fundering zal deze voorlopig doorgezet worden en de HBO-raad heeft aangegeven besluiten voortaan te nemen op domeinniveau en niet meer over opleidingsprofielen. Hbo en mbo zijn dus op zichzelf staande compartimenten van het onderwijsbestel met eigen regels. Elk heeft voortdurend te maken met veranderingen, interne en vooral externe factoren als wetgeving. Sterke koppelingen tussen beide leiden tot de noodzaak regelmatig aanpassingen door te voeren als iets verandert in mbo of hbo. Dat is tijdrovend, verhoogt de coordinatiekosten, leidt tot vertragingen en een onderling reactief stelsel. Het kan om die reden beter worden vermeden om de kwalificaties en competenties van opleidingen en/of domeinen in detail te vervlechten om zo tot een beroepskolom te komen. Een tweede reden is dat een beperkt aantal mbo4 kwalificatieprofielen bestaat dat meer direct aansluit bij een of meer hbo-domeinen en –opleidingen. Bijlage 5 bevat gegevens die in kaart brengen wat het bereik en de omvang is van de doorstroom mbo-hbo. Daaruit is af te leiden dat praktische oplossingen voor afstemming, waarbij mbo en hbo regionaal en landelijk samenwerken, de voorkeur verdienen boven wet- en regelgeving. De samenwerking kan resulteren in het maken van afspraken op landelijk 12 niveau die de beroepskolom profileren en transparanter maken, waardoor een meerwaarde ontstaat die voor de regionale samenwerkingsverbanden het karakter heeft van een kader dat richting en houvast biedt en tegelijk voldoende ruimte laat voor uitwerking in detail tussen instellingen. Een algemeen toelatingsrecht tot hbo-opleidingen bestaat voor alle mbo4-opleidingen, zoals dat ook het geval is voor vo-diploma en profielen. De afstemming kan zich bij de andere mbo4-opleidingen dan de genoemde selectie toespitsen op het wegnemen van algemene belemmeringen die voorkomen bij de overgang naar het hbo worden geconstateerd. Ervaring met doorstroom mbo-hbo is opgedaan in een aantal regionale samenwerkingsverbanden, die gebaseerd zijn op de verwantschapsregeling die in het voorjaar van 2005 is afgeschaft. Verwacht mag worden dat hieruit lessen zijn te leren over de haalbaarheid van doelen en de beperkingen die bestaan. Uitgangspunten voor afstemming tussen hbo en mbo voor domeinen en opleidingen De afstemming tussen mbo en hbo kan worden geregeld op een andere wijze die formele regelingen en wetgeving overbodig maken. Daarbij wordt uitgegaan van plichten en rechten van enerzijds de student en anderzijds de instellingen (hbo en mbo). Dit leidt tot uitspraken in het kader van de afstemming die liggen op het niveau van domeinen en opleidingen met een algemene, informerende en adviserende betekenis. Concrete invulling is een zaak van instellingen en ROC’s en zal regionaal moeten gebeuren. Er is in dat opzicht steeds meer ervaring. Een overzicht is te vinden op www.lica.nl van resultaten uit een QuickScan, uitgevoerd in november 2003 Deze website biedt ook een recent rapport met gegevens en suggesties die relevant zijn voor instroom en doorstroom van respectievelijk vo-ers en mbo-ers met de titel: ‘Vergroting van de onderwijsdeelname Hbo’ dd april 2005. Zie verder bijlage 5 voor enkele andere gegevens. Studenten hebben een eigen verantwoordelijkheid voor de opleidingskeuze, de plicht na te gaan of de startvoorwaarden gunstig genoeg zijn en zonodig tijdig tekorten weg te werken. Deze eis past bij het competentieperspectief dat in de opleiding een belangrijke rol zal spelen. Zij hebben recht op toegang tot adequate informatie en begeleiding in de eerste fase van de opleiding die de juistheid van de keuze tijdig kan bevestigen. Instellingen (hbo en mbo) hebben de plicht toereikende informatie te geven voor de keuze die moet worden gemaakt over slaagkansen bij gegeven vooropleidingen, een informatieplicht, en zij moeten een systeem van begeleidingsdiensten hebben dat tijdig gemaakte keuzes beoordeelt op haalbaarheid en de student daarover professioneel inlicht. Zij hebben het recht ruim voor het formele tijdstip van het propedeuse-advies een sterk advies te geven over voortzetting van de studie, aanvullende activiteiten en het beperken van ondersteuning als het advies niet wordt opgevolgd. Instellingen kunnen diensten aanbieden die de doorstroom bevorderen. Deze diensten kunnen deel uitmaken van het programma in het mbo of binnen het hbo bestaan als extra diensten, die buiten het reguliere programma vallen. Het mbo heeft bijvoorbeeld doorstroomkwalificaties opgesteld, die bedoeld zijn om de mbo-er min of meer gelijk te trekken met de havo-instromer. De doorstroomkwalificaties zijn ingedeeld naar havoprofielen. Bijvoorbeeld de doorstroomkwalificatie HBO Economie & Maatschappij die de volgende eindtermen bevat: algemene vaardigheden (1), Engels (4), wiskunde (22), algemene economie (18), bedrijfsadministratie (10), mens- en maatschappijwetenschappen (7). Het mbo kan deze doorstroomkwalificaties in de programma’s inbouwen voor studenten die willen doorstromen. De kwalificaties zijn uitgangspunt bij het overleg in regionale samenwerkingsverbanden van hogescholen en ROC’s. Het zijn echter adviezen die vaak worden bijgesteld en zeker niet overal worden gebruikt. Zie voor enkele gegevens over de huidige situatie bijlage 5. Het hbo kan aanvullende diensten inrichten, zoals zomercursussen. De student kan echter ook elders tekorten proberen weg te werken. Essentieel is dat de instelling geen formele controle uitvoert bij de start. Dit past niet bij de gedragspatronen die bevorderd worden en leidt tot extra regels en kosten van handhaving zonder toegevoegde waarde. De begeleiding is het instrument om problemen op te lossen. 13 Twee onderwerpen verdienen extra aandacht: de erkenning van eerdere leerervaringen en de rol van cruciale persoonskenmerken in beroepen: APEL (of EVC) en Persoonsprofiel studenten. 1. APEL. Wat de mbo4-kwalificatieprofielen betreft, is op te merken dat hier sprake kan zijn van overlap met de eisen die in het 1e hbo-jaar gelden, die reden kunnen zijn voor het verlenen van vrijstellingen. Het Europese kwalificatieraamwerk gebruikt daarvoor de term APEL (assessment of prior experiential learning). De student moet het initiatief nemen, een verzoek indienen en de instelling moet beschikken over een procedure om te beslissen over het verzoek. De instellingen kunnen algemene regels opstellen voor een aantal situaties waarin doorstroom aan de orde is. Domeinen en opleidingen kunnen via landelijk overleg gegevens opleveren die de besluitvorming bij instellingen en opleidingen ondersteunen. De domeinen en opleidingen kunnen voor specifieke mbo4-profielen tot afspraken komen, die regelmatig (bijv. jaarlijks of tweejaarlijks) worden gecontroleerd op geldigheid. Het geheel garandeert voor studenten meer rechtsgelijkheid en de transparantie van de doorstroom neemt toe. De afspraken zijn gebaseerd op de inhoud van kwalificaties en niet op overwegingen van budgettaire aard ofwel aantallen studenten die inkomsten voor een instelling betekenen. Het volgende hoofdstuk geeft aanzetten voor algemene afspraken per domein en/of opleiding. 2. Persoonsprofiel studenten. De benadering biedt ook meer ruimte rekening te houden met persoonlijke eigenschappen die zwaar kunnen wegen voor sommige beroepen, dat wil zeggen waar men over moet beschikken of juist niet. Opleidingsprofielen bevatten vaak gegevens daarover. Veel van deze aspecten zijn moeilijk te meten en ze kunnen daarom zelden onderdeel zijn van selectie ‘aan de poort’. Ze zijn echter wel op een aanvaardbare manier aan de orde te stellen bij de zelfselectie waarvan hier feitelijk sprake is. Adequate informatie vanuit de opleiding is opnieuw cruciaal en moet zich beperken tot de meest cruciale eigenschappen waarover voldoende zekerheid bestaat. Let wel dat hierbij is uitgegaan van de eisen die het beroep stelt die vervolgens in confrontatie gaan met de eigenschappen van de individuele student. Op een algemener niveau spelen eigenschappen en interesses van mbo-studenten ook mee, zoals het heersende beeld van ‘doeners’ die vooral interesse hebben voor praktisch werk en veel minder voor diepgaande studie in boeken. Factoren die hierbij op de achtergrond meespelen zijn bijvoorbeeld de beperkingen die voortkomen het vbo-traject, waarin relatief (ten opzichte van het vo) minder ruimte was voor basisvaardigheden (wiskunde, Nederlands, Engels). Indien er binnen hbo-opleidingen een duidelijk accent is in majors en minors die zich richten op de praktijk of op toegepast wetenschappelijk werk (en eventueel doorstroom naar het wo), zijn wel gegevens hierover op zijn plaats in de afstemmingsinformatie. De domeinen en/of opleidingen geven de prestaties aan die verwacht worden rond het einde van het 1e jaar, als een bindend propedeuseadvies zonder meer al aan de orde is. Zij doen dit in algemene termen, op basis van een niveau-uitwerking van domeincompetenties of andere gegevens, waarbij benodigde kennis en vaardigheden tevens zijn aangegeven. Daarnaast spreken zij zich expliciet uit over mbo4kwalificatieprofielen die de meest gunstige uitgangspositie bieden. Die zal bij andere profielen altijd minder gunstig zijn, een conclusie die de student zelf kan trekken. De student wordt verder gewezen op het feit dat deze informatie niet als enige gegevensbron is te gebruiken bij het afwegen van een keuze en het beslissen over het treffen van eigen maatregelen om verbetering hierin te treffen. Domeinen en opleidingen moeten zich orienteren op de relevante mbo4-kwalificatieprofielen en deze vergelijken met de genoemde eisen. Bij het vaststellen van die eisen aan het einde van het 1e jaar kunnen de domeincompetenties een rol spelen, als een tussenniveau is bepaald dat ongeveer het einde van het 1e jaar hbo aangeeft. Domeincompetenties zelf zijn namelijk als regel pas bereikt aan het einde van de bacheloropleiding hbo, dus na vier jaar. Dat is duidelijk een te lange periode voor een directe afstemming met de mbo-profielen, die aan het einde van de mbo-opleiding worden bereikt. 14 Bij de afstemming is vooral te letten op, al dan niet expliciet benoemde, prestaties en producten die kunnen aantonen of niveaus van domeincompetenties zijn bereikt. De kwalificatieprofielen mbo4 geven kerntaken aan voor een beroep en daarnaast soms uitstroomdifferentiaties. De kerntaken komen conceptueel het dichtst bij domeincompetentie. De beschrijving en uitwerking van kerntaken geeft voldoende aanknopingspunten voor het bepalen van (beroeps)producten. Resultaten De afstemming mbo-hbo heeft vooral betrekking op de relevante mbo4 kwalificatieprofielen voor de HEO domeinen en –opleidingen. Het bereik is ongeveer 11 van 14 kwalificatieprofielen op mbo4 niveau, al kunnen nog enkele andere in beeld komen. Alle mbo-kwalificatieprofielen zijn beschikbaar. Bijlage 4 geeft een overzicht en gegevens uit de profielen (karakteristiek, uitstroomdifferentiaties, kerntaken, competenties). De bijlage bevat verder globale gegevens over de huidige doorstroom. Enkele domeinen (Commerce, Economics) hebben een uitwerking gemaakt van domeincompetenties naar niveaus, die mede kunnen dienen voor de afstemming met het mbo (maar ook voor majors en minors van belang zijn). Drie niveaus zijn steeds onderscheiden waarbij het eerste niveau ongeveer het einde van de propedeuse kan betreffen. Dit kan uitgangspunt zijn voor verdere (regionale) uitwerking in concrete maatregelen voor de doorstroom, maar ook landelijk domeinoverleg kan het voortouw hierin nemen. Bij niet alle domeinen was het al mogelijk tot niveaus te komen, hetzij op grond van het grote aantal opleidingen in een domein (BBA), of doordat de interne heterogeniteit (Communications) te groot was of door een gebrek aan tijd (Law). Er is geprobeerd in die domeinen op een andere manier, zelfs per opleiding te komen tot uitspraken over de prestaties in het 1e jaar en verbanden met specifieke mbo4kwalificatieprofielen. Tot nu toe is dat nauwelijks gelukt. 1.3.4 Afstemming domeincompetenties met v.o.-profielen en hbo-instroomeisen Er zijn vier profielen in het vo en elk bestaat uit een vwo- en een havo-variant. De huidige situatie is dat opleidingen een voorkeur aangeven voor een profiel en aanvullende eisen mogen stellen over het vakkenpakket, waarmee overigens de minister moet instemmen. Het E&M profiel geldt als uitgangspunt voor toelating tot de meeste opleidingen in de sector HEO, zonder onderscheid tussen havo en vwo. Drie opleidingen stellen de (extra) voorwaarde van een 2e moderne vreemde taal (mvt): een in het domein Communications en twee in het domein BA. Bij de andere drie profielen (N&T, N&G en C&M) betreffen de toelatingseisen tot opleidingen in de sector HEO over het algemeen drie vakken hebben: economie 1, 2e moderne vreemde taal, wiskunde (welk vak is ter keuze). De situatie is als volgt: - N&T en N&G moeten meestal economie 1 hebben en soms ook een 2e mvt, enkele malen alleen de 2e mvt. Deze eisen gelden zowel voor havo als vwo, al is de aanvulling van een 2e mvt in enkele gevallen niet nodig bij het vwo-profiel en wel bij hetzelfde havo-profiel (een verschil dat niet zo duidelijk is af te leiden uit de programma’s voor de 2e fase vo). - C&M van de havo moet een wiskundevak (welk vak is ter keuze) hebben bij vier HEO-opleidingen in het domein Economics. Het profiel C&M van het vwo moet economie 1 hebben, een eis die geldt voor alle HEO-opleidingen die dezelfde eis ook stellen bij de profielen N&T en N&G. Een wiskundevak moet hier niet, een verschil met het havo-profiel C&M dat ook hier niet duidelijk is af te leiden uit programma’s voor de 2e fase. De conclusie is dat de bestaande situatie een divers beeld geeft voor de domeinen en opleidingen, dat moeilijk op een noemer is te brengen. Het korte termijn advies aan de staatssecretaris (zie paragraaf 2 punt 10) gaat uitvoerig in op een nieuwe opsplitsing van wiskunde over de profielen. De andere onderdelen van het advies zijn niet relevant voor de HEO-opleidingen. 15 Wel is eerder door de minister een besluit genomen over de situatie na 2007: - vwo heeft Engels verplicht en een 2e moderne vreemde taal (beide in het gemeenschappelijk deel van alle profielen), voor de profielen EM en CM bestaat de mogelijkheid een 3e moderne vreemde taal te kiezen als profielkeuzevak; - havo heeft Engels verplicht en in de profielen EM en CM bestaat de mogelijkheid een 2e moderne vreemde taal te kiezen als profielkeuzevak. Het lange termijn advies over de profielen komt pas over enige tijd, waardoor mogelijk zaken nog kunnen veranderen. Veranderingen rond vo-profielen zullen zich blijven voordoen en tot aanpassingen moeten leiden als bovenop het standaardprofiel extra toelatingseisen gesteld worden voor domeinen en /of opleidingen wat het vakkenpakket betreft. Dezelfde ondoorzichtige situatie blijft bestaan met veel regels die weinig toevoegen aan slaagkansen. De kansen op succes in de studie hangen overigens niet alleen af van dit soort toelatingseisen, maar ook van andere factoren. In dit verband is te wijzen op een onderzoek van het Tweede fase adviespunt bij het ministerie van OCW (Met een tweede fase-diploma naar het hoger onderwijs, deelonderzoek Ervaringen en opvattingen van opleiders in het hoger onderwijs, dd februari 2005) wijst op een veranderde houding en inzet van de studenten en het kunnen plannen van de studie, naast tekorten in reken- en taalvaardigheden, analytisch en nauwkeurig werken, terwijl men ook verschillen ervaart met studenten afkomstig van diverse vo-scholen. Zie verder ook de website www.lica.nl met het eerder genoemde recente rapport met gegevens en suggesties rond o.a. de instroom van vo-ers: ‘Vergroting van de onderwijsdeelname Hbo’, april 2005. Inmiddels is in juli 2005 het wetsvoorstel voor de 2e fase gestuurd naar de Tweede Kamer. Dit geeft een overzicht van de eisen, waarvan de belangrijkste voor de sector Economie en de opleidingen zijn: - voor alle profielen vwo o.a. Engels en een tweede vreemde taal, maar het laatste niet verplicht voor het gymnasium); - voor elk vwo profiel o.a. wiskunde (maar wel verschil in inhoud, wat verderop in meer detail wordt toegelicht) en economie alleen verplicht bij het profiel Economie en Maatschappij; - voor alle profielen havo o.a. Engels, maar geen tweede vreemde taal verplicht - voor elk profiel havo met uitzondering van Cultuur en Maatschappij o.a. wiskunde, maar wel een tweede vreemde taal bij CM en economie alleen verplicht in het profiel Economie en Maatschappij. De conclusie is dat alle vwo-profielen geschikt zijn als het gemis van economie niet te zwaar weegt en het ontbreken van een tweede taal bij het gymnasium buiten beschouwing blijft. Bij de havo-profielen ligt een en ander meer genuanceerd. Als ook hier het gemis van economie buiten beschouwing blijft zal bij sommige opleidingen het ontbreken van een twee vreemde taal een probleem zijn en bij andere het gemis van wiskunde in het profiel Cultuur en Maatschappij een obstakel vormen, terwijl voor CM de tweede vreemde taal weer een pluspunt kan zijn bij sommige opleidingen. Het keuzedeel biedt uiteraard mogelijkheden voor aanvullende eisen, maar voor studenten van de havo ontstaat op die manier een ingewikkeld beeld van opleidingen in de sector Economie waar men wel en niet wordt toegelaten, afhankelijk van het keuzepakket. De instellingen moeten procedures in richten die de toelating in detail gaan regelen. De afstemming tussen hbo en vo kan gezocht worden in oplossingen die niet uitgaan van vooraf te stellen toelatingseisen aan profielen, formele koppeling in detail probeert beperkt en eenvoudig te houden tussen beide onderdelen van het onderwijssysteem. Een oplossing die minder gevoelig is voor toekomstige wijzigingen, aansluit op de toenemende variatiebreedte in kenmerken van instromers en die minder regels en bureaucratie vraagt. Een oplossing die ook past bij de beoogde flexibilisering en verantwoordelijkheden in de opleiding en gebaseerd is op dezelfde gedachte die ook bepleit wordt voor de afstemming tussen hbo en mbo4. Uitgangspunt is flexibiliteit voor studenten en minder formele toelatingseisen, ook bij andere profielen dan het meest van toepassing zijnde profiel (E&M). De student is verantwoordelijk voor het maken van een domein- of opleidingskeuze en kan met een ander profiel beginnen aan een opleiding, maar 16 heeft ook de verantwoordelijkheid voor het voldoen aan gunstige startvoorwaarden. De domeinen en/of opleidingen hebben een plicht informatie daarover te verstrekken en kunnen aanbevelingen doen over vakken die een voorkeur hebben, ook al zijn deze niet verplicht. De volgende alinea’s lichten de posities van student en opleiding kort toe. Vervolgens zijn er gegevens over de startvoorwaarden in domeinen en/of opleidingen en is er een samenvatting van aanbevelingen. Een student die begint aan de studie en onvoldoende beschikt over die voorwaarden, bijvoorbeeld met een ander en minder geschikt vo-profiel, kan hieraan geen recht ontlenen op extra ondersteuning in onderwijs of opleiding. Een controle vanuit de opleiding op het wegwerken van tekorten is evenmin nodig, leidt tot extra regulering in de instelling. De begeleiding in het onderwijs moet tijdig kunnen vaststellen waar problemen zich voordoen, en in hoeverre maatregelen nog mogelijk zijn. Als dat niet het geval is, moet niet worden geaarzeld duidelijke adviezen te geven over doorgaan of stoppen. De domeinen en opleidingen maken bekend welke de eisen of prestaties zijn waaraan voldaan moet zijn aan het einde van het 1e studiejaar om een positief studieadvies te krijgen. Daarnaast en afgeleid van deze prestaties is er voorlichting over startvoorwaarden, gunstige en meer risicovolle startsituaties. Deze zijn gebaseerd op de profielen en keuzes die gemaakt kunnen worden. Per domein/opleiding is een normering nodig van de startvoorwaarden, die in de huidige situatie opgevat zouden worden als toelatingseisen. Daarnaast is te overwegen aspecten te noemen die persoonskenmerken betreffen die een cruciale rol spelen in de beroepen, al zal hiermee zeer spaarzaam moeten worden omgegaan daar deze gegevens minder hard zijn. Verder kan gewezen worden op extra diensten om tekorten tijdig aan te vullen. Instellingen verlenen deze buiten het curriculum, zoals zomercursussen. Over startvoorwaarden in termen van de genoemde drie vakken is per domein het volgende te zeggen: - Economie 1: Bij Economics, Commerce en BA is dit een voorwaarde bij de meeste, zo niet alle HEO-opleidingen. Bij Communications en Law geldt deze voorwaarde veel minder sterk en kan wegblijven. Nadeel is dat in deze domeinen weinig ruimte is om in de opleidingen een redelijk economisch niveau te laten bereiken. De competentieprofielen van deze opleidingen laten zien dat dit problemen kan geven in de beroepspraktijk, waar enige samenwerking met afgestudeerden uit meer economische opleidingen een grote rol kan spelen. Dit geldt ook voor enkele opleidingen die nu geen enkele voorwaarde stellen. Deze opleidingen zijn deels niet duidelijk onder te brengen bij een domein en voor hen is de eis economie 1 vermoedelijk vrij zwaar. - Tweede moderne vreemde taal: Er zijn geen domeinen waar dit een eis is voor alle opleidingen. Niet bij Communications en ook niet bij de meeste opleidingen in Commerce, die als regel sterk internationaal georiënteerd zijn. Opleidingen die een 2e mvt eisen zijn vooral te vinden bij BA en Communications. De internationale orientatie blijkt vaak ook uit de naam: International business Management Studies, Hoger Europese BeroepenOpleiding, International Office Management, Trade Management in Asia, terwijl ook Toerisme en Recreatie Opleiding, VrijetijdsManagement en HotelManagement bekend staan voor hun internationale orientatie. Een 2e mvt als algemeen geldende voorwaarde voor een of meer domeinen is problematisch. Een reden kan zijn de internationale profilering van de sector HEO als geheel of een aantal domeinen door nadruk te leggen op de noodzaak van versterkte internationale oriëntatie in de Nederlandse economische hbo-opleidingen. Een complicatie is dat de keuze van een 2e mvt veel ruimer is geworden en de meest voor de hand liggende keuze in Europees perspectief (Duits) weinig populair is. Te overwegen is hier een punt van te maken, tot stimulering over te gaan. Een aantal economie-opleidingen in de grensstreken kan als voortrekkers dienen voor de rest. - Wiskunde: Economics stelt dit alleen als eis bij alle opleidingen. Deze eis kan problematisch zijn als eis voor alle domeinen, maar volledig vrij laten lijkt ook problemen te kunnen opleveren (zie de nieuwe pabo-eisen die uit politieke druk zijn gesteld). 17 De nieuwe opzet vanaf 2007 beschrijft vier opties A, B, C en D, waarbij D in het profiel N&T een specialisatie is die hier geen rol hoeft te spelen. Ze zijn hieronder beschreven via een citaat uit het adviesrapport. De conclusie is dat voor de meeste opleidingen in de sector Economie: Wiskunde A de voorkeur heeft, maar C en B lijken ook aanvaardbaar. Wiskunde A Statistiek, waarschijnlijkheidsrekening en toegepaste (discrete) analyse vormen de kern van dit programma. Het programma sluit aan bij de eisen die de vervolgopleidingen stellen, te weten de woopleidingen op het gebied van gezondheidswetenschappen, gedrags- en maatschappijwetenschappen, economische wetenschappen en de bedrijfswetenschappen, en hbo-opleidingen op het gebied van gedrag en maatschappij, gezondheidszorg, economie en onderwijs. Daarom is er aandacht voor een grote variëteit aan toepassingsgerichte, maatschappelijke en empirische contexten. Het ontwikkelen van wiskundige concepten staat voorop. Tegelijkertijd wordt duidelijk in welke verschillende contexten deze concepten toegepast kunnen worden. Ook is veel aandacht voor de ontwikkeling van wiskundige rekenvaardigheden, bijvoorbeeld cijferrekenen, hoofdrekenen, werken met verhoudingen, maten en eenheden. Wiskunde B Dit wiskundeprogramma bereidt voor op opleidingen op het gebied van de diverse natuurwetenschappen en technische wetenschappen, de informatica en de wiskunde zelf. Het programma is ook interessant voor leerlingen die geïnteresseerd zijn in de wiskundige aspecten van de economische wetenschappen, gedragsen maatschappijwetenschappen. Verder is het programma geschikt voor leerlingen die geïnteresseerd zijn in abstract redeneren. Analyse vormt de kern van de leerstof. Daarnaast moet dit programma leerlingen een beeld geven van de talrijke verschillende interessante gebieden waarop de wiskunde zich op dit moment ontwikkelt en de intellectuele uitdagingen binnen de wiskunde zelf. De nadruk ligt op het ontwikkelen van inzicht in de concepten en de wiskundige technieken en vaardigheden. Tevens is er veel aandacht voor het hanteren van algoritmen en formules, die ‘met inzicht’ gehanteerd moeten kunnen worden. Belangrijk is ook dat de leerling vertrouwd raakt met het begrip van een wiskundig bewijs, een kernconcept bij uitstek binnen de wiskunde. De contexten die in dit programma aan bod komen, zijn afkomstig uit de bètavakken en meer specifiek uit de wiskunde zelf. Wiskunde C Een programma dat aansluit bij de eisen van diverse vervolgopleidingen in de geesteswetenschappen en ook in de rechtsgeleerdheid. Dit programma wordt alleen in het vwo aangeboden. De hiernavolgende programmaschets staat echter zowel een uitwerking toe voor het vwo als voor het havo. In het beraad voor het advies voor de lange termijn zal bezien worden of het wenselijk is om in de toekomst ook een specifiek havovak wiskunde C te ontwikkelen. In het programma is veel aandacht voor basiskennis op het gebied van rekenen, tabellen, grafieken, eenvoudige functies en wiskundige rekenvaardigheden, bijvoorbeeld cijferrekenen, hoofdrekenen, werken met verhoudingen, maten en eenheden. Daarnaast ligt het accent op wiskundige redeneerwijzen (deducties, logica), op abstracties en symbolen in tal van toepassingsgebieden. Maatschappelijke contexten staan voorop en daarnaast komen culturele, historische, kunstzinnige en maatschappelijke elementen van de wiskunde aan bod. Elementen uit de statistiek, kansberekening, grafen en matrices kunnen ook deel uit maken van het programma. Op de lange termijn kunnen ook wiskundigwijsgerige elementen in het programma een plaats krijgen. Dit programma vormt het fundament voor de wiskundige gecijferdheid die voor álle leerlingen van belang is. Alle onderdelen van dit programma komen dan ook tevens, zij het op een hoger abstractieniveau en uitgebreider, aan de orde in wiskunde A en wiskunde B. VO-profielaanbevelingen Het algemene deel kan er per domein als volg uit zien, op grond van het voorgaande, waarbij een aanvulling nodig is per domein en opleidingen in het domein. Domein Profiel voorkeur Aanbevelingen op domeinniveau Economics EM Economie 1, Wiskunde A of C Commerce EM Economie 1, 2e Moderne vreemde taal Business Administration EM Geen Communications Geen 2e moderne vreemde taal Law Geen Geen 18 1.3.5 Advies over toetsen en ijken domeincompetenties door (regionale) werkveld Domeinen en domeincompetenties zijn nieuwe verschijnselen voor personen en organisaties die direct te maken hebben met het hbo. Studenten hebben behoefte aan adequate informatie over de betekenis voor hun studie en keuzes. Toeleverend onderwijs kan, mits goed ingelicht, er misschien aandacht aan besteden in het onderwijs en de voorlichting, vooral het mbo maar ook het vo. Werkvelden ervaren de mogelijke gevolgen via de afgestudeerden en moeten deze bij voorkeur als positief waarderen. Ook de wetgever is nog te noemen als een belanghebbende partij. Verwacht mag worden dat deze meer steun zal geven aan een ontwikkeling naar domeinen als de waardering van werkvelden en studenten positief is. Zelfregulering binnen het hbo en de sector HEO in dit geval is dus een eerste vereiste en mogelijk te verkiezen boven wetgeving, die natuurlijk wel ruimte moet bieden voor domeinen. Dit advies gaat over de werkvelden als groep van belanghebbenden. De kernvraag is wie moet worden betrokken bij het toetsen en ijken van domeincompetenties en hoe dit moet plaats hebben, landelijk of regionaal. Als domeinen en domeincompetenties inderdaad steeds meer een rol gaan spelen in het onderwijs, bijvoorbeeld in brede bachelortrajecten, is expliciete waardering van domeincompetenties door de werkvelden noodzakelijk. De werkvelden moeten tijdig de gevolgen van belangrijke veranderingen in het onderwijs kunnen onderkennen en niet pas via de kwaliteiten van afgestudeerden. De huidige situatie is dat domeincompetenties zijn ontwikkeld binnen en door de sector HEO zelf. Bestaande landelijke opleidingsprofielen hebben daarbij een rol gespeeld. Een impliciete bevestiging van de domeincompetenties die nog kan worden versterkt als opleidingen deze als uitgangspunt nemen bij de actualisering van de competentieprofielen en de validatie daarvan. De opleidingsprofielen zijn als regel opgesteld vanuit een landelijk opleidingsoverleg en vaak al in de vorm van competentieprofielen. Deze zijn gevalideerd door het betreffende werkveld. De validatie kan op verschillende manieren plaats hebben. Vaak is er een landelijke conferentie of bijeenkomst rond het nieuwe conceptprofiel, al zijn ook andere procedures mogelijk. Dit is niet de plaats om daar uitgebreid op in te gaan. De werkwijze voor de samenstelling van een groep personen die betrokken wordt bij de validatie is gebaseerd op bestaande relaties en bekendheid met het werkveld, dat vanuit de opleidingen nog is te overzien. Ze is in grote lijnen als volgt: - uit locale werkveldadviescommissies van opleidingen komen vertegenwoordigers van het werkveld; - uit contacten met landelijke beroepsorganisaties, indien bestaand, komen afgevaardigden; - de landelijke organisaties VNO-NCW en MKB Nederland (contactpersonen of afdelingen hiervan) worden benaderd voor personen die willen meewerken; - uit andere contacten, bijv. met universiteiten, kunnen personen worden aangezocht. De werkwijze is niet zonder meer over te nemen voor domeincompetenties. Ook niet in de vorm als is gevolgd bij de brede bachelor ICT, waarbij een selectie is gemaakt van enkele representanten uit elk van de locale werkveldadviescommissies. Het aantal opleidingen in de HEO-domeinen is soms veel groter en elke opleiding heeft zijn eigen werkveld, waardoor verschillen tussen opleidingen nog sterk meespelen. Een andere overweging is dat daarmee een incidentele medewerking van het werkveld is te realiseren op domeinniveau, maar langs deze weg domeinen niet meer bekend raken bij het werkveld en steun verwerven, wat voor het voortbestaan onmisbaar is. Eenzelfde bekendheid moet overigens ontstaan bij studenten en andere belanghebbenden in de maatschappij. Als tussenoplossing is een incidentele aanpak als geschetst niettemin te verkiezen boven niets doen. Het domein Economics gaat op deze wijze proberen de domeincompetenties en de niveau-uitwerking, die in september 2005 gereed kwam, te laten valideren door het werkveld. Parallel hieraan gaat het landelijk overleg van elke opleiding in het domein het voorlopig resultaat bespreken. 19 Een andere overweging is dat domeincompetenties abstracter zijn dan opleidingscompetentie. Een beoordeling vraagt, naast werkveldkennis, ook enige achtergrondkennis over ontwikkelingen die spelen in het hoger onderwijs, zoals accreditatie, flexibilisering, Dublin-descriptoren. Deze kennis is als regel wel aanwezig bij koepelorganisaties en beroepsorganisaties in het werkveld, maar zeker niet bij alle betrokkenen in het werkveld. Een min of meer willekeurige selectie uit het werkveld is daarom niet aan te bevelen. Noot: Deze overweging weegt minder zwaar als de meeste of alle opleidingsprofielen gebaseerd zijn op domeincompetenties (verbijzonderingen), omdat deze dan op veel plaatsen als een norm zijn gaan gelden. Die situatie is voorlopig nog niet bereikt, maar hierop kan evenmin worden gewacht, omdat anders de ontwikkeling van domeinen en domeincompetenties zal stagneren. Validatie van domeincompetenties betekent ook dat de werkvelden iets zeggen over de ontwikkeling van domeinen. Een gegeven dat evenals de eerdere overweging pleit voor een aanpak van validatie die een duidelijker top-down aspect kent dan tot nu toe gebruikelijk is in de sector HEO. Een aanpak die ook de aanzet kan zijn voor een nieuwe structuur van overleg met werkvelden en beroepsorganisaties. Deze structuur, bijvoorbeeld domeinadviesraden te noemen, kan ook dienen voor overleg over diverse andere aspecten van de ontwikkeling van domeinen en kan zorgen voor regelmatige inbreng vanuit het werkveld over nieuwe beroepseisen, vaardigheden, competenties, enz. Een structuur die voornamelijk moet functioneren op basis van inhoudelijke deskundigheid. Voorop moet staan het contact met de domeinen en mogelijk de opleidingen daarbinnen. Een verbinding met de huidige opzet van landelijke opleidingsoverleggen is ook sterk te overwegen, waardoor een samenwerkingsverband ontstaat dat veel voordelen kan opleveren. Het geheel moet een vorm van hbo-zelfregulering zijn en blijven om recht te doen aan de duidelijke behoefte ook ruimte te houden voor de bottom up invalshoek die nu zo kenmerkend is. Verder moet voorkomen worden dat deze gremia teveel op zichzelf staan en ze moeten zeker niet uitgroeien tot aparte ‘instituten’. Enige centrale ondersteuning en een onderdak is evenwel onmisbaar. Deze kunnen het beste gebeuren in de nabijheid van de HBO-raad. Centraal staan immers de ontwikkeling en de regelmatige vernieuwing van het hoger beroepsonderwijs, wat uitstekend past in de taken van een belangenorganisatie, beter dan de rol in het toezicht die voorheen bestond via de visitatie en nu is overgenomen door accrediterende instellingen. Advies Maak op sectorniveau afspraken met relevante koepelorganisaties van werkgevers, de belangrijke beroepsorganisaties en andere gremia (aan te geven vanuit elk domein) voor het gestructureerde overleg per domein. Stel als eerste doel voor dit overleg de validatie van domeincompetenties, maar vraag ook een agenda op te stellen voor regelmatig overleg dat de ontwikkeling en consolidatie van domeinen moet bevorderen. Zorg op hbo- en sectorniveau voor ondersteuning van het overleg, maar zorg er tevens voor dat het een lichte structuur is en overweeg de ondersteuning onder te brengen bij de HBO-raad. 1.3.6 Advies over actueel houden domeincompetenties en verband met AD De vraag naar een advies over tussenuitstroom niveaus richt zich in de recente ontwikkelingen vooral op de kwalificaties voor de korte cyclus (zie bijlage 4), ook wel bekend als Associate Degree. Actueel houden van domeincompetenties is een zaak die een inspanning vraagt vanuit twee kanten. Werkvelden moeten duidelijke signalen afgeven over realistische en haalbare nieuwe eisen waarvoor ze aandacht vragen in de hogere beroepsopleidingen. De hogescholen moeten daarnaast zelf ook alert zijn op nieuwe eisen vanuit de praktijk. Maar hun innovatieve opdracht is ook om op basis van eigen inzichten en onderzoek zelf nieuwe initiatieven te ontwikkelen en door te voeren in de aanpassing van (domein)competenties. 20 Domeinoverleg en domeinadviesraden zijn de plaatsen waar alle signalen bijeen komen en inhoudelijk zijn te beoordelen, af te wegen en om te zetten in acties. Het ligt daarom voor de hand het actueel houden van domeincompetenties te maken tot een agendapunt van beide en niet apart acties op dit punt te ondernemen. Hetzelfde geldt voor diverse andere aspecten rond domeincompetenties, zoals de uitwerking en het onderhoud van niveauspecificaties, de afstemming met mbo kwalificaties, terwijl in overleg met landelijk opleidingsoverleg samenwerking mogelijk is met betrekking tot actualisering van competentieprofielen van opleidingen en de afstemming met domeincompetenties. Niveaus van domeincompetenties kunnen een rol spelen bij het bepalen van tussenuitstroomnivaus binnen domeinen en opleidingen. Het moet daarbij wel gaan om formele niveaus, waarvan de meest bekende op dit moment is de Associate Degree. Enkele domeinen hebben voor de domeincompetenties niveaus (drie als regel) vastgesteld. De Associate Degree is een hbo-graad, die moet zijn ingebed in de domeinen en is toe te kennen na twee jaar, op basis van een opleidingsprogramma dat is gegrondvest op een duidelijke vraag uit het werkveld naar deze afgestudeerden. Zij kunnen ook de volledige bacheloropleiding, direct of later, nog voltooien. Onduidelijk is of afronding van de bacheloropleiding na een AD direct aansluitend zonder vertraging kan. Als geen vertraging optreedt, zullen veel studenten deze graad ‘meenemen’ als een verzekering, waardoor de betekenis ervan gering is. Uitgangspunt moet zijn dat een AD-graad een eigen profiel heeft en niet het resultaat is van een toevallig ‘afzwaaien’. Dit uitgangspunt leidt tot twee gevolgen: 1e De competentie-eisen voor een AD zijn weliswaar ingebed in (niveaus van) domeincompetenties maar vallen er niet mee samen. Formuleringen van de (domein)competentieniveaus zijn afzonderlijk op te stellen maar moeten wel afgeleid zijn van de (domein)competenties. 2e Als de eerder genoemde praktijkeis valide is zal de AD-er zich in de laatste fase (3-5 maanden) moeten richten op bijv. een (groep van) functies en/of een (type) organisatie, of anders gezegd de concrete context die als rechtvaardiging gold voor de opleiding. Het moet bij een AD dus gaan om een apart afrondingsmoment en afhechting, een onderbouwde, niettoevallige aftakking van het normale vierjarige hbo-traject. De optie blijft openstaan om de vierjarige opleiding later af te ronden. In dat geval kan de werkervaring ingebracht worden om zonder vertraging en misschien zelfs sneller de bacheloropleiding af te ronden na een assessment hiervan. Als direct na het behalen van een AD een student toch de bacheloropleiding wil afmaken is het uitblijven van een vertraging alleen mogelijk als de vrije keuzeruimte in de rest van de opleiding kan compenseren voor de afwijking van het reguliere traject die is ontstaan door eerst een AD te halen. Over de ontwikkelingen rond deze graad AD is langs andere weg veel bekendheid gegeven, die in dit rapport niet opnieuw aan de orden hoeven te komen. Zie onder meer een brief van de staatssecretaris van OC&W in juni 2005: Beleidsreactie op het rapport ‘Kort en goed?’ Verkenning invoering korte programma’s in het hoger beroepsonderwijs, waarin ruimte gegeven wordt voor experimenten in 2006-2007. Parallel daaraan heeft de HBO-raad een besluit genomen dat de hogescholen bindt aan een aantal eisen (brief in juni) en vervolgens de criteria nader uitgewerkt voor de voorstellen die zijn in te dienen (brief in juli). Advies: Maak het actueel houden van domeincompetenties een taak van de domeinadviesraden in overleg met de domeinen, evenals het beoordelen en bewaken van verbanden met tussenuitstroomniveaus. Geef de overwegingen over afzonderlijke niveauspecificaties voor AD’s en het al dan niet zonder vertraging afronden van de bacheloropleiding na een AD mee als leidraad. 21 HOOFDSTUK 2 Domeincompetenties: een overzicht Dit hoofdstuk geeft een compleet overzicht van alle domeincompetenties voor alle vijf domeinen in de sector Hoger Economisch Onderwijs. Zij zijn ten opzichte van de versie 1 uit 2004 aangevuld met de domeincompetenties van Laws en op enkele plaatsen gewijzigd: een of meer kleine tekstwijzingen bij de domeinen Economics en Commerce en een aanzienlijk aangepaste nieuwe formulering van de domeincompetenties voor het domein Communications. De bijlagen 6, 7 en 8 zijn ontleend aan het 1e rapport en, enigszins bewerkt, opnieuw opgenomen omdat zij een belangrijke rol hebben gespeeld bij de ontwikkeling van de 1e versie in 2004 en ook in het vervolg bruikbaar blijven. Aanvullende gegevens per domein, zoals de korte karakteristiek, de opleidingen in het domein, illustraties, enz. zijn opgenomen in deel B van dit rapport bij de specifieke delen voor elk domein. ECONOMICS: 1. Ontwerpen, inrichten en onderhouden van (geautomatiseerde) informatiesystemen voor het besturen van organisaties. 2. Vormgeven, inrichten en toetsen van de administratieve organisatie. 3. Bepalen en beheersen van financieel-economische en fiscale risico’s. 4. Bepalen en verstrekken van financieel-economische en fiscale informatie voor besluitvorming. 5. Verstrekken van informatie t.b.v. externe belanghebbenden. 6. Geven van adviezen en verlenen van diensten op financieel-economisch en fiscaal terrein aan belanghebbenden. + twee algemene domeincompetenties die hieronder zijn genoemd COMMERCE: 1. Initiëren en creëren van producten en diensten, zelfstandig en ondernemend. 2. Uitvoeren, interpreteren, toetsen en evalueren van marktonderzoek. 3. Vaststellen voor een onderneming van enerzijds de sterktes en zwaktes op basis van een analyse van de interne bedrijfsprocessen en –cultuur, als onderdeel van de waardeketen, en anderzijds van de kansen en bedreigingen op de lokale, nationale en/of internationale markt op basis van relevante nationale en internationale trends. 4. Ontwikkelen van marketingbeleid voor een nationaal of internationaal opererende onderneming en het kunnen onderbouwen en beargumenteren van gemaakte keuzes. 5. Opstellen, uitvoeren en bijstellen van plannen vanuit het marketingbeleid. 6. Ontwikkelen en onderhouden van zakelijke relaties ten behoeve van inkoop, verkoop en dienstverlening. 7. Communiceren in meer talen en rekening houdend met culturele verschillen, intern en extern, nationaal en internationaal. 8. Leiding geven aan een bedrijf, een bedrijfsonderdeel, bedrijfsprocessen of een project. + twee algemene domeincompetenties die hieronder zijn genoemd BUSINESS ADMINISTRATION: 1. Ontwikkelen van een visie op veranderingen en trends in de externe omgeving en ontwikkelen van relaties, netwerken en ketens. 2. Analyseren van beleidsvraagstukken, vertalen in beleidsdoelstellingen en –alternatieven en voorbereiden van besluitvorming. 3. Toepassen van human resource management in het licht van de strategie van de organisatie. 4. Inrichten, beheersen en verbeteren van bedrijfs- of organisatieprocessen. 5. Analyseren van de financiële en juridische aspecten, interne processen en de bedrijfs- of organisatieomgeving om samenhang en wisselwerking te versterken. 6. Ontwikkelen, implementeren en evalueren van een veranderingsproces. + twee algemene domeincompetenties die hieronder zijn genoemd 22 COMMUNICATIONS: 1. Doen van onderzoek naar onderwerpen en/of communicatieprocessen. [Onderzoeken] 2. Analyseren en ordenen van gegevens en/of communicatieprocessen in hun onderlinge samenhang en in de context van de (internationale) omgeving. [Analyseren] 3. Formuleren van of adviseren over de vorm en functies van een product, rekening houdend met (internationale) regels en conventies; doen hiervan in het Nederlands en/of in een of meer vreemde talen. [Formuleren en Adviseren] 4. Ontwikkelen van een doelgroepgericht communicatieproces en/of communicatieproduct op basis van een strategisch beleidskader en/of andere gestelde kaders voor kwaliteit, doorlooptijd en budget, alsmede rekening houden met van toepassing zijnde (internationale) regels en conventies.[Ontwikkelen] 5. Presenteren of op andere wijze onderwerpen aan een kritische toets door anderen van een communicatieproduct en/of communicatieprocessen. [Realiseren] 6. Evalueren van communicatieproducten en/of communicatieprocessen en voorstellen doen voor verbetering.[Evalueren] 7. Communiceren in het Nederlands en/of een of meer vreemde talen en toepassen van deze talen in een interculturele context in het kader van de andere domeincompetenties. + twee algemene domeincompetenties die hieronder zijn genoemd LAW: 1. Adviseren van klanten en opdrachtgevers bij juridische vragen en problemen. 2. Behartigen van de juridische belangen van klanten en opdrachtgevers, en verleent rechtsbijstand. 3. Onderhandelen en bemiddelen in een geschil of conflict om tot een oplossing te komen. 4. Coördineren van werkprocessen binnen de organisatie en bewaken daarbij van juridische en bestuurlijke procedures en termijnen. 5. Selecteren en analyseren van externe informatie op juridische en maatschappelijke relevantie. 6. Signaleren van effecten van (nieuwe) wet- en regelgeving voor klanten en voor de eigen organisatie, en voorstellen van verbeteringen in de werkprocessen of het beleid van de organisatie. + twee algemene domeincompetenties die hieronder zijn genoemd ALGEMENE DOMEINCOMPETENTIES, bij elk van de domeinen toe te voegen: 1. Sociale en communicatieve competentie (interpersoonlijk, organisatie): samenwerken in een beroepsomgeving en meedenken over doelen en inrichting van de organisatie, waaruit eisen voortvloeien die betrekking hebben op de volgende kenmerken: multidisciplinariteit en interdisciplinariteit, klantgerichtheid, collegialiteit, leidinggeven (het sociale deel van de competentie); communiceren intern op alle niveaus, effectief en in de gangbare bedrijfstaal, veelal in het Nederlands en/of Engels; in termen van beroepstaken omvat dat onder meer opstellen en schrijven van plannen en notities, informeren, overleg voeren, draagvlak creëren, stimuleren, motiveren, overtuigen, verwoorden van besluiten. 2. Zelfsturende competentie (intrapersoonlijk, beroepsbeoefenaar of professional): sturen en reguleren van de eigen ontwikkeling ten aanzien van leren, resultaatgericht werken, initiatief nemen en zelfstandig optreden, flexibiliteit; nadenken en reflecteren over en verantwoording nemen voor eigen handelen wat wijst op betrokkenheid en kritische zelfbeoordeling; ontwikkelen van een beroepshouding met ruimte voor normatief-culturele aspecten, respect voor anderen, een beroepscode en ethische principes voor het professioneel handelen; leveren van een bijdrage aan de verdere professionalisering van de branche door middel van actief lidmaatschap van beroepsverenigingen, publicaties, bijdragen aan congressen, enzovoort. 23 DEEL B Dit deel bevat de resultaten per domein, voorzover deze beschikbaar zijn in november 2005. De opzet is zo gekozen dat per domein alle beschikbare gegevens bijeen zijn gebracht opdat deze onderdelen ook eenvoudig uit het totaalrapport zijn te lichten. Een aantal gegevens is om die reden dus op meer plaatsen in het eindrapport opgenomen. De ontwikkeling van domeinen en van het domeinoverleg is in 2005 op gang gekomen mede door de activiteiten in het project. Tegelijkertijd speelden, naast de druk bezette agenda van de hbobetrokkenen, diverse factoren die een invloed hadden op het tempo, met name de onzekerheid over de status van domeinen in de nieuwe wet WHW en de betekenis van diverse adviesrapporten aan de minister over o.a. graadtoekenning, domeinen, associate degree, enz. De resultaten kunnen daarom niet anders zijn dan een momentopname. De domeinen zijn nog volop in ontwikkeling en de verdere invulling kan nu per domein voortgang vinden. Per domein zijn er twee paragrafen. De eerste bevat de domeincompetenties en het domeinprofiel of karakteristiek. De tweede gaat over de ‘toegang tot het domein en de opleidingen binnen het domein’. De tweede paragraaf bestaat uit een algemene verklaring over toelating en een subparagraaf met de gegevens die vooral, maar niet uitsluitend, in dat verband van belang zijn. Het gaat om de volgende gegevens, voorzover beschikbaar: - Opleidingen die de bachelorgraad van het domein verlenen met waar mogelijk de prestaties die aan het einde van het 1e jaar worden verwacht. - Niveaubeschrijvingen voor elk van de domeincompetenties. Als deze zijn ontwikkeld kunnen ze ook benut worden bij het aangeven van de prestaties aan het einde van het 1e jaar. - Illustraties van de domeincompetenties aan de hand van beroepssituaties. Deze kunnen verschillende vormen hebben: een illustratie per domeincompetentie of meerdere per opleiding of een aantal van de opleidingen. - VO-profielen en vakkenpakketten met een toelichting welke het beste voorbereiden op opleidingen. - MBO4 kwalificatieprofielen met een toelichting bij een selectie profielen die het best voorbereiden. 24 ECONOMICS I. Het domein Domeinkarakteristiek Dit domein speelt vooral binnen de organisatie en regelt voorwaarden rond het werk dat moet gebeuren: beheer en toewijzing van geld, tijd en capaciteit, middelen (personele en fysieke, grondstoffen, goederen) aan taken en activiteiten, verzamelen, vastleggen en beheren van gegevens, gebruik hierbij maken van systemen en technologie, controle op beheer en besteden van middelen, verlenen van diensten en het geven van adviezen aan interne en externe klanten; fiscale en financiële aspecten van de productie en dienstverlening vormen soms een apart proces of specialisme, zelfs in aparte organisaties ondergebracht; de geldstromen zijn de belangrijkste, specifieke aspecten van branche en sector volgen in tweede instantie. Domeincompetenties 1. Ontwerpen, inrichten en onderhouden van (geautomatiseerde) informatiesystemen voor het besturen van organisaties. 2. Vormgeven, inrichten en toetsen van de administratieve organisatie. 3. Bepalen en beheersen van financieel-economische en fiscale risico’s. 4. Bepalen en verstrekken van financieel-economische en fiscale informatie voor besluitvorming. 5. Verstrekken van informatie t.b.v. externe belanghebbenden. 6. Geven van adviezen en verlenen van diensten op financieel-economisch en fiscaal terrein aan belanghebbenden. 7. Sociale en communicatieve competentie (interpersoonlijk, organisatie): samenwerken in een beroepsomgeving en meedenken over doelen en inrichting van de organisatie, waaruit eisen voortvloeien die betrekking hebben op de volgende kenmerken: multidisciplinariteit en interdisciplinariteit, klantgerichtheid, collegialiteit, leidinggeven (het sociale deel van de competentie); communiceren intern op alle niveaus, effectief en in de gangbare bedrijfstaal, veelal in het Nederlands en/of Engels; in termen van beroepstaken omvat dat onder meer opstellen en schrijven van plannen en notities, informeren, overleg voeren, draagvlak creëren, stimuleren, motiveren, overtuigen, verwoorden van besluiten. 8. Zelfsturende competentie (intrapersoonlijk, beroepsbeoefenaar of professional): sturen en reguleren van de eigen ontwikkeling ten aanzien van leren, resultaatgericht werken, initiatief nemen en zelfstandig optreden, flexibiliteit; nadenken en reflecteren over en verantwoording nemen voor eigen handelen wat wijst op betrokkenheid en kritische zelfbeoordeling; ontwikkelen van een beroepshouding met ruimte voor normatief-culturele aspecten, respect voor anderen, een beroepscode en ethische principes voor het professioneel handelen; leveren van een bijdrage aan de verdere professionalisering van de branche door middel van actief lidmaatschap van beroepsverenigingen, publicaties, bijdragen aan congressen, enzovoort. Toelichting De volgende casus maakt de kernactiviteiten duidelijk van de afgestudeerden van de opleidingen in het domein (bedrijfseconomie, fiscale economie, accountancy, financial services management). Casus “Samen bouwen aan een nieuwe toekomst” De feiten Twee jonge ambitieuze medewerkers (projectleider en commercieel medewerker) van twee bouwondernemingen steken de koppen bij elkaar en komen tot de conclusie dat ze liever zelf het geld verdienen dan het geld verdienen voor hun baas. Ze willen een eigen bouwbedrijf starten. Daartoe 25 richten ze zich op het overnemen van een bestaand groot, internationaal opererend, bouwbedrijf met drie vestigingen in Nederland, een bouwbedrijf dat er financieel niet goed voor staat, maar wel een interessante orderportefeuille heeft bij zijn vestigingen in Nederland. Zij zijn geïnteresseerd in de “Nederlandse tak” van het bouwbedrijf. De start Onze jonge ondernemers hebben wel ambities en hebben veel verstand bouwen, maar slechts weinig geld. Zij hebben daarom contact gezocht met een bank/verzekeraar. En via deze bank/verzekeraar komen zij al snel in aanraking met een accountant en een belastingadviseur. Bij de over te nemen vestigingen van het bouwbedrijf, die ze willen overnemen zit al een controller. Daar willen zij in ieder geval verder mee, evenals met een zeventigtal andere werknemers (allemaal vallend onder de Bouw-CAO). De overname Met de bank/verzekeraar gaan onze jonge ondernemers in de slag over de financiering en de af te dekken risico’s van de over te nemen vestigingen van het Bouwbedrijf. Daarbij moet de bank/verzekeraar hen wel een compleet pakket kunnen leveren. Naast de benodigde financieringen zal de bank/verzekeraar o.a ook het totale (elektronische) betalingsverkeer van het over te nemen bedrijf gestalte moeten geven. De jonge ondernemers willen geen kat in de zak kopen. Ook de bank/verzekeraar wil de waarde van het over te nemen bedrijf weten om de risico’s van de financiering te kunnen bepalen. Daarom wordt de externe accountant er bijgehaald om de waarde van het over te nemen bouwbedrijf te bepalen. De accountant onderzoekt daartoe de stand van zaken in het bedrijf en beoordeelt met name de vooruitzichten. De controller van de over te nemen vestigingen kent zijn eigen organisatie natuurlijk als geen ander en is ook goed ingevoerd in de bouwwereld. Daarom dat de controller gevraagd wordt om, ter voorbereiding van de waardebepaling door de accountant, de tussentijdse cijfers op te leveren en een prognose te maken waarin de toekomstverwachtingen financieel-economisch zijn doorgerekend. Er moet ook worden nagedacht over de juridische structuur van het over te nemen bedrijf en de fiscale gevolgen daarvan voor het bedrijf. Daartoe wordt een belastingadviseur aangezocht om een onderzoek te doen naar wat fiscaal en juridisch de meest voor de hand liggende ondernemingsvorm zal moeten zijn voor het nieuw te starten bouwbedrijf. Hij zal ook de ambitieuze ondernemers persoonlijk moeten adviseren over hun fiscale positie bij de start van hun nieuwe onderneming. De auto wel of niet van de zaak en wel of geen persoonlijke BV zullen zaken zijn die in dat advies een belangrijke plaats in gaan innemen. Voor het ondersteunende cijferwerk kan de belastingadviseur een beroep doen op de accountant. Het is een Internationaal opererend Bouwbedrijf. Bij de onderhavige overname zullen alle drie ter zake deskundige gesprekspartners bij de begeleiding van deze jonge ambitieuze ondernemers zich rekenschap dienen te geven van de internationale regelgeving daaromtrent. Immers de overname dient geschieden met inachtneming van de internatonale bepalingen op dat terrein. De fase er na Bovenvermelde deskundigen hebben er voor gezorgd dat er een goed bedrijf in de steigers is gezet, maar zij zullen de jonge ondernemers ook blijven begeleiden om van dit bedrijf een blijvend succes te maken. De ondernemers dienen voortdurend te zorgen voor kwalitatief hoogwaardige bouw. De bank/ verzekeraar zal het bedrijf blijven begeleiden in het kredietbeheer/risicobeheersing en zal zorgen voor een spaarloonregeling voor alle werknemers (in overleg met de belastingadviseur). Ook het totale verzekeringspakket van de bank zal onder de aandacht van het bedrijf worden gebracht. 26 De controller zal de dagelijkse leiding hebben over de financiële administratie en stelt, samen met zijn medewerkers, de managementrapportages op basis waarvan wordt bewaakt of het bedrijf nog goed op koers zit. De accountant zal in het vervolg jaarlijks ten behoeve van de bank en andere belanghebbenden de jaarrekening van het bedrijf controleren. Periodiek zit de accountant met de directie en met de raad van commissarissen om de tafel om de algemene en de financiële gang en stand van zaken in de onderneming te bespreken. De belastingadviseur zal zich in eerste instantie toeleggen op het verzorgen ofwel het begeleiden van de noodzakelijke aangiftes voor het bedrijf en de persoonlijke aangiftes van de twee jonge ondernemers. Aangiftes op het gebied van de Inkomstenbelasting, Omzetbelasting (BTW), Loonbelasting en Vennootschapsbelasting derhalve. Kortom hij onderhoudt namens het bedrijf en de twee ondernemers de contacten met de belastingdienst. Daarnaast wordt hij geregeld ingeschakeld bij het geven van belastingadvies, bijvoorbeeld bij het doen van belangrijke investeringen of bij het beoordelen van allerlei soorten, fiscaal vriendelijke, beloningsvormen. Rollen en processen Beheren/beheersen van geldstromen binnen een bedrijf/onderneming; Controleren/beoordelen van financiële en fiscale gegevens van een bedrijf/ onderneming; Advisering/dienstverlening met betrekking tot de fiscale en de financiële positie van bedrijf en of particulier*). *) de begeleidende, adviserende en dienstverlenende rol is naar een particulier vooral bij de FSM’er en FE’er. Betrokken partijen - cliënt: het bedrijf vanwege managementinformatie over winstgevendheid en continuïteit van de onderneming; - cliënt: de particulier vanwege fiscale en financiële positie; het bedrijf vanwege fiscale en financiële positie; - de overheid: belastingdienst vanwege beoordeling en controle van jaarrapportages voor de belastingheffing; - financiële instellingen: bankinstellingen vanwege beoordeling kredietwaardigheid; - verzekeringsmaatschappijen: het verzekeren van risico’s. II. Toegang tot het domein Economics en opleidingen binnen het domein Samenvatting Deze verklaring gaat over de toelatingsvoorwaarden tot het domein voor studenten afkomstig uit het voortgezet onderwijs (vo) en uit het middelbaar beroepsonderwijs met niveau 4 (mbo4). Zij hebben een wettelijk recht op toelating tot de opleidingen in het domein, daarnaast worden geen andere formele specifieke eisen gesteld. De redenen hiervoor worden aangegeven en toegelicht. Beoordeling van de kansen op succes uitgaande van een vo-profiel of mbo4-opleiding is de verantwoordelijkheid van de student. Dat geldt ook voor de noodzaak tot het treffen van maatregelen om tekorten bij de start van de studie adequaat en tijdig te ondervangen, alsmede voor het verkrijgen van vrijstellingen op basis van eerder behaalde prestaties. Het domein geeft daartoe alleen aan welke prestaties aan het einde van het eerste studiejaar verwacht worden, soms ook per opleiding en welke van de vo-profielen en mbo4-opleidingen de meest gunstige uitgangsposities bieden. A. Verklaring over toelating Toelatingsvoorwaarde De wettelijke voorwaarde voor het volgen van opleidingen binnen het domein is het bezit van een diploma vwo of havo uit het voortgezet onderwijs (vo) of een diploma middelbaar beroepsonderwijs op niveau 4 (mbo4). Er zijn geen andere formele toelatingsvoorwaarden gesteld aan het vo-profiel en vakkenpakket of aan het mbo4 kwalificatieprofiel. 27 Dit betekent niet dat alle vo-profielen en mbo4-opleidingen gelijke kansen op succes geven. De basis voor het beoordelen daarvan vormen de prestaties die gelden als doelstelling voor het eerste jaar van een studie. Zij moeten worden gezien in relatie tot de startvoorwaarden die verschillende vo-profielen en sommige mbo4-opleidingen bieden. Over beide verstrekt deze verklaring nadere gegevens. Resultaten 1e jaar ( propedeuse) Er zijn gemeenschappelijk domeincompetenties voor alle opleidingen binnen het domein, die gelden voor het einde van een opleiding. Daarnaast zijn aangegeven welke prestaties moeten worden bereikt aan het einde van het eerste studiejaar. Dit is de propedeuse die leidt tot een bindend advies over de voortzetting van de studie. Deze prestaties zijn soms beschreven in termen van niveaus van de domeincompetenties die gelden voor alle opleidingen en waar nodig op andere wijze en per opleiding. De prestaties zijn de ijkpunten voor studenten om te bepalen of de voorbereiding op de studie in het domein adequaat is wat de kansen zijn op het bereiken ervan op basis van een gegeven vo-profiel of een mbo4-opleiding. Verantwoordelijkheid student Het domein en de opleidingen gaan ervan uit dat de studie dient om competenties te ontwikkelen: een integratie van kennis, vaardigheden en houding die vooral is te verwerven door in de studie te werken aan producten die ontleend zijn aan de beroepspraktijk. Het ontwikkelen van competenties legt een aanzienlijke mate van eigen verantwoordelijkheid bij de student. De eerste stap is daarom de student de verantwoordelijkheid te geven voor het nagaan of de eigen vooropleiding toereikend is om in het eerste jaar te slagen en zonodig passende maatregelen te nemen voor aanvullende studie. De hogescholen kunnen daartoe diensten aanbieden, maar zelfstudie is ook een mogelijkheid. Begeleiding en advies Indien een student begint aan een opleiding met een ontoereikende voorbereiding, komt dit snel aan het licht tijdens de studie. De opleiding zal in dat geval via de begeleiding adviseren over aanvullende studie, als dat nog mogelijk is, maar ook over het staken van de studie (en eventueel overstappen) voordat een bindend propedeuseadvies aan de orde is. B. Gegevens en toelichting De volgende gegevens zijn vermeld en toegelicht: 1. Opleidingen die de bachelorgraad van het domein verlenen en de prestaties die aan het einde van het 1e jaar worden verwacht. 2. Niveaubeschrijvingen voor elk van de domeincompetenties (optioneel, indien beschikbaar) 3. Illustraties van de domeincompetenties aan de hand van beroepssituaties 4. VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting welke het beste voorbereiden op opleidingen. 5. MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij een selectie profielen die het best voorbereiden. Opleidingen tot de graad bachelor of Economics: Invoegen gegevens in tabel, ev. via verwijzing naar domeincompetentieniveaus Opleidingen Bedrijfseconomie Fiscale economie Accountancy Financial service management Competentiegerelateerde prestaties eind 1e jaar Competentieniveaus voor de domeincompetenties Economics De domeincompetenties zijn in het kort verder uitgewerkt en vervolgens zijn per competentie drie niveaus beschreven. Daarnaast zijn illustraties van beroepssituaties gemaakt. Een toelichting op de werkwijze en suggesties voor het gebruik van de niveaus in opleidingen is gemaakt en opgenomen na 28 de tabellen met competentieniveaus. Het domeinoverleg heeft ingestemd met de resultaten die de werkgroep uit het domein heeft ontwikkeld. Zij worden verspreid naar het landelijk overleg van elke opleiding in het domein en tegelijkertijd wordt een toetsing en ijking door het werkveld voorbereid. De resultaten zijn in die zin dus nog een concept en niet definitief vastgesteld. DC 1 Ontwerpen, inrichten en onderhouden van (geautomatiseerde) financiële en nietfinanciële informatiesystemen Taken : Ontwerpen van (geautomatiseerde) financiële en niet-financiële informatiesystemen inrichten van (geautomatiseerde) financiële en niet-financiële informatiesystemen onderhouden van (geautomatiseerde) financiële en niet-financiële informatiesystemen Beroepsrol en beroepssituatie Belang van informatieverstrekking Iedere ondernemer/directeur/directie wil op de hoogte zijn van de inrichting van het (niet-) financiële systeem. Op basis van de gewenste output, moet de organisatie zo zijn ingericht, dat deze output ook inderdaad uit de organisatie komt. De management informatie is leidend voor de inrichting van de administratieve organisatie. Naarmate de organisatie complexer wordt, neemt ook de complexiteit van de administratieve organisatie toe. Proces van informatieverstrekking Om uiteindelijk die management informatie te verkrijgen, die nodig is om de organisatie te sturen en te leiden, dient men de administratieve organisatie hierop in te richten. In dit proces zijn de volgende rollen/taken te onderscheiden: ontwerpen: vastleggen ten behoeve van het interne management en het personeel om te weten hoe te moeten werken inrichten: het maken van een procesbeschrijving die voor een ieder duidelijk en helder is geschreven en maar voor een uitleg vatbaar is. Onderhouden: het up to date houden van de administratieve organisatie. Het tijdig opnemen van wijzigingen in de beschrijving. Direct inspelen op veranderde situaties. Competentieniveau 1: Beschrijven en exploiteren van (geautomatiseerde) informatiesystemen, voeren van een administratie van een handelsonderneming. Complexiteit: Het betreft een handelsonderneming met een of enkele vestigingen. De situatie wordt complexer naarmate de organisatie gaat uitbreiden van lokaal, naar nationaal naar internationaal. De beroepsproducten zijn: Voeren van een administratie Competentieniveau 2: Ontwerpen en realiseren van (geautomatiseerde) informatiesystemen, voeren van een administratie van een productie- en dienstverlenende onderneming. Complexiteit: Het betreft een productiebedrijf met een of enkele vestigingen. De situatie wordt complexer naarmate de organisatie gaat uitbreiden van lokaal, naar nationaal naar internationaal. De beroepsproducten zijn: Invoeren van een systeem en het uitvoeren van een implementatietraject 29 Competentieniveau 3: Beoordelen en (her-)inrichten van (geautomatiseerde) financiële en niet-financiële informatiesystemen, afstemmen van informatiesystemen en optimaliseren van informatiestromen. Complexiteit: Het betreft een dienstverlenende organisatie met een of enkele vestigingen. De situatie wordt complexer naarmate de organisatie gaat uitbreiden van lokaal, naar nationaal naar internationaal. De beroepsproducten zijn: Het opstellen en uitvoeren van veranderingstraject DC 2 Vormgeven, inrichten en toetsen van de Administratieve Organisatie Taken: De inrichting van de administratieve organisatie/interne beheersing Opstellen van een controleplan op basis van de ingerichte organisatie Uitvoeren van een controleplan op basis van de ingerichte organisatie Trekken van conclusies uit de bevindingen van het controleplan Op basis van de bevindingen en conclusies verbeteringen voorstellen Gebruik maken van EDP-auditing bij de uitvoering van de werkzaamheden. Beroepsrol en beroepssituatie Belang van informatieverstrekking Op basis van de vastgelegde informatie (ist), het toetsen van de werkelijke situatie (soll) en dit vervolgens toetsen aan de vastgelegde informatie conclusies trekken. Dit sturingsproces moet leiden tot een verbetering van de werkelijke situatie. Uiteindelijk dient de werkelijke situatie zo goed mogelijk aan te sluiten op de norm. Proces van informatieverstrekking Om uiteindelijk de sturingsinformatie te kunnen verkrijgen, moet de student de werkelijke situatie vergeleken met de optimale situatie. Uit deze vergelijking moet de student conclusies kunnen trekken waardoor het proces de goede richting in wordt gestuurd. In dit proces zijn de volgende rollen/taken te onderscheiden: Inrichten van de huidige situatie Beoordelen van de aangetroffen situatie Vergelijken van de werkelijkheid met de norm: vaststellen van de afwijkingen Trekken van conclusies (stuurinformatie) Voorstellen van verbeteracties Competentieniveau 1: De inrichting van de (administratieve) organisatie en interne controle beschrijven van een handelsonderneming. Complexiteit: Het betreft een handelsonderneming met een of enkele vestigingen. De situatie wordt complexer naarmate de organisatie gaat uitbreiden van lokaal, naar nationaal naar internationaal. De inrichting van de administratieve organisatie en interne controle (interne beheersing) geschiedt op zodanige wijze dat de gegevensverwerkende processen voorzien in de informatiebehoefte die nodig is voor het besturen en doen functioneren van de organisatie en het afleggen van verantwoording. 30 De beroepsproducten zijn: Procesbeschrijving per activiteit Procesbeschrijving per afdeling Procesbeschrijving van de gehele organisatie Competentieniveau 2: De inrichting van de (administratieve) organisatie en interne controle beschrijven van een productie- en dienstverlenende onderneming, opstellen en uitvoeren controleplan. Complexiteit: Het betreft een productie- en dienstverlenende onderneming met een of enkele vestigingen. De situatie wordt complexer naarmate de organisatie gaat uitbreiden van lokaal, naar nationaal naar internationaal. De inrichting van de administratieve organisatie en interne controle (interne beheersing) geschiedt op zodanige wijze dat de gegevensverwerkende processen voorzien in de informatiebehoefte die nodig is voor het besturen en doen functioneren van de organisatie en het afleggen van verantwoording. De beroepsproducten zijn: Procesbeschrijving per activiteit Procesbeschrijving per afdeling Procesbeschrijving van de gehele organisatie Competentieniveau 3: Conclusies trekken uit controle-informatie, optimaliseren van de processen in de verschillende onderdelen van een organisatie, uitvoeren EDP-auditing. Complexiteit: Het betreft een productie- en dienstverlenende onderneming met een of enkele vestigingen. De situatie wordt complexer naarmate de organisatie gaat uitbreiden van lokaal, naar nationaal naar internationaal. Tevens neemt de mate van automatisering toe. Een indicatie van beroepsproducten: Controleprogramma voor de onderneming Werkprogramma voor de onderneming Lijst met bevindingen naar aanleiding van de uitgevoerde werkzaamheden (controlenotities) Een aandeel in de management letter Een aandeel in het accountantsverslag DC3 Bepalen en beheersen van financieel-economische en fiscale risico´s Noot: De competentie verwijst specifiek naar het begrip financiële en fiscale risico. Waarschijnlijk is het handiger om niet uit te gaan van deze risico´s maar van het begrip “risico” in het algemeen. Het voorstel is om aan te sluiten bij het begrip risico zoals dat door De Nederlandsche Bank in de Regeling Organisatie en Beheer is verwoord: “risico’s die de financiële prestaties, financiële positie, continuïteit of reputatie van de instelling in belangrijke mate kunnen aantasten“. Taken: Het vaststellen van de aanwezigheid van risico´s die de financiële prestaties, financiële positie, continuïteit of reputatie van de organisatie in belangrijke mate kunnen aantasten op basis van een risicoclassificatie: Het vaststellen van de omvang van financiële en fiscale risico´s 31 Een oordeel kunnen vormen over de vraag in hoeverre een geconstateerd risico voor een organisatie acceptabel is op basis van de mogelijk financiële gevolgen van een risico en de waarschijnlijkheid dat het risico zich voordoet, dan wel kunnen aangeven in hoeverre specialistische kennis op dit gebied moet worden ingehuurd. Aangeven hoe een risico kan worden gereduceerd (proces aanpassing dan wel inzet van middelen/producten) Adviseren over de inzet van instrumenten/producten op basis van de aangegeven omvang van het risico en de gewenste omvang van het risico. Het opstellen van een risicobeheersingsplan (bijvoorbeeld treasury statuut) Het beoordelen van genomen acties op basis van een aanwezig risicobeheersingsplan Het aangeven van mogelijke uitkomsten in het geval van een investeringsbeslissing Beroepsrol en beroepssituatie Belang van risicobeheersing Risico nemen is inherent aan het ondernemen. Risico wordt in deze gedefinieerd als de mate waarin gebeurtenissen invloed hebben op het financiële resultaat van de organisatie. Een professionele organisatie behoort inzicht te hebben in de mogelijke financiële gevolgen van mogelijke gebeurtenissen en de waarschijnlijkheid dat een gebeurtenis zich voordoet. De organisatie zal tevens moeten aangeven in hoeverre zij zich tegen mogelijke gebeurtenissen wil beschermen. Proces van beheersing van risico’s Bij het planmatig beheersen van risico’s zijn de volgende stappen te onderscheiden: Onderkennen van het risico Het formuleren van beleid waarin de risico-acceptatie van de organisatie is verwoord. Vaststelling van omvang risico en de daarbij behorende set maatregelen en normen Het uitvoeren van het beleid waaronder de evaluatie van het beleid. In het risicobeheersingsproces zijn de volgende rollen /taken te onderscheiden: Het tot stand laten komen en bewaken van een risicobeheersingsplan Het in kaart brengen van de verschillende vormen risico´s op basis van een aangegeven risicoclassificatie, waarbij onderscheid wordt gemaakt in gevolgen veroorzaakt door interne en externe mogelijke gebeurtenissen Het formuleren van de gewenste omvang van het risico Het aangeven van mogelijke financiële gevolgen bij beslissingen (bijvoorbeeld de investeringsbeslissing maar ook de wijze waarop men wil handelen (fiscale risico´s)) Het aangeven hoe (aanpassing processen dan wel inzet van middelen) het aangegeven risico kan worden gereduceerd Het bewaken van het risicobeheersingsproces. Het adviseren over de inrichting van het risicobeheersingsproces dan wel de inzet van middelen Competentieniveau 1: Beschrijven van en vaststelling omvang verschillende vormen van risico Complexiteit Bij niveau 1 wordt de student geacht op basis van aangeleverde gegevens de omvang van operationele, financiële en fiscale risico´s vast te stellen Voorbeelden van beroepsproducten zijn: Operationeel risico risico-analyse op basis van AO Financieel risico liquiditeitsbegroting in euro en vreemde valuta 32 invulling geven aan credit-zijde balans (bedrijfsoprichting/going concern) in eenvoudige situatie scenario-analyse investeringsbeslissing Fiscaal risico toelichting op eenvoudige aangifte IB(box 1 en 3)/VB /LB/OB Competentieniveau 2: Beschrijven van (werking) maatregelen /producten ter beheersing van risico´s. Complexiteit Bij niveau 2 wordt de student geacht in een meer complexe situatie op basis van niet gestructureerde gegevens de omvang van operationele, financiële en fiscale risico´s vast te stellen. Daarnaast is de student in staat maatregelen dan wel producten te koppelen aan omstandigheden met reductie van het risico als doel. Voorbeelden (naast producten ter vaststelling van de omvang van het risico): Operationeel risico: opstellen AO/IC eenvoudige situatie ter reductie operationele risico´s Financieel risico: Advies inzet van instrumenten ter beheersing van valuta-/renterisicobeheersing in een eenvoudige context (handelsbedrijf geconfronteerd met export/import; uitivoering renterisicobeleid voor not-for-profit organisaties als woning corporaties) op basis van marktomstandigheden Advies corporate finance invulling credit-zijde balans in meer complexe situatie Fiscaal risico: Advisering inrichting ondernemingsstructuur specifiek rekening houdend met fiscale consequenties in overzichtelijke situatie Competentieniveau 3: Advisering over en opstelling risicohandboeken in meer complexe situatie op terrein van of operationele of financiële of fiscale risico´s (volledige risicobeheersing). Complexiteit Bij niveau 3 wordt de student geacht op basis van speciale kennis over specifiek beroepsproduct een advies uit te brengen in meer complexe situaties. De competentie is het inventariseren, analyseren en adviseren in specifieke situaties, waarbij specifieke productkennis de reden is waarom de student de werkzaamheden kan verrichten. Een indicatie voor beroepsproducten is: Financieel risico: Ontwikkeling en uitvoering geven aan treasury-statuut Advies rapport over inrichting cash management in complexe situatie Operationeel risico: Analyse en inrichting van processen met oog op reductie van risico´s (AO/IC) in complexe situatie Fiscaal risico: Fiscaal adviesrapport in een complexe situatie DC4 Bepalen en verstrekken van financieel-economische en fiscale informatie voor de besluitvorming Taken : Verzamelen, interpreteren en beoordelen van financieel-economische en fiscale informatie (ten behoeve van de zakelijke en particuliere klant). 33 Informeren van de klant ten aanzien van veranderende regelgeving, overheidsbeleid, rechterlijke uitspraken op sociaal ( bv WAO), fiscaal (bv.vennootschapsbelasting) en financieel economisch terrein (bv. IFRS en AFM). Inventariseren en beoordelen van de vragen, wensen en eisen van de klant (zakelijk of privé) op fiscaal en financieel economisch terrein i.v.m. het genereren van advieswerk. Het begeleiden van de klant bij de implementatie in de eigen organisatie (bedrijf) / situatie (particulier) van de gevolgen van nieuwe regelgeving, inzichten en overheidsbeleid. Beroepsrol en beroepssituatie Belang van informatieverstrekking Het tijdig, juist en zorgvuldig geïnformeerd zijn ten aanzien van op handen zijnde veranderingen in regelgeving en overheidsbeleid is voor particulieren en bedrijven van essentieel belang. Dat stelt iemand in staat om adequaat op die veranderingen in te spelen met zijn bedrijf of in zijn eigen particuliere situatie. Bovendien vergt implementatie van de gevolgen van bovengenoemde veranderingen in de regel tijd. Financiële en fiscale adviseurs zijn in staat hun klanten in zo’n veranderingsomgeving deskundig te begeleiden en de klant te behoeden voor fouten. Zij bepalen in de regel welke informatie voor de klant van belang is en welke informatie dat niet is. Dat betekent dat verwacht mag worden van de beroepsbeoefenaar dat hij grondig op de hoogte is van nieuwe ontwikkelingen en veranderende wet -en regelgeving. Proces van informatieverstrekking In beginsel is het de klant die dient aan te geven dat hij geïnformeerd wenst te worden op, de voor zijn bedrijf en in zijn situatie van belang zijnde, fiscaal en financieel economisch ontwikkelingen. Het is echter vaak zijn adviseur op dat terrein die veel eerder van die informatie op de hoogte is en ook sneller en beter kan beoordelen in welke gevallen de veranderingen wel en in welke gevallen de veranderingen geen gevolgen zullen hebben in een specifieke situatie. Vandaar dat de klanten vaak van hun adviseurs verwachten dat zij zich tijdig bij hen zullen melden om hen op de hoogte stellen van de nieuwste ontwikkelingen op fiscaal en financieel economisch terrein. En de vertaling weten te geven voor de specifieke situatie van de klant. Competentieniveau 1: Informatieverstrekking aan (kleine) eenmanszaak en een particulier. Complexiteit: Bij niveau 1 wordt de student geacht op basis van belangrijke ontwikkelingen/ veranderingen op fiscaal en financieel economisch terrein de gewenste informatie te verstrekken aan zijn klant. De beroepsproducten zijn: Infobulletin ten behoeve van de particuliere klant Infobulletin ten behoeve van een startende onderneming Begeleiding van startende onderneming Competentieniveau 2: Informatievoorziening aan de ondernemer. Complexiteit: Bij niveau 2 wordt de student geacht de klant tijdig die informatie te verstrekken die is afgestemd op zijn/ haar specifieke situatie. de klant begeleiden bij het implementeren van de gevolgen van nieuwe regelgeving en overheidsbeleid. het beoordelen van de beroepsproducten (zie bijvoorbeeld competentie 5 en 6) bij veranderende regelgeving en overheidsbeleid of anderszins. 34 Competentieniveau 3: Informatievoorziening bij complexe aangelegenheden. Complexiteit: Bij niveau 3 wordt de student geacht: een integrale beoordeling te kunnen maken van alle gevolgen van invoering van nieuwe weten regelgeving, overheidsbeleid en jurisprudentie. Een indicatie van beroepsproducten: het verstrekken van informatie uitmondend in een intergraal advies een rapportage van een toetsing van beroepsproducten (bv. aangifte vennootschapsbelasting) aan de nieuwste inzichten op fiscaal en financieel terrein DC5 Verstrekken van informatie t.b.v. externe belanghebbenden Taken: Opstellen van door de wet vastgestelde documenten zoals de jaarrekening en aangifte belastingen Opstellen van bezwaar-, verweer- en beroepsschriften Opstellen van jaarrekeningen conform wensen van partijen zoals eigenaren, accountants en financiers (corporate finance gedachte) Opstellen van door derde gevraagde financiële en economische gegevens in specifieke gevallen zoals investeringen, faillissementen, verkoop van organisatie ed Beroepsrol en beroepssituatie Belang van informatieverstrekking Eigenaren, financiers en overheid willen geregeld op de hoogte gehouden worden van de resultaten van organisaties. Eigenaren om te bepalen hoeveel middelen ze aan de onderneming voor privédoeleinden kunnen onttrekken; financiers stellen aan de hand van de informatie vast in hoeverre men bereid is de financiering tegen dezelfde voorwaarden te willen voortzetten en de verstrekte informatie geeft de overheid de mogelijkheid om inkomsten uit belastingen te genereren dan wel de effectiviteit van verstrekte subsidies te beoordelen. Proces van informatieverstrekking Om het uiteindelijke resultaat in de vorm van een jaarrekening dan wel wettelijk vereiste ingevulde formulieren te kunnen realiseren, zal de organisatie moeten aangeven hoe men de gewenste informatie gaat produceren (procesinrichting). Per belanghebbende moet de informatie in de gewenste vorm worden aangeleverd. De verstrekker en ontvanger van de informatie moeten dezelfde taal spreken, waarbij de overheid in de rol als “beschermer” van de eigenaar eisen stelt aan de te verstrekken informatie. In dit proces zijn de volgende rollen/taken te onderscheiden: Het inrichten en beheersen van het proces van aanleveren van de gewenste informatie in de vorm van afgesproken dan wel wettelijk afgedwongen formats Het aanleveren van de gewenste informatie in de vorm van afgesproken dan wel wettelijk afgedwongen formats. Het controleren en beoordelen van de aangeleverde informatie Het adviseren over de wijze waarop het informatieverstrekkingproces wordt ingericht. Competentieniveau 1: Externe informatieverstrekking (verstrekking) voor eenmanszaak en overzichtelijke handelsonderneming. Complexiteit: Bij niveau 1 wordt de student geacht op basis van aangeleverde gegevens de gewenste informatie te 35 verstrekken. De beroepsproducten zijn: Balans en Verlies en Winstrekening Aangifte loon- en omzetbelasting Ondernemingsplan Competentieniveau 2: Externe informatieverstrekking (procesinrichting, verstrekking, beoordeling) voor een meer complexe handelsonderneming, overzichtelijke productieonderneming en dienstverlenende organisatie. Complexiteit: Bij niveau 2 wordt de student geacht op basis van aangeleverde gegevens voor complexere organisaties de gewenste informatie te verstrekken aan te kunnen geven welke gegevens nodig zijn en de regie te kunnen voeren over het aanleveren van de benodigde gegevens beoordelen van genoemde beroepsproducten De beroepsproducten zijn: jaarrekening aangifte inkomsten-/vennootschapsbelasting en sociale lasten bezwaar, verweer- en beroepsschrift complexer ondernemingsplan financieringsaanvraag subsidieaanvraag Competentieniveau 3: Externe informatieverstrekking (procesinrichting, verstrekking, controleren/beoordeling en advisering) voor complexe handelsonderneming, productieonderneming en dienstverlenende organisatie. Complexiteit: Bij niveau 3 wordt de student geacht: zich te specialiseren (controle, beoordeling, wet en regelgeving (waarde-winstvraagstukken, fiscale vraagstukken). Een indicatie van een beroepsproduct is: rapportage opleveren die voldoet aan relevante wet- en regelgeving bijvoorbeeld: opstellen van een geconsolideerde jaarrekening complexe aangifte inkomsten- en vennootschapsbelasting complexe bezwaar -, verweer- en beroepsschriften rapportage over uitgevoerde controle adviesrapport voor externe belanghebbende op het terrein van o procesinrichting o investeringsvraagstukken o overdracht ondernemingen o faillissement o meer complexe subsidieaanvragen o beoordeling/analyse aangeleverde informatie voor belanghebbende 36 DC6 Geven van adviezen en verlenen van diensten op financieel-economisch en fiscaal terrein aan belanghebbenden Taken: Inventariseren van de vragen, wensen en eisen van de klant (zakelijk of privé) ten aanzien van het advies en de te verlenen diensten Verzamelen van correcte en betrouwbare financieel-economische en fiscale informatie benodigd voor het opstellen van het advies t.a.v. diensten Opstellen van (diverse alternatieve) adviezen binnen het kader van de wensen/eisen en de financieel-economische en fiscale situatie van de klant met een zorgvuldige afweging van risico en rendement van de verschillende diensten De voornoemde adviezen en de hieruit voortvloeiende diensten presenteren en implementeren. Context / specificatie van de organisatie: Financieel zakelijke dienstverleners Financiële afdelingen van profit en non-profit organisaties Beroepsrol en beroepssituatie Belang van advisering en dienstverlening Alle privé personen en ondernemingen hebben advies nodig bij het nemen van beslissingen ten aanzien dienstverlening op financieel economisch en fiscaal gebied. Bijzonder aan de dienstverlening is dat het niet gaat over stoffelijke tastbare producten. Bij dienstverlening draait alles om afnemers, geld, risico en zekerheid die uiteindelijk moeten leiden tot de keuze voor de juiste dienst of product. Een goede afweging door de financieel specialist tussen rendement, risico en relatie is hierbij onontbeerlijk. Proces van advisering en dienstverlening Om het uiteindelijke resultaat in de vorm van een advies/dienst te kunnen realiseren, zal de klant moeten aangeven welke wensen en eisen hij stelt. Per belanghebbende moet de informatie in de gewenste vorm worden aangeleverd. De afweging tussen rendement en risico moet inzichtelijk gemaakt worden. De opgestelde adviezen moet duidelijk opgesteld worden zodat de klant een keuze kan maken voor een dienst of een product. Deze moet op de juist wijze geïmplementeerd worden. Complexiteit De omvang en complexiteit van de financiële vraagstukken van de klant bepalen de kennis en kunde die nodig is om het gewenste advies te kunnen uitbrengen en een keuze te kunnen maken voor het juiste product/dienst. In complexe situaties wordt het verstrekken/beoordelen van de informatie een specialisme (fiscalist/accountant/financial planning). Om te kunnen functioneren in de praktijk in complexere situaties is parate kennis van producten/diensten, financiële wet- en regelgeving en fiscaliteit onontbeerlijk. Naast de inhoudelijke kennis is het belangrijk deze om te kunnen zetten in een mondeling en schriftelijk gedegen advies. Niveauaanduidingen. Toenemende complexiteit is reden voor specialisatie. In overzichtelijke situaties mag van de studenten worden verwacht de 4 rollen/taken te kunnen vervullen. De niveauaanduiding heeft betrekking op de mate van complexiteit. Een situatie is complexer als: de beroepsbeoefenaar te maken krijgt met complexe (financiële) situaties bij de klant (te denken valt aan advisering van een ondernemer in combinatie met zijn privé situatie) de organisatiestructuur bij de klant groter, hiërarchischer en/of onoverzichtelijker (bijvoorbeeld internationaal georiënteerd) is specialistische kennis en kunde nodig is 37 Competentieniveau 1: Advisering en verlening van diensten aan een particuliere relatie. Complexiteit: Bij niveau 1 wordt de student geacht op basis van aangeleverde gegevens de gewenste adviezen en dienste te verstrekken. De beroepsproducten zijn bijvoorbeeld: Hypotheekadvies en product Aangifte IB Particuliere verzekeringsproducten Een (eenvoudig) ondernemingplan Competentieniveau 2: Advisering en verlening van diensten aan een zakelijke relatie. Complexiteit: Bij niveau 2 wordt de student geacht op basis van aangeleverde gegevens voor de zakelijke relatie de gewenste adviezen en diensten te verstrekken. De beroepsproducten zijn: Voorstellen ten aanzien van kredietconstructies Employee benefits Competentieniveau 3: Advisering en verlening van diensten aan een complexe zakelijke relatie en/of de combinatie van zakelijk en privé personen (de MKB ondernemer). Complexiteit: Bij niveau 3 wordt de student geacht zich te specialiseren in een bepaald klanten en/of dienstensegment. De beroepsproducten zijn: Adviseren in en begeleiden van fusies en overnames Adviseren in en begeleiden van bedrijfsopvolging Illustraties van de domeincompetenties Economics De illustraties zijn gemaakt op competentieniveau 2, maar soms is ook aangegeven wat erbij komt op niveau 3. Naast de domeincompetentie zelf is daarom ook niveau2 bij de illustraties vermeld. DC1: Ontwerpen, inrichten en onderhouden van (geautomatiseerde) informatiesystemen voor het besturen van organisaties. Competentieniveau 2: Ontwerpen en realiseren van (geautomatiseerde) informatiesystemen, voeren van een administratie van een productie- en dienstverlenende onderneming. Context: Een productiebedrijf zoals een plaatselijke ondernemer in het bouwbedrijf. Typering specifiek De plaatselijke bouwbedrijven in de steden Jaana en Karno in de provincie Extarza hebben besloten tot een fusie. Beide bouwbedrijven hebben hun activiteiten functioneel op de volgende wijze gestructureerd: o Zakelijk (bouwprojecten) o Consumenten 38 o o o Intern o o Standaardproducten (schuur, garage) Individuele producten (renovatie, reparatie) Facilitair bedrijf Planning en Control Situatie Tijdens de fusiebesprekingen is geconstateerd dat de huidige financiële administratie per vestiging verschilt. De beide bouwbedrijven hanteren beiden een ander verouderd systeem. Delen van de administraties worden zelfs nog handmatig gevoerd. Als gevolg daarvan zijn de procedures per vestiging verschillend. De nieuwe situatie maakt het mogelijk om de financiële administratie te automatiseren en te updaten. De verwachting is dat in de nieuwe situatie sneller actuele management informatie beschikbaar komt. Hetgeen het beslissingsproces zal verbeteren. Beide bouwbedrijven hebben relatief onervaren medewerkers in dienst wat betreft het werken met computers. De fusie moet het mogelijk maken om kennis in de organisatie te krijgen in plaats van ad hoc in te huren. Opdracht De afdeling planning en control van de vestiging Jaana heeft als opdracht gekregen de financiële administratie van beide vestigingen in kaart te brengen, een gewenste financiële administratie te beschrijven op basis van het klantenbestand en de informatie wensen van de directie. De nieuwe directie verwacht tevens dat het voorstel gepaard gaat met een aangepaste financiële administratie voldoet aan de uitgangspunten zoals die geformuleerd zijn in de internationale wet-en regelgeving (IFRS). Het is nog te vroeg om op detailniveau te komen met een voorstel. Professionele product Inrichting van de administratie die voldoet aan de wensen van de opdrachtgever. De medewerker op de afdeling Planning en Control Karel is na zijn studie bedrijfseconomie aan de Hogeschool van Lipper werkzaam bij de Bouwbedrijf Janaa. Rollen Samen met de manager bedrijfsvoering houdt hij zich bezig met de planning en control-cyclus van de vestiging. Daarnaast is hij verantwoordelijk voor de inrichting van de financiële administratie binnen Bouwbedrijf Janaa. Hij onderhoudt de contacten met de interne accountantsdienst en hij is betrokken bij de audits door de interneen externe accountantsdienst. Taken en activiteiten In samenwerking met het hoofd bedrijfsvoering van het Bouwbedrijf Karno stelt Karel een plan op om te komen tot het gewenste eindresultaat. In het plan zijn opgenomen een beschrijving van de huidige financiële administratie van beide bedrijven, criteria waaraan de nieuwe financiële administratie moet voldoen, een opsomming van de belangrijkste risico’s die verbonden zijn aan de conversie van de beide oude administraties naar de nieuwe financiële administratie. Tezamen met de geformuleerde eisen in de internationale wet- en regelgeving (IFRS). Tevens is een tijdfasering en taakverdeling per onderdeel van de uitvoering van de opdracht aangegeven. In het plan is aangegeven op welke wijze functionarissen de directie op de hoogte houdt van de vorderingen. Vakmanschap (niveau ) Karel heeft kennis van de eisen die aan de inrichting van een Financiële Administratie voor een productiebedrijf in theorie opgesteld, rekening houdende met de IRFS. Vakmanschap (niveau 3) Hij is in staat een risicoanalyse te maken en een gewenste situatie te formuleren in schemavorm en in woord. Hij kan de consequenties van de voorstellen overzien en weet mensen te overtuigen van de noodzaak om op een bepaalde wijze de financiële administratie te voeren. Daarnaast is hij in staat eenvoudige audit-programma’s op te stellen en meer gecompliceerde uit te voeren. Hij beseft dat communicatie over de wijze waarop registraties moeten worden uitgevoerd (informatie moet worden vastgelegd) een belangrijk deel uitmaakt van de beheersing van de financiële administratie. Groeiperspectief Manager bedrijfsvoering van een grote vestiging dan wel doorgroei naar management met betrekking tot 39 intern/extern auditor van grote bouwbedrijven. DC2: Vormgeven, inrichten en toetsen van de administratieve organisatie. Competentieniveau 2: De inrichting van de (administratieve) organisatie en interne controle beschrijven van een productie- en dienstverlenende onderneming, opstellen en uitvoeren controleplan. Context: Een productiebedrijf zoals een plaatselijke ondernemer in het bouwbedrijf. Typering specifiek De plaatselijke bouwbedrijven in de steden Jaana en Karno in de provincie Extarza hebben besloten tot een fusie. Beide bouwbedrijven hebben hun activiteiten functioneel op de volgende wijze gestructureerd: o Zakelijk (bouwprojecten) o Consumenten o Standaardproducten (schuur, garage) o Individuele producten (renovatie, reparatie) o Intern o Facilitair bedrijf o Planning en Control Situatie Tijdens de fusiebesprekingen is geconstateerd dat de huidige hiërarchische indeling met betrekking tot de zakelijke markt per vestiging verschilt. Als gevolg daarvan zijn de procedures per vestiging verschillend. De nieuwe situatie maakt het mogelijk om de verdeling van de klanten over de medewerkers ter herzien. De verwachting is dat in de nieuwe situatie klanten meer op maat bediend kunnen worden tegen lagere kosten. Beide bouwbedrijven hebben op het gebied van zakelijke markt relatief onervaren medewerkers in dienst en moeten nog al eens een beroep doen op de centrale organisatie om complexere klanten te bedienen. De fusie moet het mogelijk maken om kennis in de organisatie te krijgen in plaats van ad hoc in te huren. Opdracht De afdeling planning en control van de vestiging Jaana heeft als opdracht gekregen de procesgang van beide vestigingen in kaart te brengen, een gewenste situatie te beschrijven op basis van het klantenbestand van de gezamenlijke bouwbedrijven, waarbij de afdeling de vrijheid heeft een eigen nieuwe functionele indeling (activiteiten en rolverdeling) te maken. De nieuwe directie verwacht tevens dat het voorstel gepaard gaat met een aangepaste procesgang die voldoet aan de uitgangspunten zoals geformuleerd in de Bouwvoorschriften. Het is nog te vroeg om op instructieniveau te komen met een voorstel. Professionele producten o Hiërarchisch overzicht van de afdeling zakelijke markt in oude en nieuwe situatie o Een voorstel voor de inrichting van de processen met betrekking tot zakelijke markt o Een risico-analyse van de hoofdprocessen o Een studie waarin is aangetoond dat het voorstel voldoet aan de eisen zoals geformuleerd in de bouwvoorschriften. o Een voorstel met betrekking tot de audit van de processen. De medewerker op de afdeling Planning en Control Karel is na zijn studie bedrijfseconomie aan de Hogeschool van Lipper werkzaam bij de Bouwbedrijf Janaa. Rollen Samen met de manager bedrijfsvoering houdt hij zich bezig met de planning en control-cyclus van de vestiging. Daarnaast is hij verantwoordelijk voor de inrichting van de processen binnen Bouwbedrijf Janaa. Hij onderhoudt de contacten met de interne accountantsdienst en hij is betrokken bij de audits door de interne- en externe accountantsdienst. Taken en activiteiten In samenwerking met het hoofd bedrijfsvoering van het Bouwbedrijf Karno stelt Karel een plan op om te komen tot het gewenste eindresultaat. In het plan zijn opgenomen een beschrijving van de huidige situatie, criteria waaraan de procedurebeschrijving maar vooral ook de gewenste situatie moet voldoen, een opsomming van de belangrijkste risico’s die het bouwbedrijf bij de uitvoering van haar activiteiten met betrekking tot 40 zakelijke markt loopt en de randvoorwaarden die door de directie zijn gesteld, voortvloeiend uit hetgeen is neergelegd in de Bouwvoorschriften. Tevens is een tijdfasering en taakverdeling per onderdeel van de uitvoering van de opdracht aangegeven. In het plan is aangegeven op welke wijze functionarissen de directie op de hoogte houdt van de vorderingen. Vakmanschap (niveau 2) Karel heeft kennis van de eisen die aan de inrichting van een Administratieve Organisatie voor een productiebedrijf in theorie opgesteld. Vakmanschap (niveau 3) Hij is in staat een risicoanalyse te maken en een gewenste situatie te formuleren in schemavorm en in woord. Hij kan de consequenties van de voorstellen overzien en weet mensen te overtuigen van de noodzaak om op een bepaalde wijze procedures uit te voeren. Daarnaast is hij in staat eenvoudige audit-programma’s op te stellen en meer gecompliceerde uit te voeren. Hij beseft dat communicatie over de wijze waarop procedures moeten worden uitgevoerd een belangrijk deel uitmaakt van de beheersing van processen. Groeiperspectief Manager bedrijfsvoering van een grote vestiging dan wel doorgroei naar management met betrekking tot intern/extern auditor van grote bouwbedrijven. DC3: Bepalen en beheersen van financieel-economische en fiscale risico’s. Competentieniveau 2: Beschrijven van (werking) maatregelen /producten ter beheersing van risico´s. Context Een productiebedrijf gevestigd in Nederland met vestigingen in het buitenland Typering specifiek Het concern Nedland produceert specialistische technische apparatuur voor klanten in de gehele wereld. Het hoofdkantoor, dat in Roosendaal is gevestigd, fungeert onder andere als centrale treasury-afdeling voor de vijf productiebedrijven die behoren tot het concern. Iedere vestigingsplaats heeft zich gespecialiseerd in de productie van bepaalde apparatuur en halffabrikaten. Situatie Met de komst van de euro in 1999 was het volgend de Raad van Bestuur niet langer nodig om het ingewikkelde onderlinge verrekensysteem van onderlinge leveranties nog langer uit te voeren. Het valutarisico werd beperkt, omdat 80% van de productie en handel in vreemde valuta luidde. Ooit zou men een cash-pool gaan inrichten om de hoge transferkosten te laten dalen. De rentevoet in 1999 (8%) beschouwde men toen als normaal en het hoofdkantoor sloot een bulletlening van € 2.000.000 met een rentelooptijd van 10 jaar. In de periode 1999 – 2003 kocht Nedland vestigingen in de VS en China. De onderlinge leveringen tussen de vestigingen namen toe. De relatieve val van de US in de periode 2002-2005 ving men op daar geregeld valutatermijncontracten af te sluiten. Er was geen beleid. Het hoofd administratie kon op dit terrein doen en laten wat hij wilde. In januari 2005 is een treasurer in dienst gekomen. De opdracht De treasurer heeft als opdracht het ontwikkelen en uitvoeren van een door de Raad van Bestuur goedgekeurd treasurybeleid, waarbij in eerste instantie de nadruk ligt op de beheersing van het rente- en valutariscio. Een onderdeel van het treasury-beleid is het in samenwerking met de externe accountant inrichten van de afdeling. De treasurer heeft tevens de opdracht gekregen om het onderlinge goederenverkeer in kaart te brengen en na te gaan in hoeverre het gehanteerde transferpricing-systeem fiscaal en juridisch geoptimaliseerd is. Professionele Producten Treasury statuut Inrichting organisatie treasury afdeling Uitwerking voorstel beheersing rente- en valutarisico Uitgewerkt advies over gehanteerde transfer-pricing systeem. De medewerkers op afdeling Treasury Sandra Roelofs is na haar studie FSM trainee geworden bij een grote bank. Tijdens haar opleiding is ze in contact gekomen met Mevrouw Koenraad, die als directeur zakelijke kredietverlening werkte op de bank. Per 1 41 januari is mevr. Koenraad in dienst getreden als treasurer bij Nedland en ze heeft Sandra gevraagd als rechterhand. Sandra heeft het aanbod geaccepteerd. Rollen De treasurer houdt zich bezig met de ontwikkeling van de treasury-beleid van Nedland en is dan ook vernatwoordelijk voor zowel de ontwikkeling als de implementatie van het beleid. Een belangrijk onderdeel bij het ontwikkelen van het beleid is het in kaart brengen van de omvang van de risico’s die men loopt en het kiezen van de producten die met ter beheersing van het risico wil inzetten. Aangezien de treasury-afdeling gewend is om te gaan met grote bedragen vergt de inrichting van de afdeling veel aandacht. De treasurer onderhoudt dan ook intensieve contacten met de externe accountant over de inrichting en rapporteert rechtstreeks aan de Raad van Bestuur. Gelet op het externe karakter van de treasury-afdeling is de treasurer vaak betrokken bij de besluitvorming over de financiering van investeringen, verzekeringszaken en belastingen. Sandra heeft als rechterhand de taak om deeltrajecten van de ontwikkeling en uitvoering van het beleid uit te voeren in overleg met de treasurer. Taken en activiteiten Sandra is als eerste verantwoordelijk voor de uitvoering van het cash-management. Ze controleert de bedragen op de verschillende rekeningen van de vestigingen en zorgt ervoor dat men niet onnodig gebruik van het rekening-courant krediet maakt. Daarnaast participeert Sandra in de professionalisering van de treasery-afdeling . Het is haar taak ten behoeve van het valutarisicobeheer om systematisch de valutastromen gedurende de laatste drie jaar in kaart te brengen. Tevens assisteert ze bij het opzetten van een liquiditeitsbegroting in zowel euro’s (renterisico beheer) als vreemde valuta. Sandra werkt dan ook nauw samen met de afdeling administratie en ICT om de gewenste gegevens te inventariseren en te kunnen modelleren voor scenario-analyses. Eén keer per week heeft Sandra overleg met de treasurer over de voortgang van het in kaart brengen van de risico’s. Als input voor de ontwikkeling van het beleid maakt Sandra een lijst met relevante producten ter beheersing van risico’s. Ook verzamelt Sandra informatie over banken (tarieven en risico’s), die als leverancier zouden kunnen fungeren. Ze voert samen met de treasurer gesprekken met banken. In het transfer-pricing project brengt Sandra internationale goederenbewegingen in kaart. Ze voert samen met de treasurer gesprekken met externe deskundigen (fiscalisten) over een fiscale optimalisering van de inrichting van de internationale goederenstromen. Sandra kan worden ingezet om de huidige administratieve organisatie in kaart te brengen inclusief de risico’s die men loopt bij de uitvoering van de activiteiten en onderhandelen. Vakmanschap (niveau 2) Sandra heeft kennis van de wijze waarop administraties gevoerd worden en gebruiken op vermogensmarkten. Ze kan onder leiding van de treasurer de omvang van rente- en valutarisico’s in kaart brengen en kent de basisvormen van producten ter beheersing van risico’s. Ze kan met banken onderhandelen over het aantrekken en uitzetten van gelden binnen limieten. Vakmanschap (niveau 3) Sandra is in staat een treasury-statuut op te stellen en in overleg met de raad van bestuur komen tot een uitvoering van het plan, waarbij onderstaand model als uitgangspunt kan gelden: Risico management, het proces Onderkennen risico Sturen operationeel en beleidsmatig Formuleren beleid Rapporten/evalueren Vaststellen maatregelen en normen (limieten) Meten van de omvang 10 Sandra is in staat hetzelfde proces te vertalen naar vraagstukken op het gebied van Administratieve Organisatie, Fiscaliteit en overige Bedrijfsprocessen, waar de organisatie risico loopt. 42 Groeiperspectief. Treasurer worden bij een grote internationale organisatie dan wel zich specialiseren op het gebied van risicomanagement (bedrijfsprocessen, fiscaal en AO). DC4: Bepalen en verstrekken van financieel-economische en fiscale informatie voor besluitvorming. Competentieniveau 2: Informatievoorziening aan de ondernemer. Context: Een jong, maar snel groeiend bedrijf Typering specifiek Door de snelle groei van het bedrijf worden de risico’s van de bedrijfsuitoefening voor de ondernemers allengs groter. Het wordt aan alle kanten duidelijk dat de huidige rechtsvorm knelt. De ondernemers zijn geabonneerd op het periodiek “ONDERNEMEN”, het opinieblad voor het MKB. In dat blad lezen onze ondernemers over nieuwe regelgeving omtrent het ontslagrecht, de auto van de zaak, de vele (fiscale)voordelen van de BV-vorm en andere (veelal fiscale)zaken die voor startende , snelgroeiende ondernemingen van groot belang schijnen te zijn. Tot nog toe hebben de ondernemers zich met deze aspecten van het ondernemen niet zo mee beziggehouden. De situatie Vader en zoon Werkman zijn samen met Jos Regent ondernemers in de onderneming “De IJzeren Hand (DIJH)”. Deze onderneming produceert en installeert melkrobots. De onderneming is kleine eenmanszaak begonnen door vader en de zoon is al snel in de zaak opgenomen en als vennootschap onder firma verder gegaan. Sinds het jaar 2000, zes jaar na de oprichting van de zaak door vader Werkman gaan de zaken erg voortvarend. Eind 2004 overwegen de ondernemers de rechtsvorm van de onderneming per 1 januari 2005 te wijzigen in een Besloten Vennootschap. Bovendien zal vanaf 1 januari 2005 een vierde persoon, Bert Kruin, participeren in de onderneming. Tijd om zich uitvoerig voor te laten lichten en zich te laten adviseren omtrent de juiste rechtsvorm van hun onderneming. Niet onbelangrijk is daarbij te bedenken het feit dat er een derde persoon, de heer Bert Kruin, mee gaat participeren in de onderneming. Bert Kruin heeft een aantal jaren geleden zijn eigen bedrijf verkocht en heeft aan de verkoop daarvan een vrij aanzienlijk vermogen over gehouden. Een gedeelte van dat vermogen wil hij graag aanwenden om jonge, snel groeiende ondernemingen, waarin hij toekomstperspectief ziet, financieel te ondersteunen, door daar in mee te participeren. Opdracht De ondernemers dienen geïnformeerd te worden over de verschillende ondernemingsvormen die mogelijk zijn en dient uit te monden in een advies over de ondernemingsvorm welke het best aansluit op de specifieke situatie en behoeften van deze ondernemers. In het advies dient tevens te worden aangegeven of de aanbevolen ondernemingsvorm gevolgen heeft voor de fiscale positie van de ondernemers, heren Werkman, Regent en Kruin en waar die gevolgen vooral uit zullen bestaan. Daarbij dienen de eventuele de gevolgen voor de loonheffing en de werknemersverzekeringen te worden betrokken. Nieuwe regelgeving rondom positie van de werknemer, gewijzigde pensioenregelingen verdienen daarbij de nodige aandacht. De ondernemer dient een checklist te ontvangen van de zaken die dienen plaats te vinden wanneer er uitvoering gegeven zal worden aan het bovenomschreven advies(de implementatie). Tevens dient een offerte geleverd te worden voor de begeleiding van de implementatie van het advies. Professionele producten een inventarisatie van mogelijkheden een advies een voorstel tot implementatie een offerte voor de begeleiding Rollen De ondernemers Werkman en Regent wenden zich voor bovengenoemde vragen tot hun boekhouder. Maar voor dit soort vragen schakelt de boekhouder in de regel een gerespecteerd Accountants en Belastingadvieskantoor in. De vragen van onze ondernemers komen op die manier terecht bij ADRIE-Accountants, Accountants, 43 Belasting- en Bedrijfsadviseurs. Vanuit dat kantoor wordt Kees Jongbloed op de zaak gezet. Kees Jongbloed heeft twee jaar geleden zijn studie Accountancy afgerond en is sindsdien werkzaam bij ADRIE Accountants. Taken en Activiteiten Kees brengt een bezoek aan het bedrijf, maakt kennis met de ondernemers en laat zich voorlichten door hen om zich te vergewissen van de juistheid en de precieze omvang van zijn opdracht. Hij maakt een analyse van de jaarstukken van de afgelopen drie jaren en inventariseert de mogelijkheden met betrekking tot de ondernemingsvorm en de daaruit voortvloeiende gevolgen voor het bedrijf. Daarbij betrekt hij nadrukkelijk de wens van de ondernemers om de heer Kruin mee te laten participeren. Hij trekt de zuiverheid van de motieven na van de heer Kruin door enkele participaties van de heer Kruin bij andere bedrijven na te trekken. Hij zet daarnaast de voor- en nadelen van de verschillende ondernemingsvormen op een rij en trekt daaruit conclusies voor de beste ondernemingsvorm voor zijn opdrachtgevers. Hij maakt een plan van aanpak voor de implementatie (het verwezenlijken van de ondernemingsvorm en de daaruit voortvloeiende administratieve werkzaamheden en de afwikkeling naar de belastingdienst, enz.). Als accountant wil hij uit commerciële overwegingen graag betrokken worden bij de uitvoering en hij maakt een offerte voor de begeleiding van het implementatietraject. Vakmanschap (Niveau 2) De omzetting van de eenmanszaak in een BV is voor het accountantskantoor een redelijk standaardoperatie. Hij maakt dan ook gebruik van zijn algemene kennis op het gebied van ondernemingsrecht, financiering, administratie en jaarrekeningenrecht. Het aantal personen die willen deelnemen is beperkt en de financiering geeft geen problemen. Voor de fiscale afhandeling, waar meer specialistische kennis voor nodig is, heeft Kees geregeld overleg met de Vennoot van het accountantskantoor. Vakmanschap (niveau 3) Kees heeft kennis van fiscale, en daarmee annex zijnde, regelgeving. Daarom is hij in staat de meest geschikte ondernemingsvorm voor deze onderneming aan te bevelen. Hij weet daarnaast hoe hij een jaarrekening moet analyseren en is daardoor in staat conclusies te trekken uit de jaarstukken met betrekking tot de meest gewenste ondernemingsvorm. Hij is in staat de gevolgen van de ondernemingsvorm te beoordelen van de vier toekomstige ondernemers en hoe hun fiscale positie er met de gewijzigde ondernemingsvorm uit zal zien. Hij beseft als geen ander dat tussentijdse afstemming en communicatie over zijn aanpak, zowel procedureel als inhoudelijk, met ondernemers een wezenlijk onderdeel van zijn taak vormt. Groeiperspectief Vennoot worden in een Accountantsorganisatie, vakspecialist dan wel Controller bij een grote organisatie. DC5: Verstrekken van informatie t.b.v. externe belanghebbenden. Competentieniveau 2: Externe informatieverstrekking (procesinrichting, verstrekking, beoordeling) voor een meer complexe handelsonderneming, overzichtelijke productieonderneming en dienstverlenende organisatie. Context: Een dienstverlenende organisatie Typering Specifiek Drie broers zijn 20 jaar geleden met het technisch detacheringsbureau “ArcTro-BV” gestart. De drie broers vormen samen de directie en hebben inmiddels 250 werknemers in vaste dienst. Vanuit één centrale vestiging in het midden van het land bediend met heel Nederland. De werknemers worden zoveel mogelijk in hun eigen woonomgeving ingezet. De drie broers hebben plannen om het bedrijf via een buy-out over te doen aan de volgende generatie. Het is een typische professionele organisatie met een “wetenschappelijke” staf die de technische ontwikkelingen bijhoudt en verantwoordelijk is voor de scholing en een bedrijfseconomisch bureau. De taken van het bedrijfseconomisch bureau zijn het voeren van de administratie, beheersing planning/control cyclus, het uitvoeren van subsidieaanvragen van het “wetenschappelijk bureau”, het verzorgen van de jaarrekening ten behoeve van de financiers en de fiscus, het voorbereiden van investeringen en de daaraan gekoppelde financiering. Er zijn weinig problemen met de fiscus, maar soms is de aanslag niet in overeenstemming met hetgeen werd verwacht. De afdeling verzorgt de communicatie met de belastingdienst en stelt zelf eenvoudige bezwaarschriften op. Als het echt ingewikkeld wordt huurt men een fiscalist in om de zaak af te handelen. Op het bedrijfseconomisch bureau zijn 4 personen werkzaam. 44 Situatie Aan het eind van januari is het altijd topdrukte op het bedrijfseconomisch bureau. Men streeft erna om medio februari de jaarrekening kant en klaar bij de drukker te hebben. Naast de bank en de fiscus zijn potentiële klanten geïnteresseerd in het bedrijf. Het komt vaak voor men vraagt naar een jaarverslag om inzicht in het bedrijf te krijgen. Tot nu toe was men zeer voorzichtig met het geven van de cijfers, maar men weet dat men bij de KvK de cijfers kan ophalen. Vorig jaar is besloten om nu een compleet jaarverslag te produceren waarin uiteraard de cijfers zijn opgenomen, maar ook wervend kan zijn. Daarnaast vergen de lopende zaken de nodige aandacht. Zo moet de BTW-aangifte op tijd de deur uit en wil men op korte termijn de bewijsstukken voor de ontvangen subsidie rond krijgen. Half november is een belastingcontrole geweest en de eerste bevindingen zijn binnen gekomen. Bepaalde zaken zouden niet goed geadministreerd zijn en de verwachting is dat er een naheffing gestuurd gaat worden. De opdracht Het hoofd van het economisch bureau heeft de taak om samen met een communicatiedeskundige een jaarverslag te maken, dat voldoet aan de wensen van de directie en de overige belanghebbenden. Om tijd te winnen straks wil hij een en ander zo inrichten dat de aangifte vennootschapsbelasting snel te maken is. Hij wil graag inzicht hebben in hoeverre de bevindingen van de belastingdienst juist zijn en de BTW-aangifte moet op tijd weg. De directie heeft het bedrijfseconomisch bureau verzocht op “1-A4je” aan te geven hoe een buy-out in zijn werk gaat en hoeveel “Arc Tro-BV” zou mogen kosten voor de nieuwe generatie. Professionele producten jaarverslag aangifte BTW/Vennootschapsbelasting analyse bevindingen Belastingdienst dat kan dienen als input voor een bezwaarprocedure advies Buy-out voor directie De medewerkers op het Bedrijfseconomisch bureau: Het hoofd van het bedrijfseconomisch bureau, Adrie, heeft voordat hij bij “Arc Tro-BV is gaan werken, 10 jaar bij een middelgroot Accountantskantoor in de functie van AA-accountant gewerkt. Het grootste gedeelte van zijn werkzaamheden bestond uit het begeleiden en het doen van belastingaangiften voor de “grotere-complexe klanten”. Een andere belangrijke taak was het verzorgen van de jaarrekening van diezelfde “grotere-complexere klanten”. Joris , die na zijn studie fiscale economie gaan werken bij “Arc Tro-BV”, is tevens een werknemer op de afdeling. Naast Joris werkt Karin op het bureau. Karin is twee jaar geleden afgestudeerd als bedrijfseconomie. Rollen Adrie wil Joris als assistent bij het uitvoeren van de aangifte BTW/Vennootschapsbelasting in relatie met de nieuwe opzet jaarverslaggeving. Joris krijgt ook de opdracht om de bevindingen van de belastingdienst te analyseren. Hij geeft Joris in eerste instantie de vrije hand omdat Joris in het verleden heeft laten zien voldoende kennis te hebben van de Nederlandse Belastingwetgeving. Joris is betrokken bij het opstellen van de jaarrekening, maar Adrie wil geregeld met Joris overleggen wat “Arc Tro-BV” wel en niet zou moeten publiceren. De opstelling van het advies Buy-out wil Afrie overlaten aan Karin. Taken en activiteiten Bij de uitvoering van de opdracht analyse bevindingen Belastingdienst onderzoekt Joris per bevinding in hoeverre “Arc Tro-BV” de wetgeving juist heeft toegepast. Hij maakt daarbij gebruik van gegevens uit de administratie. Hij gaat na in hoeverre posten op de juiste rekeningen geboekt zijn, waardoor de basis van de aangifte mogelijk onjuist is. Hij ontdekt dat er interpretatieverschillen mogelijk zijn en hij legt een dossier aan, waarin hij de informatie verzamelt die bij een eventuele bezwaarprocedure van pas komt. Bij de verzorging van het jaarverslag past Joris verslaggevingregels juist toe en geeft aan waar verschillen tussen goedkoopmansgebruik, de Raad van de Jaarverslaggeving en de belastingdienst optreden. Joris heeft geregeld overleg met Adrie over zijn vorderingen en legt de bevindingen vast in het juiste dossier. Karin overlegt met Adrie over de verschillende methodieken die bij de waardebepaling van “Arc Tro-BV gebruikt zouden kunnen worden. Ze voert een due-dillegence onderzoek uit, waarbij typische huidige directieposten uit de administratie worden gelicht. Ze gaat zelfstandig te werk, maar heeft geregeld overleg met Adrie als waarborg dat ze conform de ideeën van accountants, die straks ongetwijfeld zullen worden ingezet, werkt. Ze doet tevens een voorstel over hoe de nieuwe generatie de “buy-out” kan financieren. Ondertussen werken alle drie samen bij totstandkoming van het jaarverslag. Ze raadplegen de administratie en maken de correcte samenvattingen in de balans- en verliesrekening. 45 Vakmanschap (niveau 2) Iedere medewerker is in staat de juiste informatie te verzamelen om standaardrapportages en belastingaangiften te kunnen maken. Op aanwijzing van het hoofd van het bedrijfseconomisch bureau kan men in het geval van niet-standaard producten en - situaties gegevens aanleveren. Men weet waar de gegevens te vinden zijn en men kan een eerste onderscheid maken in relevante en minder relevante gegevens. Vakmanschap (niveau 3) Men is in staat om zelfstandig een advies te formuleren in meer complexe situaties als bijvoorbeeld een “BuyOut” of “een bezwaar/beroepsschrift” door gegevens te verzamelen en te interpreteren. Bij het verzamelen en interpreteren gebruikt men specifieke kennis uit de studierichting. Men kan zonder problemen aangeven wat men nog zelf aankan en wanneer een vakspecialist moet worden geraadpleegd. Groeipersepctief Doorgroeien naar leidinggevende op een bedrijfseconomisch bureau dan wel vakspecialist op het gebied van bedrijfseconomische, fiscale en/of accountancy vraagstukken. DC6: Geven van adviezen en verlenen van diensten op financieel-economisch en fiscaal terrein aan belanghebbenden. Competentieniveau 2: Advisering en verlening van diensten aan een zakelijke relatie. Context: Twee privé personen zijn voornemens een MKB bedrijf over te nemen. Typering specifiek: Twee jonge ambitieuze medewerkers (projectleider en commercieel medewerker) van twee bouwondernemingen steken de koppen bij elkaar en komen tot de conclusie dat ze liever zelf het geld verdienen dan het geld verdienen voor hun baas. Ze willen een eigen bouwbedrijf starten. Daartoe richten ze zich op het overnemen van een bestaand bouwbedrijf met vestigingen in de regio (Friesland, Groningen en Drente), een bouwbedrijf dat er financieel niet goed voor staat, maar wel een interessante orderportefeuille heeft. De prijs voor de overname is al bekend. Situatie De toekomstige Directeuren Groot Aandeelhouders (DGA) hebben zich tot de bank A. gericht om advies te krijgen ten aanzien financiering van de overname, advies ten aanzien van de te betalen prijs, het overnemen van de werknemers van het bouwbedrijf inclusief pensioenregeling en overig employee benefits. Opdracht Het opstellen van een totaal advies. Professionele producten o Een kredietvoorstel dat intern door de bevoegde instanties beoordeeld zal worden inclusief een kwalitatieve en kwantitatieve analyse o Doorverwijzing naar een fiscalist/jurist ten aanzien van de juridische afhandeling met daarin de hoofdlijnen van de problematiek die speelt o Een voorstel over de employee benefits die relevant zijn voor het personeel o Een voorstel voor de financiering en pensioen invulling voor de DGA’s. Rollen Janine en Evelijn zijn op de afdeling Advies bij bank A komen werken na een studie BE respectievelijk FSM. Janine en Evelijn zijn samen met de manager Advies verantwoordelijk voor zowel een goed rendement als een acceptabel risicoprofiel voor de afdeling Advies van bank A. Zij adviseren klanten ten aanzien van de financiële bedrijfsvoering en zijn verantwoordelijk voor het verkopen van producten. Om tot een integraal advies te komen, adviseren zij ook altijd de DGA, omdat zijn financiële situatie onlosmakelijk verbonden is met zijn bedrijf. Taken en activiteiten Janine analyseert de benodigde financiering zakelijk en privé en kijkt welke financiering mogelijk is. Tevens kijkt zij naar vereiste zekerheden. Vervolgens stelt zij een kredietvoorstel op en stelt tzt een offerte op, die zij uitlegt bij de klant. Hierbij is “cross-selling”, het verkopen van een totaalpakket aan bancaire diensten het 46 uitgangspunt. Evelijn kijkt welke mogelijkheden er op Employee Benefits gebied zijn voor het personeel zodat zij ook na de overname graag bij de onderneming werkt. Verder is zij voornamelijk bezig om voor de DGA de pensioen en overige verzekeringsaspecten goed in te richten. Vakmanschap ( niveau 2) De bancaire medewerkers hebben financiële kennis en een hoge mate van product kennis. Zij denken vanuit een rendement/risico profiel, zowel voor de klant als voor de bank. Zij hebben kennis van relevante wetgeving op dit gebied, welke vooral op het gebied van sociale zekerheid in relatie tot pensioenen etc. regelmatig wijzigt. Zij kunnen klanten wensen in kaart brengen en vertalen naar een advies. Dit weten zij overtuigend te verkopen, en kunnen de relevante onderhandeling zelf voeren. Vakmanschap (niveau 3) Een meer complexe bedrijfsovername moet geanalyseerd kunnen worden, waarbij bijvoorbeeld problematiek ten aanzien van beleggingen of voorzieningen in de over te nemen onderneming speelt. Ook bedrijfsopvolging zal aan de orde komen: hoe kan een DGA die een groot vermogen heeft zitten in de onderneming dit fiscaal gunstig overdragen een zijn kinderen. De rol van een FE’er ligt in het uitwerken van een fiscaal gunstige opzet. Groeiperspectief Hoofd van een zakelijke of particuliere afdeling/kantoor. Specialist t.a.v. meer complexere problematiek bijvoorbeeld vermogensplanner/private banker. Toelichting op domeincompetenties, niveaus en illustraties van Economics De domeincompetenties Het landelijk domeinoverleg heeft 6 domeincompetenties geformuleerd, naast 2 algemene HBOcompetenties. De eerstgenoemde 6 domeincompetenties geven een duidelijk beeld van het terrein waarop de toekomstige beroepsbeoefenaar werkzaam zal zijn. Onduidelijk is in hoeverre de student op bovenstaande terreinen wordt opgeleid tot vakman of dat hij/zij een zeer globale kennis heeft van het kennisgebied. De landelijke werkgroep Domeincompetenties Economics, die tot taak heeft het uitwerken van de 6 domeincompetenties heeft gekozen voor het uitwerken van de domeincompetenties naar drie niveaus. Een eerste uitgangspunt voor vaststelling van niveauaanduiding is het begrip complexiteit. De omvang en complexiteit van een organisatie bepaalt de kennis en kunde die een student nodig heeft om het aangeven beroepsproduct te kunnen maken (of taak uit te voeren). Een situatie is complexer als: De organisatie groter wordt: o Meer taken worden gedelegeerd o Van lokaal naar nationaal naar internationaal Specialistische kennis wordt vereist Specifieke wetgeving van toepassing wordt Het idee is dat in niveau 3 de student zijn vakmanschap kan tonen. Een tweede uitgangspunt voor bepaling van de niveauaanduiding is de wijze waarop de student zijn taak uitvoert. De volgende zeer algemene geformuleerde niveau-indeling is toegepast: Niveau 1: De student is in staat op basis van aangeleverde gegevens onder begeleiding in een niet-complexe situatie het aangeven beroepsproduct op te stellen. Het gaat om een standaardaanpak, waarbij het aantal variabelen gering is en wordt aangeleverd. De uitkomst is in de meeste gevallen eenduidig. Niveau 2: De student is in staat in een meer complexe situatie onder indirecte begeleiding het aangegeven beroepsproduct op te stellen. Het handelingsniveau is operationeel 47 Het uitgangspunt is nog steeds een standaardaanpak, waarbij de mogelijkheid van een creatieve oplossing op prijs wordt gesteld. Het beroepsproduct heeft het kenmerk van het tactische niveau. Er is nu meer dan één uitkomst mogelijk. Er zit reeds een keuze-element in. Niveau 3: De student is in staat zelfstandig op basis van specialistische kennis een advies uit te brengen in complexe situaties. Het uitgangspunt is dat het niet langer een standaardroutine is die wordt gevolgd, maar dat een creatieve oplossing is gewenst. Er is dan ook niet langer sprake van een eenduidige uitkomst. Het aantal variabelen waarmee de student te maken heeft is groot. In niveau 3 toont de student zijn of haar vakmanschap. Een derde uitgangspunt is dat de beschrijving van domeincompetenties gekoppeld zijn aan voorbeelden van beroepsproducten ter illustratie van de domeincompetentie zelf en het niveau. Toepassing niveau-indeling in opleiding. Een vraag die ieder instituut zal moeten beantwoorden is tot welk niveau een domeincompetentie in de opleiding wordt opgenomen. Het is niet te verwachten dat iedere opleiding, die behoort tot het domein economics, alle domeincompetenties tot en met niveau drie zal invullen. De kleuring van een opleiding bestaat immers uit een specialisme. Organisaties en studenten vragen om een zekere vorm van specialisatie. De formulering van niveau 3 gaat uit van specialisatie. Het gaat niet meer om een beroepsproduct per geformuleerde domeincompetentie, maar om voorbeelden van beroepsproducten. Het niveau 3 heeft meer te maken met de complexiteit van een beroepsproduct dan het product zelf. Bij niveau 3 is vooral sprake van competentiegericht onderwijs. Het gaat daar immers om de combinatie van kennis, vaardigheden en houding, waarbij kennis nodig is om vaardig te kunnen zijn. De vormgeving van de Bachelor of Economics zal per instituut verschillen. De introductie van majors en minors in het HBO heeft onder andere als gevolg dat studenten zelf bepalen welke competenties men wil behalen. Het aan het eind van de opleiding uit te reiken getuigschrift laat de route van de student zien. Om het stempel Bachelor of Economics op het getuigschrift te krijgen zal de student moeten voldoen aan de gestelde domeincompetenties, waarbij de vraag gesteld wordt of een student aan de zes gestelde domeincompetenties tot en met niveau 3 zal moeten voldoen of dat een mix van de zes domeincompetenties voldoende is. Denkend vanuit het oude kader “weet” en “kan” een student met een FSM-diploma andere dingen dan een student met AC-diploma. Beide studenten vallen onder het domein Economics. Het idee is dat beide studenten binnen het domein bediend moeten kunnen worden, waarbij werkgevers de gevolgde opleiding op de juiste waarde moet kunnen schatten. De verwachting is dat niet alle studenten binnen de bachelor of economics de zes domeincompetenties op hetzelfde niveau dan wel op het niveau van dezelfde beroepsproducten beheersen. Iedere opleiding kent zijn vakmanschap. Afnemers (studenten en bedrijven) vragen om herkenbaarheid van een opleiding. De werkgroep meent dan ook instellingen een competentiematrix voor te leggen waarin is aangegeven hoe de domeincompetenties naar niveau over de diverse “oude opleidingen” verdeeld zou kunnen worden op basis van het toegekende vakmanschap tot uiting komend in specialisme.. Onderstaande competentie-matrix geeft ongetwijfeld aanleiding tot discussie. Zolang die in het teken staat van de herkenbaarheid van de opleiding en duidelijk maakt hoe keuzes in het verleden zijn gemaakt dan wel gemaakt kan worden, draagt dit alleen maar bij aan de ontwikkeling van opleidingen waar het beroepenveld en de student baat bij hebben. Iedere instelling is vrij om de competentie-matrix te hanteren zoals men wil. In onderstaande matrix is getracht de kern van het onderscheidend vermogen van de opleiding in de vorm van het vakmanschap aan te geven. Naast de genoemde 6 competenties ( en de 2 algemene competenties) kan elke opleiding kiezen om andere competenties aan de opleiding toe te voegen of het aangegeven niveau van de opleiding in de competentietabel te verhogen. Het verlagen van een competentie in een opleiding heeft niet onze voorkeur. 48 Bij het opstellen van de matrix hebben we ons laten leiden door het in West-Europa gebruikelijk idee van het willen regelen van zaken op basis van globale uitgangspunten ( “principle”-based) in tegenstelling tot het idee van voorschrijven (“ruled-based”). Voorbeeld competentie-matrix per opleiding: Domeincompetenties Ontwerpen, inrichten en onderhouden van (geautomatiseerde) financiële en niet-financiële informatiesystemen Vormgeven, inrichten en toetsen van de Administratieve Organisatie Bepalen en beheersen van financieel-economische en fiscale risico’s Bepalen en verstrekken van financieel-economische en fiscale informatie voor de besluitvorming Verstrekken van informatie tbv externe belanghebbenden Geven van adviezen en het verlenen van diensten op financieeleconomisch en fiscaal terrein aan belanghebbenden BE 3 AC 2 FSM 2 FE 2 2 3 3 3 3 2 2 3 3 2 3 3 3 2 3 3 3 3 3 3 De context van de Bachelor of Economics. Toelichting Kennis, vaardigheden en houding zijn gekoppeld aan een situatie of de context. Per deelcompetentie is een context te beschrijven in de vorm van een illustratie. De context bestaat in dat geval uit de volgende onderdelen: Typering van de organisatie (algemeen en specifiek) De situatie (het probleem) De opdracht Het product. Gekoppeld aan de context is een beroepsrol en taken en activiteiten van de student te onderscheiden. De werkgroep heeft gekozen voor het toelichten van de domeincompetenties in een niveau-indeling gekoppeld aan voorbeelden van beroepsproducten. Daarnaast is de beroepsrol en taken/activiteiten per competentie beschreven. Algemene beschrijving van context Organisatie Er is niet een eenduidige typering te maken van het soort organisatie waar de student na zijn beroepsopleiding komt te werken. Het kan gaan om handelsorganisaties, productiebedrijven en dienstverlenende organisaties in zowel profit als not-for-profit omgeving. Zoals eerder vermeld is de complexiteit van de organisatie en niet de bedrijfstak bepalend voor het niveau waarop studenten beroepsproducten afleveren. De gemeenschappelijke context waarin de bachelor of economics opereert bestaat uit de volgende factoren: Met minimale middelen de gestelde doelen bereiken Tijdsdruk Communicatie met andere deskundigen Genereren van informatie uit gegevens Besluitvorming rond mogelijk tegenstrijdige kwaliteitsaspecten als efficiëntie versus effectiviteit, betrouwbaarheid en continuïteit Kiezen en inrichting van standaardprogrammatuur Externe ontwikkelingen op het gebied van informatie- en communicatietechnologie en relevante wet- en regelgeving Omvang van de organisatie. 49 De situatie Gemeenschappelijke kenmerken van situaties waarin afgestudeerden operen zijn: Het verzamelen en verstrekken van algemene informatie over het functioneren van organisaties Het geven van adviezen in complexe situaties (Inrichting en vastlegging van processen en/of, financieel gebied en/of fiscaal gebied Beheersing van processen. De uitvoering De 6 domeincompetenties zijn samengevat in de vorm van een competentiekaart en een illustratie. De competentiekaart laat zien welke taken, rollen en situatie van toepassing zijn op de competentie. Vervolgens zijn niveauaanduidingen en de daarbij behorende voorbeelden van beroepsproducten geformuleerd. Een competentiekaart wordt afgesloten met een illustratie waarbij de context van de competentie is beschreven. Aangezien de werkgroep van mening is dat een student uit het domein Economics niet alle competenties op niveau drie moet beheersen is gekozen voor het beschrijven van de illustratie op niveau 2. Volgens de werkgroep moeten alle studenten uit het domein zich herkennen in de beschreven illustraties. Tevens is aangegeven wat men in de gegeven situatie extra zou moeten hebben om te kunnen spreken van vakmanschap op niveau 3. VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting Het profiel Economie & Management is voor vwo en havo de beste voorbereiding op de opleidingen in dit domein, vanwege het vak Economie dat verplicht is. Een duidelijk voordeel is ook het verplicht zijn van het vak wiskunde in alle vwo-profielen en in de havo-profielen met uitzondering van Cultuur & Maatschappij, omdat wiskunde bij de meeste opleidingen in dit domein een rol speelt. Voor C&M is opname van wiskunde in het keuzedeel zeer aan te bevelen en van meer belang dan economie. Minder zwaar weegt in dit domein het beschikken over een tweede vreemde taal, maar het gemis kan wel gevoeld worden als minors gekozen worden uit andere economische domeinen en opleidingen of bij een overstap naar een andere opleiding. MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij selectie profielen Twee kwalificatieprofielen zijn in dit domein vooral relevant als het gaat om doorstroom in een beroepskolom. Administrateur: bij Bedrijfseconomie en bij Accountancy. Commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen: vooral bij Financial Service Management 50 COMMERCE I. Het domein Domeinkarakteristiek Dit domein speelt vooral op de grensvlakken van de organisatie met specifieke delen van de buitenwereld, maar kan ook de primaire activiteit zijn in een organisatie met specifieke handelsdoeleinden: verwerft grondstoffen, materialen en capaciteiten van buiten die nodig zijn voor het werk of resultaat en zorgt voor de afzet naar de markt van producten en diensten die gemaakt zijn; organiseren en beheren van verkoop en inkoop, marketing en onderhandelen, dienstverlenende communicatie over producten en diensten; werken in een nationale en internationale context met een mogelijk beroep op competentie van meertaligheid; uitoefenen van zelfstandig ondernemerschap; specifieke aspecten van branche en sector spelen steeds een belangrijke rol. Marketing is hier opgevat in brede zin, het gaat om markt- en consumentenoriëntatie en het planmatig afstemmen hierop van de relevante bedrijfsprocessen. Het omvat de commerciële processen: marketingmanagement en –beleid, consumentenmarketing en business-to-business, marktonderzoek (inclusief onderzoek gericht op de kwaliteiten in het gebruik en van de gebruikers, zoals ergonomische en sensorische aspecten). Domeincompetenties 1. Initiëren en creëren van producten en diensten, zelfstandig en ondernemend. 2. Uitvoeren, interpreteren, toetsen en evalueren van marktonderzoek. 3. Vaststellen voor een onderneming van enerzijds de sterktes en zwaktes op basis van een analyse van de interne bedrijfsprocessen en –cultuur, als onderdeel van de waardeketen, en anderzijds van de kansen en bedreigingen op de lokale, nationale en/of internationale markt op basis van relevante nationale en internationale trends. 4. Ontwikkelen van marketingbeleid voor een nationaal of internationaal opererende onderneming en het kunnen onderbouwen en beargumenteren van gemaakte keuzes. 5. Opstellen, uitvoeren en bijstellen van plannen vanuit het marketingbeleid. 6. Ontwikkelen en onderhouden van zakelijke relaties ten behoeve van inkoop, verkoop en dienstverlening. 7. Communiceren in meer talen en rekening houdend met culturele verschillen, intern en extern, nationaal en internationaal. 8. Leiding geven aan een bedrijf, een bedrijfsonderdeel, bedrijfsprocessen of een project. 9. Sociale en communicatieve competentie (interpersoonlijk, organisatie): samenwerken in een beroepsomgeving en meedenken over doelen en inrichting van de organisatie, waaruit eisen voortvloeien die betrekking hebben op de volgende kenmerken: multidisciplinariteit en interdisciplinariteit, klantgerichtheid, collegialiteit, leidinggeven (het sociale deel van de competentie); communiceren intern op alle niveaus, effectief en in de gangbare bedrijfstaal, veelal in het Nederlands en/of Engels; in termen van beroepstaken omvat dat onder meer opstellen en schrijven van plannen en notities, informeren, overleg voeren, draagvlak creëren, stimuleren, motiveren, overtuigen, verwoorden van besluiten. 10. Zelfsturende competentie (intrapersoonlijk, beroepsbeoefenaar of professional): sturen en reguleren van de eigen ontwikkeling ten aanzien van leren, resultaatgericht werken, initiatief nemen en zelfstandig optreden, flexibiliteit; 51 nadenken en reflecteren over en verantwoording nemen voor eigen handelen wat wijst op betrokkenheid en kritische zelfbeoordeling; ontwikkelen van een beroepshouding met ruimte voor normatief-culturele aspecten, respect voor anderen, een beroepscode en ethische principes voor het professioneel handelen; leveren van een bijdrage aan de verdere professionalisering van de branche door middel van actief lidmaatschap van beroepsverenigingen, publicaties, bijdragen aan congressen, enzovoort. Toelichting De volgende casus maakt de kernactiviteiten duidelijk van afgestudeerden van een aantal opleidingen in het domein, met name commerciele economie, small business & retail management, international business management. Casus Commerce competenties Mark van Oostrum werkte tijdens zijn HBO-studie in het magazijn van een bedrijf dat handelde in relatiegeschenken. Hij kwam al vroeg tot de ontdekking dat er wel vraag is naar exclusieve en aparte relatiegeschenken, maar dat de gevestigde ondernemingen die nauwelijks aanbieden, omdat ze liever grote omzetten willen. Mark startte daarom op zijn twintigste een bedrijf voor de verkoop van exclusieve relatiegeschenken. Eenvoudige balpennen met opdruk zijn bij hem niet te krijgen, maar wel kunstwerken, exclusieve sieraden en bijzondere kantoorartikelen. In het begin moest Mark met een beperkte collectie en een zelfgemaakte catalogus veel bedrijven bezoeken om klanten te winnen, maar langzamerhand weten de klanten hem te vinden als ze bijzonder cadeau willen. Mark merkt dat veel zakelijke relaties ook hun persoonlijke cadeaus bij hem komen kopen. Daarom vraagt hij zich de laatste tijd af of hij geschenkwinkels zou moeten openen, gericht op de niet-zakelijke markt. Veel van de relatiegeschenken laat Mark speciaal voor zijn bedrijf vervaardigen, maar steeds meer koopt hij via handelaren producten in die afkomstig zijn uit het verre oosten. Zo heeft hij kunstwerken uit Bali, Java en Maleisië in zijn catalogus staan. Die catalogus maakt Mark overigens nog steeds zelf. De laatste paar jaar is het bedrijf van Mark gegroeid; er werken nu 12 werknemers, waarvan 5 vaste medewerkers en 7 oproepkrachten. De prijzen van de cadeaus zijn gestegen, de kosten uiteraard ook. Door de economische recessie staan de omzetten onder druk; bedrijven die moeten bezuinigen, doen dat veelal het eerst op hun relatiegeschenken. Mark beseft dat hij zelf zal moeten bezuinigen op de inkoop en bij voorkeur zijn geschenken zelf moet gaan inkopen. Door het uitschakelen van de tussenhandel kan zijn inkoopprijs lager worden. Mark doet daarom een beroep op Piet Terveer, import- en exportconsultant, om voor hem naar het verre oosten te reizen om relaties op te bouwen met producenten, zodat Mark de goederen zelf rechtstreeks kan betrekken van die producenten. Piet heeft jarenlang als manager gewerkt in het verre oosten, eerst voor Heineken en daarna voor The Coca Cola Company. Hij beheerst niet alleen zijn talen perfect, maar begrijpt ook de cultuur van het verre oosten heel goed en kan zich daarin uitstekend bewegen. Het idee om een geschenkwinkel te openen (of meerdere) laat Mark nog niet los. Hij begrijpt dat een dergelijke beslissing vraagt om zorgvuldige voorbereiding. Mark wendt zich tot een marketingconsultant met het verzoek om marktonderzoek te verrichten naar de consumentenmarkt voor exclusieve geschenken. De beslissing om een onbekende markt te betreden, moet uiteraard heel zorgvuldig worden voorbereid. Mark weet niet zo goed of hij zelf een keten van winkels zou willen exploiteren of dat hij dit liever als franchise-concept zou willen uitwerken. De laatste tijd krijgen de twee buitendienstmedewerkers van Mark regelmatig negatieve feedback over de catalogus, die door een aantal klanten niet als professioneel wordt ervaren. Mark besluit daarom om de marketingcommunicatie professioneel aan te pakken. Een gerenommeerd bureau krijgt de opdracht op alle communicatie te herontwerpen en op elkaar af te stemmen. Dit betekent dat niet alleen de catalogus gerestyled moet worden, maar dat ook de website aan herontwerp toe is. Nadat 52 op deze manier alle marketinginstrumenten weer bij de tijd zijn gebracht kan Mark de toekomst vol vertrouwen tegemoet zien. II. Toegang tot het domein Commerce en opleidingen binnen het domein Samenvatting Deze verklaring gaat over de toelatingsvoorwaarden tot het domein voor studenten afkomstig uit het voortgezet onderwijs (vo) en uit het middelbaar beroepsonderwijs met niveau 4 (mbo4). Zij hebben een wettelijk recht op toelating tot de opleidingen in het domein, daarnaast worden geen andere formele specifieke eisen gesteld. De redenen hiervoor worden aangegeven en toegelicht. Beoordeling van de kansen op succes uitgaande van een vo-profiel of mbo4-opleiding is de verantwoordelijkheid van de student. Dat geldt ook voor de noodzaak tot het treffen van maatregelen om tekorten bij de start van de studie adequaat en tijdig te ondervangen, alsmede voor het verkrijgen van vrijstellingen op basis van eerder behaalde prestaties. Het domein geeft daartoe alleen aan welke prestaties aan het einde van het eerste studiejaar verwacht worden, soms ook per opleiding en welke van de vo-profielen en mbo4-opleidingen de meest gunstige uitgangsposities bieden. A. Verklaring over toelating Toelatingsvoorwaarde De wettelijke voorwaarde voor het volgen van opleidingen binnen het domein is het bezit van een diploma vwo of havo uit het voortgezet onderwijs (vo) of een diploma middelbaar beroepsonderwijs op niveau 4 (mbo4). Er zijn geen andere formele toelatingsvoorwaarden gesteld aan het vo-profiel en vakkenpakket of aan het mbo4 kwalificatieprofiel. Dit betekent niet dat alle vo-profielen en mbo4-opleidingen gelijke kansen op succes geven. De basis voor het beoordelen daarvan vormen de prestaties die gelden als doelstelling voor het eerste jaar van een studie. Zij moeten worden gezien in relatie tot de startvoorwaarden die verschillende vo-profielen en sommige mbo4-opleidingen bieden. Over beide verstrekt deze verklaring nadere gegevens. Resultaten 1e jaar ( propedeuse) Er zijn gemeenschappelijk domeincompetenties voor alle opleidingen binnen het domein, die gelden voor het einde van een opleiding. Daarnaast zijn aangegeven welke prestaties moeten worden bereikt aan het einde van het eerste studiejaar. Dit is de propedeuse die leidt tot een bindend advies over de voortzetting van de studie. Deze prestaties zijn soms beschreven in termen van niveaus van de domeincompetenties die gelden voor alle opleidingen en waar nodig op andere wijze en per opleiding. De prestaties zijn de ijkpunten voor studenten om te bepalen of de voorbereiding op de studie in het domein adequaat is wat de kansen zijn op het bereiken ervan op basis van een gegeven vo-profiel of een mbo4-opleiding. Verantwoordelijkheid student Het domein en de opleidingen gaan ervan uit dat de studie dient om competenties te ontwikkelen: een integratie van kennis, vaardigheden en houding die vooral is te verwerven door in de studie te werken aan producten die ontleend zijn aan de beroepspraktijk. Het ontwikkelen van competenties legt een aanzienlijke mate van eigen verantwoordelijkheid bij de student. De eerste stap is daarom de student de verantwoordelijkheid te geven voor het nagaan of de eigen vooropleiding toereikend is om in het eerste jaar te slagen en zonodig passende maatregelen te nemen voor aanvullende studie. De hogescholen kunnen daartoe diensten aanbieden, maar zelfstudie is ook een mogelijkheid. Begeleiding en advies Indien een student begint aan een opleiding met een ontoereikende voorbereiding, komt dit snel aan het licht tijdens de studie. De opleiding zal in dat geval via de begeleiding adviseren over aanvullende 53 studie, als dat nog mogelijk is, maar ook over het staken van de studie (en eventueel overstappen) voordat een bindend propedeuseadvies aan de orde is. B. Gegevens en toelichting De volgende gegevens zijn vermeld en toegelicht: 1. Opleidingen die de bachelorgraad van het domein verlenen en de prestaties die aan het einde van het 1e jaar worden verwacht. 2. Niveaubeschrijvingen voor elk van de domeincompetenties (optioneel, indien beschikbaar) 3. Illustraties van de domeincompetenties aan de hand van beroepssituaties 4. VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting welke het beste voorbereiden op opleidingen. 5. MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij een selectie profielen die het best voorbereiden. Opleidingen tot de graad bachelor of Commerce: Invoegen gegevens in tabel, ev. via verwijzing naar domeincompetentieniveaus Opleidingen Commerciele economie Small business & retail manag. Intern. Business languages Food & business Competentiegerelateerde prestaties eind 1e jaar Competentieniveaus voor de domeincompetenties Commerce DC.1 Initiëren en creëren van producten en diensten, zelfstandig en ondernemend. Competentieniveau 1 Signaleren en opsporen van nieuwe ontwikkelingen, rekening houdend met klanten en concurrenten, en deze vertalen in producten of diensten Maken, samen met anderen, van een basisplan voor een onderneming. Runnen, samen met anderen, van een project of onderneming. Verkopen, samen met anderen, van een eenvoudig product of dienst. Competentieniveau 2 Genereren van creatieve ideeen als antwoord op een probleem. Ontwikkelen van concepten op basis van een creatief idee. Omzetten, samen met anderen, van een concept in een product of een dienst en zorgen voor de organisatie van het (laten) maken ervan. Vormgeven en besturen, samen met anderen, van een project of onderneming. Maken, samen met anderen, van een volledig plan voor een onderneming. Competentieniveau 3 Opzetten, zelfstandig, van een onderneming. Omzetten, zelfstandig, van een creatief idee in een product of een dienst en zorgen voor de organisatie van het (laten) maken ervan. Maken, zelfstandig, van een volledig businessplan voor een onderneming. 54 Bepalen van een strategie voor waarborging van de continuiteit van een onderneming door middel van innovatie. DC2 Uitvoeren, interpreteren, toetsen en evalueren van marktonderzoek. Competentieniveau 1 Formuleren van een onderzoeksvraag vanuit een gegeven probleemstelling. Maken van een plan van aanpak voor een kwalitatief of kwantitatief onderzoek. Maken van een eenvoudige vragenlijst die aansluit bij de onderzoeksvraag. Uitvoeren van een kwantitatief onderzoek en verwerken van de data m.b.v. een ICT toepassing. Maken van een eenvoudige rapportage met statistische bewerkingen op beschrijvend niveau (grafieken, rechte uitdraai, kruistabellen). Competentieniveau 2 Formuleren van een probleemstelling en een onderzoeksvraag (of meerdere onderzoeksvragen) vanuit een gegeven context. Maken van een onderzoeksplan met daarin een verantwoording van de keuze voor kwalitatief dan wel kwantitatief onderzoek. Maken van een vragenlijst die aansluit op een set van onderzoeksvragen. Uitvoeren van het onderzoek, gebruikmakend van de geijkte methoden voor het type onderzoek. Verwerken van de data, toepassen van eenvoudige statistiek m.b.v. een statistisch pakket en trekken van conclusies. Maken van een rapport met grafische voorstellingen en verantwoorden van onderzoeksresultaten aan de opdrachtgever. Evalueren van het uitgevoerde onderzoek. Competentieniveau 3: Formuleren, zelfstandig, van een probleemstelling en onderzoeksvraag vanuit een of meerdere contexten. Maken, zelfstandig, en onder eigen verantwoording uitvoeren van een onderzoeksplan, inclusief een kostenbegroting, met verantwoording van de keuze van het type onderzoek en de vragenlijst. Verwerken van de data volgens een vooraf opgesteld analyseplan, gebruikmakend van voor het onderzoek relevante statistische technieken met behulp van een statistisch pakket. Maken van een rapport, inclusief grafische voorstellingen, verantwoorden van de gehanteerde statistische methoden en technieken, trekken van conclusies en geven van aanbevelingen. Presenteren van de onderzoeksresultaten, inclusief conclusies en aanbevelingen, verantwoorden an de aanpak en het advies over het vervolgtraject dat eventueel moet worden doorlopen. DC 3 Vaststellen voor een onderneming van enerzijds de sterktes en zwaktes op basis van een analyse van de interne bedrijfsprocessen en –cultuur, als onderdeel van de waardeketen, en anderzijds van de kansen en bedreigingen op de lokale, nationale en.of internationale markt op basis van relevante nationale en internationale trends. Competentieniveau 1: Vaststellen welke gegevens nodig zijn over interne bedrijfsprocessen en –cultuur om een sterkte/zwakte analyse van een onderneming te kunnen uitvoeren. Vaststellen welke gegevens nodig zijn uit de omgeving om de kansen en bedreigingen voor een onderneming te kunnen beschrijven. Uitvoeren van een eenvoudige interne en externe analyse (quick scan) vanuit een gegeven probleemstelling. 55 Competentieniveau 2: Opstellen en uitvoeren, samen met anderen, van een SWOT-analyse vanuit een gegeven context. Objectiveren en combineren van de gegevens op basis van een SWOT-analyse en conclusies daaruit trekken. Vaststellen van strategische opties voor de nationale en/of internationale markt op basis van de analyse. Rapporteren en presenteren van de resultaten, verantwoorden van de keuze voor de methodiek en onderbouwen van de aanbevelingen. Competentieniveau 3: Opstellen, zelfstandig, van een marktanalyseplan vanuit een of meerdere contexten. Trekken van conclusies, zelfstandig, op basis van beschikbare en mogelijk onvolledige informatie en aangeven van belangentegenstellingen.. Beoordelen van strategische opties voor de nationale en/of internationale markt op basis van de analyse. Rapporteren en overtuigend presenteren van de resultaten en verantwoorden van de analyse, inclusief verantwoorden van de aanpak en geven van een advies over het vervolgtraject. DC 4 Ontwikkelen van marketingbeleid voor een nationaal of internationaal opererende onderneming en het kunnen onderbouwen en beargumenteren van gemaakte keuzes. Competentieniveau 1: In kaart brengen van de marktkansen van een product of dienst op basis van een envoudig onderzoek. Vertalen van de marktkansen in korte termijn doelstellingen. Ontwerpen van een actieplan voor het bereiken van deze doelstellingen. Benoemen van de consequenties van dit actieplan voor de organisatie. Competentieniveau 2: Benoemen van een aantal opties op basis van een Swot analyse die voor een opdrachtgever is uitgevoerd. Structureren van de opties en terugbrengen tot een haalbaar aantal prioriteiten. SMART formuleren van enkele marketingdoelstellingen voor de korte of middellange termijn. Ontwerpen van een marketingplan voor de verwezenlijking van deze doelstellingen, inclusief de organisatorische en financiële consequenties. Competentieniveau 3: Benoemen van een aantal opties op basis van een zelfstandig uitgevoerde analyse in opdracht van een externe opdrachtgever. Prioriteren van opties eventueel in overleg met de opdrachtgever. Onderzoeken van de haalbaarheid van deze opties. Opstellen van marketingdoelstellingen of bijstellen van bestaande doelstellingen, voor de middellange of lange termijn. Ontwerpen van een marketingplan voor de verwezenlijking van deze doelstellingen, inclusief de marketinginstrumenten die daarvoor worden ingezet en de organisatorische en financiële consequenties. DC 5 Opstellen, uitvoeren en bijstellen van plannen vanuit het marketingbeleid Competentieniveau 1: Vaststellen, samen met anderen, van de veranderingen voor een of enkele functionele gebieden 56 van de organisatie vanuit een gegeven marketingprobleemstelling. Ontwikkelen, opstellen en onderbouwen, samen met anderen, van een eenvoudig plan of advies voor de communicatie en/of sales en/of organisatie. Competentieniveau 2: Analyseren, samen met anderen, van de veranderingen voor alle functionele gebieden van de organisatie, uitgaande van een globale marketingprobleemstelling. Ontwikkelen, opstellen, onderbouwen en uitvoeren van een plan (voor communicatie, inkoop en/of verkoop, distributie, organisatie) op basis van een gegeven marketingbeleid. Competentieniveau 3: Analyseren en onderzoeken, zelfstandig, van veranderingen voor alle functionele gebieden van de organisatie, uitgaande van een complexe marketingprobleemstelling. Ontwikkelen, uitvoeren en bijstellen, zelfstandig, van een plan (voor communicatie, inkoop en/of verkoop, distributie, organisatie) op basis van een complexe marketingprobleemstelling. Presenteren van de analyse en conclusies op overtuigende wijze aan management en andere doelgroepen voor het verkrijgen van instemming met en draagvlak voor de uitvoering. DC 6 Ontwikkelen en onderhouden van zakelijke relaties ten behoeve van inkoop, verkoop en dienstverlening. Competentieniveau 1: Voeren van een gesprek, ook telefonisch, voor het ontwikkelen van relaties. Werken met CRM-systemen. Onderscheiden van consumentengroepen in termen van prospects en suspects. Onderzoeken en beoordelen, samen met anderen, van de effectiviteit van de inkoop- en verkooporganisatie. Aanknopen van zakelijke relaties. Competentieniveau 2: Opzetten, samen met anderen, en onderhouden van een CRM-systeem. Onderscheiden en beschrijven van consumentengroepen en afstemmen van de (marketing) communicatie op deze consumentengroepen. Opstellen van een effectief accountprofiel en effectieve inkoop- en verkoopstrategie. Vervaardigen van een effectieve verkoopmap, met alle relevante informatie Voeren van effectieve onderhandelingen, ook in vreemde talen. Ontwerpen van een effectieve verkooporganisatie en onderhouden van een eigen relatienetwerk. Voeren van effectieve schriftelijke communicatie ten behoeve van inkoop en verkoop, ook in vreemde talen. Competentieniveau 3: Opzetten en onderhouden, zelfstandig, van een CRM-systeem. Analyseren van de gegevens van het CRM-systeem. Opzetten en onderhouden van een eigen netwerk ten behoeve van inkoop en verkoop c.q. dienstverlening. DC7 Communiceren in meer talen en rekening houdend met culturele verschillen, intern en extern, nationaal en internationaal. (bij deze competentie is een toelichting toegevoegd en hoort een bijlage) Competentieniveau 1: Beheersen van één moderne vreemde taal op minimaal Euorpees taalniveau 2 (zie bijlage) 57 Adviseren over aspecten van de cultuur, samenleving en gedragspatronen in landen of regio’ s waar deze vreemde taal formeel geldt; Adviseren over het adequaat inspelen op verschillen in bedrijfsculturen binnen landen of regio’s waar deze vreemde taal formeel geldt; Competentieniveau 2: Beheersen van een tweede moderne vreemde taal op Europees taalniveau 1, 2 of 3 (zie bijlage) Adviseren over aspecten van de cultuur, samenleving en gedragspatronen in landen of regio’ s waar deze tweede vreemde taal formeel geldt; Adviseren over het adequaat inspelen op verschillen in bedrijfsculturen binnen landen of regio’s waar deze tweede vreemde taal formeel geldt; Competentieniveau 3: Beheersen van een derde moderne vreemde taal op Europees taalniveau 1, 2 of 3 (zie bijlage) Adviseren over aspecten van de cultuur, samenleving en gedragspatronen in landen of regio’ s waar deze derde vreemde taal formeel geldt; Adviseren over het adequaat inspelen op verschillen in bedrijfsculturen binnen landen of regio’s waar deze derde vreemde taal formeel geldt; Toelichting: - Bij deze competentie staan vreemde talen centraal, in combinatie met een aantal genoemde aspecten. - De niveaus van de domeincompetentie zijn daarom gebaseerd op het aantal moderne vreemde talen (1, 2 of 3) dat moet worden beheerst. - Per taal zijn gedetailleerde taalniveaus aangegeven (can-do statements), afgeleid van een Europees raamwerk dat nationaal en internationaal als standaard erkend wordt. Deze gegevens zijn opgenomen als bijlage bij deze competentie (zie verderop). - Het taalniveau 2 geldt voor minstens één moderne vreemde taal. - Niveau 1 van de domeincompetentie zal niet altijd zijn bereikt aan het einde van het 1e jaar, als bijv. slechts één vreemde taal vereist is in een opleiding zal dit meetpunt vaak later in de studie liggen. - De taalniveaus voor een tweede en derde moderne vreemde taal zijn vast te stellen bij de invulling en verbijzondering per opleiding. Randvoorwaarden spelen mee bij die keuze voor een niveau 2 of 3, zoals beschikbare tijd in het curriculum, maar ook vooropleiding van studenten in de taal. - De taalniveaus zijn in de uitwerking naar onderwerp gekoppeld aan de overige domeincompetenties, ook de complexiteit van een onderwerp. Deze inhoudelijke aspecten hoeven dus niet apart vermeld te worden bij de specificatie van niveaus van domeincompetentie 7. - De culturele aspecten die te maken hebben met de omgeving, regio of land, hebben wel een duidelijk verband met de beheersing van de taal en zijn om die reden bij de specificatie wel apart genoemd. DC 8 Leiding geven aan een bedrijf, een bedrijfsonderdeel, bedrijfsprocessen of een project. Competentieniveau 1: Beheersen van een aantal verschillende aspecten van projectleiderschap, zijnde: o opbouwen van een eenvoudige projectorganisatie o voorzitten van de vergaderingen van een projectgroep o leiden van de uitvoering van de projectopdracht. o instrueren en volgen van de deelnemers van een projectgroep. o leiding geven bij het maken van een plan van aanpak. Herkennen van conflictsituaties in een projectgroep en spelen van een bemiddelende rol Opstellen van kwaliteitseisen t.a.v. het project in overleg met een projectgroep, Competentieniveau 2: Hanteren van een eenvoudige conflictsituatie in een projectgroep. 58 Omgaan met onverwachte gebeurtenissen, die processen in de projectgroep verstoren en reageren op adequate wijze met hulp van derden. Geven van leiding op resultaatgerichte wijze, onder begeleiding of supervisie, aan een eenvoudig bedrijfsonderdeel of project. Formuleren van lange termijn doelen en deze vaststellen in overleg binnen de projectgroep en tijdig tussentijds toetsen op haalbaarheid. Schatten naar waarde van de bijdrage van een medewerker of lid van projectgroep en feedback geven naar de projectgroep. Competentieniveau 3: Geven van richting en sturing op stimulerende wijze aan een groep op basis van een visie, teneinde een gesteld doel te bereiken. Ondernemen, zelfstandig, van een actie. Handelen op adequate wijze bij onverwachte gebeurtenissen, die processen in de projectgroep verstoren. Aanpassen, indien noodzakelijk, van stijl en methode van leiding geven. Geven van leiding op resultaatgerichte wijze, zelfstandig, van een bedrijfsonderdeel of project. Formuleren, zelfstandig, en verdedigen van de eindresultaten van een project op basis van de resultaten die door de projectgroep zijn opgeleverd. Evalueren van een project/proces aan de hand van de vooraf gestelde kwaliteitseisen en afleggen van verantwoording. Geven van feedback op adequate wijze aan de groepsleden, tussentijds en na afloop van het project/werkproces. Bijlage bij domeincompetentie 7: Communiceren in meer talen en rekening houdend met culturele verschillen, intern en extern, nationaal en internationaal. Competenties voor vreemde talen Volgens de Europese taalniveaus (A1, A2, B1, B2, C1, C2)*) – met voorbeelden van ‘taaltaken’ gerelateerd aan de overige domeincompetenties Commerce. Competentieniveau 1 (Basisgebruiker – A2 = woordenschat van ongeveer 2000 te begrijpen en 1000 te gebruiken voornamelijk frequente woorden) Begrijpen van zinnen en regelmatig voorkomende uitdrukkingen die verband hebben met de eigen leef-, studie- of werksfeer. o Aanwijzingen begrijpen van bijvoorbeeld de verkeerspolitie o Aanwijzingen begrijpen over de werking van bijvoorbeeld een apparaat o Korte berichten of aankondigingen begrijpen via telefoon of via een omroepsysteem o Korte standaardbrieven en faxen en e-mails begrijpen o Specifieke informatie vinden in korte eenvoudige teksten, zoals in een circulaire of een handleiding. Communiceren in simpele en alledaagse taken die een eenvoudige en directe uitwisseling over vertrouwde en alledaagse kwesties vereisen. o Boodschappen en eenvoudige berichten doorgeven of aannemen (face-to-face / telefonisch) o Overleg voeren met een paar collega’s over bijvoorbeeld het gezamenlijk uitvoeren van een bedrijfsactiviteit o Klanten ontvangen, doorverwijzen, ‘small talk’ uitwisselen o Basisinformatie geven over de bedrijfsactiviteiten en de producten aan klanten o Omgaan met (vragen naar, informeren over) data, tijdstippen, prijzen, aantallen, hoeveelheden (face-toface / telefonisch) o Telefoongesprekken aannemen en beëindigen met de gebruikelijke (bedrijfs)standaardformuleringen o Voorbereiden van (zaken)reizen zoals informeren over vervoer, reserveren van hotelaccommodatie, maken van afspraken. Beschrijven in eenvoudige bewoordingen van aspecten en zaken van de eigen (leef-, studie-, werk-) achtergrond. o Boodschappen (ook telefonisch doorgegeven) noteren in trefwoorden / telegramstijl o Standaard (bestel)formulieren invullen 59 o Gegevens van een buitenlandse klant noteren en afspraken vastleggen o Eenvoudige e-mail of fax opstellen, bijvoorbeeld om een afspraak te bevestigen of door te geven o Korte begeleidende brief opstellen, bijvoorbeeld bij het verzenden van een document / pakje aan een bekend bedrijf / bekende collega o Kort (in)formeel bericht via e-mail of brief opstellen over dagelijkse gang van zaken tbv bijvoorbeeld collega’s in een internationaal project o Voorbereiden mbv eigen aantekeningen in de vreemde taal van telefoongesprekken, teamoverleggen of gesprekken met leidinggevenden. Competentieniveau 2 (Onafhankelijk gebruiker - B1) Begrijpen van de belangrijkste punten uit duidelijke standaardteksten over vertrouwde zaken die regelmatig voorkomen in de leef-, studie- of werksfeer. o Eenvoudige technische details in informatie in normaal spreektempo begrijpen (bijvoorbeeld uitleg over de werking van een apparaat) o Aankondigingen en hoofdzaken over actuele zaken of onderwerpen van persoonlijk of professioneel belang begrijpen (radio/tv-programma’s waarin duidelijk wordt gesproken, verkeersinfo, weerbericht) o Reguliere vergaderingen en overleggen (over bekende onderwerpen / zaken) volgen o Uitleg of korte uiteenzettingen van leidinggevende / collega over bijvoorbeeld nieuwe markten volgen o Allerlei veelvoorkomende formulieren begrijpen zoals schadeformulieren, douaneformulieren (import/export), vrachtbrieven, sollicitatieformulieren, inschrijfformulieren voor beurzen o Informatie uit technische documentatie halen, handleidingen en instructies begrijpen o Allerlei veelvoorkomende correspondentie zo begrijpen om ernaar te kunnen handelen, zoals klachtenbrieven, e-mails of faxen met verzoek om informatie, brieven rond afspraken, offertes, leveringsvoorwaarden, annuleringen o Voorlichtings- en promotiemateriaal begrijpen o Informatie verzamelen uit diverse bronnen en begrijpen voor bijvoorbeeld marktonderzoek o Korte artikelen over eigen vakgebied begrijpen o Verklarende teksten bij schema’s, tabellen e.d. begrijpen o Achtergrondinformatie bij een demonstratie of presentatie begrijpen. Zich redden in de meeste situaties die zich kunnen voordoen in de privé- en werksfeer (dus ook tijdens reizen / verblijf in landen waar de betreffende taal wordt gesproken). o Eenvoudige gesprekken voeren, zoals bijvoorbeeld een ‘small talk’-gesprek (actuele gebeurtenis, het weer, een wedstrijd, de omgeving, de reis), een sollicitatiegesprek (eigen kwaliteiten, opleiding, ambities, hobby’s, reden sollicitatie), een verkoopgesprek (aanbod, voorwaarden, afspraken) o Vragen om informatie over producten en diensten van het bedrijf, over prijzen en leveringsvoorwaarden zelfstandig afhandelen o Bestellingen plaatsen en opnemen o Klachten aannemen en doorgeven o Informatie over bestellingen (incl. prijzen, data, referentienummers, hoeveelheden), over producten, over technische apparaten opvragen en doorgeven o Uitleg geven in bijvoorbeeld een regulier werkoverleg over ontstane problemen of waarom iets op een bepaalde manier wordt gedaan. Produceren van eenvoudige samenhangende tekst over vertrouwde onderwerpen uit de leef-, studie- of werksfeer. o Standaardpresentatie geven over het bedrijf en de producten / diensten o Advies geven over een product of dienst o Toelichting geven bij een handleiding of een gebruiksinstructie o Rapporteren over verrichte werkzaamheden tijdens een werkoverleg o Korte gelegenheidstoespraak houden, bijvoorbeeld aan het eind van een buitenlands zakenbezoek. Beschrijven en verklaren van feitelijke zaken, gebeurtenissen en plannen binnen de dagelijkse (werk)routine. o Aantekeningen maken voor een werkoverleg o Berichten voor collega’s achterlaten om bijv. een taak uit te voeren o Afsprakenlijstje maken bij een kort werkoverleg met een paar collega’s o Kort voorstel maken voor een werkoverleg, bijvoorbeeld om een werkprocedure te veranderen o Kort verslag van een werkbezoek maken o Kort verslag schrijven van uitgevoerde werkzaamheden volgens een vast format o Opzet voor een (project)plan maken o Standaardcorrespondentie verzorgen, zoals - informatiebrief over producten / diensten / prijzen / voorwaarden 60 - begeleidende brief bij levering van goederen, aanbieden van offerte plaatsing van een order klachtenbrief (goederen, niet aangekomen, beschadigd, etc.) korte sollicitatiebrief met beknopt cv voorbereiding buitenlands bezoek (uitnodiging, reis, verblijf, programma bedrijfsbezoek) bedankbrief na afloop buitenlands bezoek Competentieniveau 3 (Onafhankelijk gebruiker – B2 / Vaardig gebruiker – C1) Begrijpen van de hoofdgedachte van een ingewikkelde tekst, zowel over concrete als over abstracte onderwerpen, met inbegrip van technische besprekingen in het eigen vakgebied. o Mondelinge informatie over bijv. budgetten, procedures en werkplanningen begrijpen o Werk- en bedieningsinstructies in direct contact met collega’s volgen o Vaktechnische specificaties van producten en diensten van een bedrijf in een presentatie begrijpen o Ook moeilijk verstaanbare aankondigingen op stations of luchthavens begrijpen o Hoofdzaken uit een documentaire over een bekend onderwerp destilleren o Verschillende standpunten van partijen in een onderhandelingsgesprek volgen o Aanvoelen van culturele verschillen in gesprekssituaties o Lezen van: - studieliteratuur op hbo-niveau - jaarverslagen van concurrenten of klanten - gespecialiseerde bedrijfspresentaties en product- of marktinformatie - complexe formele en zakelijke correspondentie - formele verslagen van bedrijfsvergaderingen - voorwaarden in polissen of contracten. Reageren, vloeiend en spontaan, op een moedertaalspreker zodanig dat er sprake is van een normale uitwisseling zonder extra inspanning voor de gesprekspartners. o Klachten op adequate wijze, ook telefonisch, bespreken en afhandelen o Onderhandelen, ook telefonisch, over productspecificaties en leveringsvoorwaarden o Informatie uitwisselen over bedrijf, functie, producten, technische specificaties o Problemen oplossen rond verkeerde leveringen, gemiste afspraken, financiële kwesties o Actief deelnemen aan bedrijfsvergaderingen o Netwerken: contacten leggen en onderhouden o Sollicitatiegesprek voeren o Rekening houden met culturele verschillen. Produceren van duidelijke, gedetailleerde tekst over een breed scala van onderwerpen uit de leef-, studie- of werksfeer. o Werkprocessen, diensten of producten uitgebreid beschrijven in een presentatie en reageren op vragen vanuit het publiek o Instructies en mededelingen t.b.v. collega’s en ondergeschikten schrijven o Rapport / verslag van: - werkoverleggen / vergaderingen - voortgang van werkzaamheden - zakelijke gesprekken o Correspondentie verzorgen: - klagen over geleverde goederen of diensten - klachtenbrieven adequaat afhandelen - sollicitatiebrief met uitgebreid c.v - uitnodiging voor bedrijfsbezoek, zakelijk diner - zakelijke afspraken vastleggen o Projectvoorstel / projectplan schrijven op eigen werkterrein, bijvoorbeeld een strategisch marketingplan, een communicatieplan, een exportplan o Teksten aanleveren voor promotiemateriaal van producten of diensten van het bedrijf. Uiteen zetten van standpunten over actuele kwesties waarbij wordt ingegaan op de voor- en nadelen van diverse opties. o Uitleg geven over de ontwikkeling van bijvoorbeeld het bedrijf of een nieuw product o Voor- en nadelen van bepaalde keuzes beschrijven in een presentatie o Gemaakte keuzes verantwoorden n.a.v. een presentatie o Rapport / verslag / samenvatting maken van bevindingen van onderzoek. *) Het hoogste niveau (C2) is dat van een zeer vergevorderde T2-spreker, is vergelijkbaar met het niveau van een (hoog opgeleide) native speaker. Op het laagste niveau (A1) kan iemand zich in heel eenvoudige situaties redden: de persoon heeft een minimale kennis van de taal. 61 Illustraties van de domeincompetenties Commerce Invoegen VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting Het profiel Economie & Management is voor vwo en havo de beste voorbereiding op de opleidingen in dit domein, vanwege het vak Economie dat verplicht is. Een voordeel is ook het verplicht zijn van het vak wiskunde in alle vwo-profielen en in de havo-profielen met uitzondering van Cultuur & Maatschappij, omdat wiskunde bij enkele opleidingen in dit domein een rol speelt, maar dit is meer precies per opleiding na te gaan. Een tweede vreemde taal is in dit domein zeer nuttig en onmisbaar voor sommige opleidingen, maar ook hier zijn er duidelijk verschillen tussen opleidingen in het gewicht dat daar aan wordt toegekend. Het al dan niet beschikken over wiskunde en/of een tweede vreemde taal is dus een factor die per opleiding is te bezien. Het ontbreken van de een of de ander kan echter wel als een gemis gevoeld worden als minors gekozen worden uit andere economische domeinen en opleidingen of bij een overstap naar een andere opleiding. MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij selectie profielen Diverse kwalificatieprofielen zijn in dit domein relevant voor de doorstroom in een beroepskolom, maar rekening is te houden met verschillen tussen opleidingen in het domein enerzijds en de uitstroomdifferentiatie in het mbo-profiel die is gekozen. Medewerker Marketing en Communicatie: vooral voor Commerciele economie, Food & Business. Export medewerker: voor Commerciele economie, Food & Business, IBL. Ondernemer (handel): voor SB&RM Vestigingsmanager: voor SB&RM Ondernemer horeca en bakkerij: voor SB&RM Filiaalmanager: voor SB&RM 62 BUSINESS ADMINISTRATION I. Het domein Domeinkarakteristiek Speelt een rol binnen de organisatie en/of in de politiek-maatschappelijke omgeving. Werken met mensen en groepen in diverse organisatievormen (structurele en tijdelijke) met oog voor de specifieke omgevingsaspecten (maatschappelijke, politieke, economische, branche en sector). Betrokken bij de ontwikkeling en realisatie van de specifieke beleidsdoelen van een organisatie, oog voor relaties tussen organisaties, netwerken en ketens. Zorgen dat de processen op de juiste wijze en met het beoogde resultaat verlopen. Verwerven van middelen; bijdragen aan de planning en organisatie en toezien op uitvoerende processen van productie en/of dienstverlening; zorgen voor kwaliteitsnormen en –borging, zowel verbetering en continuïteit als vernieuwing. Domeincompetenties 1. Ontwikkelen van een visie op veranderingen en trends in de externe omgeving en ontwikkelen van relaties, netwerken en ketens. 2. Analyseren van beleidsvraagstukken, vertalen in beleidsdoelstellingen en –alternatieven en voorbereiden van besluitvorming. 3. Toepassen van human resource management in het licht van de strategie van de organisatie. 4. Inrichten, beheersen en verbeteren van bedrijfs- of organisatieprocessen. 5. Analyseren van de financiële en juridische aspecten, interne processen en de bedrijfs- of organisatieomgeving om samenhang en wisselwerking te versterken. 6. Ontwikkelen, implementeren en evalueren van een veranderingsproces. 7. Sociale en communicatieve competentie (interpersoonlijk, organisatie): samenwerken in een beroepsomgeving en meedenken over doelen en inrichting van de organisatie, waaruit eisen voortvloeien die betrekking hebben op de volgende kenmerken: multidisciplinariteit en interdisciplinariteit, klantgerichtheid, collegialiteit, leidinggeven (het sociale deel van de competentie); communiceren intern op alle niveaus, effectief en in de gangbare bedrijfstaal, veelal in het Nederlands en/of Engels; in termen van beroepstaken omvat dat onder meer opstellen en schrijven van plannen en notities, informeren, overleg voeren, draagvlak creëren, stimuleren, motiveren, overtuigen, verwoorden van besluiten. Zelfsturende competentie (intrapersoonlijk, beroepsbeoefenaar of professional): sturen en reguleren van de eigen ontwikkeling ten aanzien van leren, resultaatgericht werken, initiatief nemen en zelfstandig optreden, flexibiliteit; nadenken en reflecteren over en verantwoording nemen voor eigen handelen wat wijst op betrokkenheid en kritische zelfbeoordeling; ontwikkelen van een beroepshouding met ruimte voor normatief-culturele aspecten, respect voor anderen, een beroepscode en ethische principes voor het professioneel handelen; leveren van een bijdrage aan de verdere professionalisering van de branche door middel van actief lidmaatschap van beroepsverenigingen, publicaties, bijdragen aan congressen, enzovoort. Toelichting op het domein Business Administration: Opleidingen in het domein BA bereiden studenten voor op functies bij organisaties in de private en/of publieke sector. Dit kunnen managements-, beleids- of organisatie(ondersteunende) functies zijn. Het doel is dat studenten een duidelijk begrip verwerven van ontwikkelingen in de omgeving van de organisatie opdat zij deze kunnen vertalen naar een beleidsvisie en -doelstellingen en een organisatievisie. Zij zijn in staat vanuit de strategische visie interne processen en structuren te analyseren en te optimaliseren. Zij kunnen de samenhang aangeven tussen maatschappelijke 63 ontwikkelingen en behoeften, de inrichting van de organisatie, de financiële planning, de operationele processen en het human resource management. Zij beschikken over management competenties, politieke en relationele sensitiviteit om procesactiviteiten te verrichten, processen en structuren te richten en visie en doelstellingen te formuleren en richten. Business Administration gaat over het bereiken van doelen via het sturen en bewaken van de samenhang tussen (a) veranderingen in de externe omgeving (b) interne processen en structuren, (c) financiële planning, (d) organisatiecultuur en human resource management. De bachelor BA kan vanuit een bedrijfs- of bestuurskundige achtergrond, in samenwerking met specialisten op de diverse terreinen, vanuit een integraal perspectief vraagstukken interactief, slagvaardig en oplossingsgericht aanpakken. De bachelor BA kan vraagstukken waarmee de moderne organisatie te kampen heeft benaderen vanuit diverse invalshoeken; opereert als organisatiedeskundige vanuit een zicht op de samenhang tussen de vier componenten; begrijpt het belang van trends en ontwikkelingen in de externe omgeving en kan aangeven wat nodig is om de interne organisatie daarop af te stemmen naar de structurele en culturele aspecten. De bachelor BA kan over vakspecialismen heen kijken, problemen en vraagstukken analyseren vanuit een breed perspectief; bijdragen op basis daarvan aan de functionele kant van een probleemoplossing, als generalist ontwerpen de contouren van de functionele oplossing die de specialist vervolgens invult naar inhoud, alsmede zich vanuit de brede basiskwalificatie specialiseren op een groot aantal functies in bedrijfsleven en (semi-) publieke organisaties. De bachelor BA herkent en erkent de verschillende waarden en belangen die voor elk van de gebieden ‘strategie, cultuur en structuur’ bestaan en die soms ook met elkaar in tegenspraak kunnen komen, alsmede bijdragen aan een evenwichtige oplossingsstrategie, die recht doet aan economische, juridische en maatschappelijke verplichtingen naar de individuele werknemer, de organisatie en de samenleving. II. Toegang tot het domein Business Administration en opleidingen binnen het domein Samenvatting Deze verklaring gaat over de toelatingsvoorwaarden tot het domein voor studenten afkomstig uit het voortgezet onderwijs (vo) en uit het middelbaar beroepsonderwijs met niveau 4 (mbo4). Zij hebben een wettelijk recht op toelating tot de opleidingen in het domein, daarnaast worden geen andere formele specifieke eisen gesteld. De redenen hiervoor worden aangegeven en toegelicht. Beoordeling van de kansen op succes uitgaande van een vo-profiel of mbo4-opleiding is de verantwoordelijkheid van de student. Dat geldt ook voor de noodzaak tot het treffen van maatregelen om tekorten bij de start van de studie adequaat en tijdig te ondervangen, alsmede voor het verkrijgen van vrijstellingen op basis van eerder behaalde prestaties. Het domein geeft daartoe alleen aan welke prestaties aan het einde van het eerste studiejaar verwacht worden, soms ook per opleiding en welke van de vo-profielen en mbo4-opleidingen de meest gunstige uitgangsposities bieden. A. Verklaring over toelating Toelatingsvoorwaarde De wettelijke voorwaarde voor het volgen van opleidingen binnen het domein is het bezit van een diploma vwo of havo uit het voortgezet onderwijs (vo) of een diploma middelbaar beroepsonderwijs op niveau 4 (mbo4). Er zijn geen andere formele toelatingsvoorwaarden gesteld aan het vo-profiel en vakkenpakket of aan het mbo4 kwalificatieprofiel. 64 Dit betekent niet dat alle vo-profielen en mbo4-opleidingen gelijke kansen op succes geven. De basis voor het beoordelen daarvan vormen de prestaties die gelden als doelstelling voor het eerste jaar van een studie. Zij moeten worden gezien in relatie tot de startvoorwaarden die verschillende vo-profielen en sommige mbo4-opleidingen bieden. Over beide verstrekt deze verklaring nadere gegevens. Resultaten 1e jaar ( propedeuse) Er zijn gemeenschappelijk domeincompetenties voor alle opleidingen binnen het domein, die gelden voor het einde van een opleiding. Daarnaast zijn aangegeven welke prestaties moeten worden bereikt aan het einde van het eerste studiejaar. Dit is de propedeuse die leidt tot een bindend advies over de voortzetting van de studie. Deze prestaties zijn soms beschreven in termen van niveaus van de domeincompetenties die gelden voor alle opleidingen en waar nodig op andere wijze en per opleiding. De prestaties zijn de ijkpunten voor studenten om te bepalen of de voorbereiding op de studie in het domein adequaat is wat de kansen zijn op het bereiken ervan op basis van een gegeven vo-profiel of een mbo4-opleiding. Verantwoordelijkheid student Het domein en de opleidingen gaan ervan uit dat de studie dient om competenties te ontwikkelen: een integratie van kennis, vaardigheden en houding die vooral is te verwerven door in de studie te werken aan producten die ontleend zijn aan de beroepspraktijk. Het ontwikkelen van competenties legt een aanzienlijke mate van eigen verantwoordelijkheid bij de student. De eerste stap is daarom de student de verantwoordelijkheid te geven voor het nagaan of de eigen vooropleiding toereikend is om in het eerste jaar te slagen en zonodig passende maatregelen te nemen voor aanvullende studie. De hogescholen kunnen daartoe diensten aanbieden, maar zelfstudie is ook een mogelijkheid. Begeleiding en advies Indien een student begint aan een opleiding met een ontoereikende voorbereiding, komt dit snel aan het licht tijdens de studie. De opleiding zal in dat geval via de begeleiding adviseren over aanvullende studie, als dat nog mogelijk is, maar ook over het staken van de studie (en eventueel overstappen) voordat een bindend propedeuseadvies aan de orde is. B. Gegevens en toelichting De volgende gegevens zijn vermeld en toegelicht: 1. Opleidingen die de bachelorgraad van het domein verlenen en de prestaties die aan het einde van het 1e jaar worden verwacht. 2. Niveaubeschrijvingen voor elk van de domeincompetenties (optioneel, indien beschikbaar) 3. Illustraties van de domeincompetenties aan de hand van beroepssituaties 4. VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting welke het beste voorbereiden op opleidingen. 5. MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij een selectie profielen die het best voorbereiden. Opleidingen tot de graad bachelor of Business Administration Invoegen gegevens in tabel Opleidingen Management, econom. & recht Intern. business manag. studies Facility manag. Competentiegerelateerde prestaties eind 1e jaar Hoger hotel opl. 65 Leisure manag. Hoger toerisme en recreatie opl. Vastgoed & makelaardij Personeel & arbeid Logistiek & economie Media&entertain ment management Bestuurskunde & overheidsmanag. Integrale veiligheidskunde International office managem. Competentieniveaus voor de domeincompetenties Business Administration Vooralsnog zijn geen competentieniveaus ontwikkeld. Redenen hiervoor zijn vooral het grote aantal opleidingen binnen het domein en de onderlinge verschillen in gerichtheid op branches en functionele processen in organisaties. De vraag naar clustering van opleidingen binnen het domein is opgeschort als niet opportuun op dit moment. Illustraties van de domeincompetenties Business Administration Facility Management De opleiding onderscheidt in het profiel 9 competenties, waarvan 6 verbijzonderingen zijn van de BBA domeincompetenties en een uniek is voor FM, hoewel verwant met een domeincompetentie van Commerce. De illustraties van verbijzonderde domeincompetenties zijn met name de eerste zes, maar voor de unieke competentie is eveneens een illustratie is opgenomen om het beeld te completeren. De twee algemene domeincompetenties die het 9-tal volmaken zijn niet voorzien van een illustratie. DC 1 voor FM: Ontwikkelen van een visie op veranderingen en trends in de externe omgeving en ontwikkelen van relaties, netwerken en ketens. Context Typering van de organisatie De middelgrote Hogeschool “Rijnvallei”. Typering specifiek De Hogeschool is ontstaan uit een fusie van vijf kleine Hogescholen , die allen in oude gebouwen in de stad zaten. Na de fusie bouwde Rijnvallei een groot nieuw gebouw. Na de bouw is het gebouw in een sale en lease back constructie ondergebracht bij een investeerder. Om een optimale marktwaarde te hebben voor de investeerder is het gebouw gebouwd als een kantoorgebouw . Bij de start verwachtte de Hogeschool dat het aantal studenten in de loop van de tijd zou dalen. Rijnvallei koos aanvankelijk voor de inrichting van de organisatie door middel van faculteiten. Onder een faculteit vielen verschillende opleidingen, waarbij de structuur van de oude fusiepartners werd verbroken. Situatie In tegenstelling tot de verwachtingen bleef de Hogeschool groeien. Om het groeiende studentenaantal op te vangen werd een van de oude panden weer in gebruik genomen. Dit bracht hoge kosten met zich mee en forse 66 planningsproblemen. Ook werd besloten om de faculteitsstructuur te verlaten en over te gaan op een academiestructuur, waarbij herkenbaar bij elkaar horende opleidingen in een academie werden geplaatst met ongeveer 1000 studenten. Verder bleek dat het hoofdgebouw steeds minder voldeed. Er was een grote behoefte aan lokaaltjes voor groepen van 15 personen en overlegruimtes voor studenten. Ook was er meer behoefte aan computerruimte voor studenten. Docenten die bij een academie hoorden, zaten nog over verschillende verdiepingen verspreid op basis van de oude faculteitsstructuur. Opdracht Een onderzoek hoe het hoofdgebouw meer intensief te gebruiken, aan te passen aan de veranderde wensen van studenten en docenten binnen de randvoorwaarden van de investeerder. Sluiten dependance binnen 2 jaar. Professionele producten Post Occupancy evaluation, bezettingsonderzoek, haalbaarheidsonderzoek, stappenplan, investeringsbegroting, huisvestingplannen, plannen van eisen. De Facility Manager Achtergrond Jolanda heeft haar opleiding Facility Management afgesloten met een onderzoek naar innovatieve huisvesting voor een projectontwikkelaar. Daardoor is ze gewend te denken in nieuwe huisvestingstermen. Rollen Jolanda is na haar afstuderen in dienst van de hogeschool gekomen en maakt deel uit van een klein team van facility managers binnen het facilitair bedrijf dat verder bestaat uit drie technici en twaalf conciërges, beveiligers en receptiemedewerkers. Taken en activiteiten Jolanda start eerst een bezettingsonderzoek op als onderdeel van een post occupency evalation. Dit levert een beeld op van de huidige knelpunten in het gebouw en van de behoeften van studenten en docenten. Op basis van deze gegevens doet zij een voorstel voor een pilotproject “ kantoorinnovatie voor een instituut. Voor dit pilot project schrijft zij een voorlopig projectplan. Na de start van het project blijft Jolanda deel uit maken van de projectgroep, waarbij zij het plan van eisen omzet in specifieke inrichting, de inrichting koopt, de invoering begeleidt en de verhuizing regelt. Vakmanschap Jolanda beheerst verschillende onderzoekstechnieken. Zij is in staat op basis van deze onderzoeken een concept projectplan te schrijven. Zij is daarbij in staat de wensen van de organisatie om te zetten in plannen voor de faciliteiten. Zij heeft voldoende kennis van het gebouw om in overleg met de technici en bouwkundigen mogelijkheden en onmogelijkheden in te schatten. Zij weet op basis van plannen van eisen goede inrichtingsvoorstellen te maken. Zij kan planmatig interne verhuizingen leiden. Groeiperspectief Jolanda kan doorgroeien naar hoofd van het facilitair bedrijf. DC2 voor FM: Analyseren van beleidsvraagstukken, vertalen in beleidsdoelstellingen en –alternatieven en voorbereiden van besluitvorming. Context Typering van de organisatie De organisatie is een Nederlandse aanbieder van verzekeringen en pensioenen. De organisatie biedt particulieren en bedrijven passende oplossingen voor de meest uiteenlopende vraagstukken of risico’s. De bijna 1.500 medewerkers van het concern willen echt iets voor de klanten betekenen en besteden alle aandacht aan duidelijkheid in correspondentie, persoonlijke contacten en polisvoorwaarden. Typering specifiek Het gaat om een modern bedrijf, dat zich bewust is van zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid. Modern is zeker ook het werkklimaat voor de medewerkers. Onderdeel van de filosofie zijn onder meer de kantoren met flexibele werkplekken. Het bedrijf is in Nederland gevestigd op 4 locaties met hoofdkantoor in Noord-Brabant. Situatie 67 De huisvesting is decentraal en ook het facilitair management van de organisatie heeft een aantal zaken gemeenschappelijk, maar veel zaken zijn ook decentraal, per locatie, georganiseerd. Gezien de kosten en ontwikkelingen in deze bedrijfssector is het denkbaar dat een betere facilitaire organisatie aanzienlijke efficiency voordelen zou opleveren. Vooral wordt gedacht aan het digitaliseren van documentenbeheer en poststromen. Het idee is daarbij gebruik te maken van de modernste technieken. Opdracht Doel is dus te analyseren of een verdere digitalisering van documentenbeheer en poststromen efficiency voordelen zou opleveren. De opdracht is om tevens een aantal scenario’s voor de komende 5 jaar in beeld te brengen rekening houdend met te verwachten (technologische) ontwikkelingen in deze branche. De vraag is om een beslissingsmatrix op basis waarvan duidelijk wordt in welke omstandigheden voor welk model gekozen zou moeten worden te ontwikkelen. Professioneel product Een adviesrapport met toekomstscenario’s voor de organisatie, rekening houdend met vereisten en behoeften van belanghebbenden. De Facility Manager Achtergrond Lieke is sinds drie jaar in dienst als hoofd bedrijfsbureau van de facilitaire organisatie. Tijdens haar FMopleiding heeft Lieke in het kader van haar afstuderen een visie op telewerken moeten opstellen voor een overheidsinstelling. In haar eerste baan als stafmedewerker bij het facilitaire bedrijf van een kleinere universiteit heeft zij onder meer een facilitair management informatie systeem ingevoerd. Rollen Lieke functioneert in het kader van de opdracht binnen een projectgroep samen een aantal collega’s van betrokken afdelingen. Daarnaast zijn er binnen de organisatie collega’s met een verschillende achtergrond, zoals bedrijfseconomen, archivarissen, en it-deskundigen. Lieke kan desgewenst een beroep doen op deze collega’s. Gezien haar FM-achtergrond heeft zij een goed overzicht over de facilitaire problematiek. Taken en activiteiten De directie heeft het projectteam gevraagd een en ander zeer breed te bekijken. Van Lieke wordt verwacht, dat zij samen met de projectgroep het documentenbeheer- en postproces in kaart brengt, alsmede de behoeften van de afdelingen inventariseert en analyseert. Het onderzoek omvat ook de vraag een beeld te krijgen van de totale kosten en baten. Vakmanschap Lieke zorgt er voor dat zijn de locaties goed betrekt bij het onderzoek om zoveel mogelijk draagvlak te verkrijgen. Daarnaast maakt zij voor het inventariseren van de behoeftes gebruik van onderzoekstechnieken zoals enquêtes onder de betrokken afdelingen. Tenslotte kijkt zij ook goed uitstraling van de facilitaire organisatie naar medewerkers en klanten in het licht van de organisatiestrategie. Groeiperspectief Lieke hoopt in de toekomst leiding te kunnen geven aan de facilitaire afdeling van de totale organisatie. DC 3 voor FM: Toepassen van human resource management in het licht van de strategie van de organisatie. Context Typering van de organisatie Het Diaconessenhuis is een algemeen ziekenhuis met 300 bedden en 1100 medewerkers waarin alle specialismen vertegenwoordigd zijn en dat een regionale functie heeft. Typering specifiek De schoonmaak is in eigen beheer, met 35 FTE waar 80 medewerkers fulltime en parttime werken. Er zijn 12 verschillende nationaliteiten vertegenwoordigd. De schoonmaak vindt zowel overdag (verpleegafdelingen, algemene ruimten, kantoren en laboratoria) als ’s avonds (poliklinieken en behandelruimtes) plaats. Er worden drie soorten werkzaamheden verricht: algemene periodieke werkzaamheden, periodiek specialistisch en incidenteel specialistisch. 68 De schoonmaakmedewerkers werken in teams van 2 a 3 op vaste afdelingen en worden aangestuurd door drie teamleiders. De algehele leiding ligt in handen van hoofd hotelservices. Situatie De medewerkers zijn ontevreden over hun inschaling: er is bijna geen onderscheid in inschaling en betaling, terwijl de taken en uitvoering wel verschillen. De ontevredenheid uit zich in een toenemend personeelsverloop en stijgend ziekteverzuim. Er is geen beoordelingssysteem. Het hoofd hoteldienst voert wel jaarlijks een functioneringsgesprek met alle medewerkers. Iedereen ontvangt automatisch een periodieke verhoging. Oplossingen worden gezocht in een systeem dat beperkte functiedifferentiatie toestaat en daarmee ook voor een aantal medewerkers mogelijkheid biedt om in een hogere functiegroep te worden ingedeeld. Dit wordt gekoppeld een scholings- en ontwikkelingsplan. Opdracht De directie geeft de volgende opdracht aan het hoofd facilitair bedrijf: ontwerp een systeem voor functiedifferentiatie binnen hotelservices en maak een plan om het huidige personeel ontwikkelkansen te bieden en stel hiervoor een scholingsplan en beoordelingsplan op. Professioneel product Een gespecificeerd systeem met functiebeschrijvingen en functiekwalificaties en het ontwerp van een carrière patroon. De FM’er Achtergrond Wilma is hoofd hotelservices en werkt twee jaar bij het Diaconessenhuis. Het is haar eerste baan. Zij rapporteert aan het hoofd facilitair bedrijf en geeft direct leiding aan 3 teamleiders en indirect aan 80 medewerkers Rollen Hoofd hotelservices (HHS) is gevraagd deel te nemen aan projectteam dat de opdracht gaat uitvoeren. De implementatie ervan ligt geheel in handen van HHS. Zij werkt samen met de adviseur P&O en rapporteert aan de projectleider, hoofd facilitair bedrijf. Daarnaast gaan haar dagelijkse werkzaamheden gewoon door. Taken en activiteiten HHS brengt als deskundig projectlid, daarin ondersteund door een P&O adviseur alle taken en werkzaamheden van de schoonmaak in kaart en gaat uit van een breed. Zij stelt vast welke verschillende functies er zijn, welke functie-eisen aan deze functies worden gesteld. Inventariseert de huidige situatie (niveau en competenties, wensen en behoeften van de medewerkers, houdt rekening met de diversiteiten) en stelt een plan op. Rapporteert binnen projectgroep hierover. Communiceert met alle medewerkers over de veranderingen. Zij nodigt alle medewerkers uit voor een individueel gesprek en zoekt een match tussen medewerkers en functies en stelt samen met de P&O adviseur en medewerkers ontwikkelplannen/ scholingsplannen op. Organiseert incompany trainingen, begeleidt medewerkers in nieuwe functies, voert resultaatgesprekken en beoordelingsgesprekken. Coacht teamleiders in leidinggeven aan zelfstandige medewerkers. Vakmanschap Wilma heeft kennis van schoonmaak methoden, middelen en materialen en calculatie. Verandermanagement: inhoudelijk en proces . Zij kan motivatie-instrumenten hanteren, producten/ diensten en werkprocessen in kaart brengen, analyseren, communiceren, coachen, resultaatafspraken maken, beoordelen, overtuigen, interviewen, communiceren in een team dat voor een groot deel bestaat uit diverse culturen en kennis & vaardigheidniveaus, samenwerken met andere disciplines, scholingsplannen opstellen, kennis van de opleidingsmarkt van schoonmaak en onderhoud, onderhandelen met scholingsaanbieders, coachen van teamleiders en hen betrekken en begeleiden in de verandering. Wilma heeft zicht op verschillende relaties in de groep (groepsdynamische processen) en kennis van leidinggeven m.b.v. management by objectives. Groeiperspectief Wilma kan op termijn doorgroeien tot facility manager in een kleine gezondheidszorg instelling. DC4 voor FM: Inrichten, beheersen en verbeteren van bedrijfs- of organisatieprocessen. 69 Context Typering van de organisatie De gemeente Z. is met ca. 30.000 inwoners een middelgrote gemeente in het noorden des lands. De ambtelijke organisatie bestaat uit een drietal, in Nederland gebruikelijke, sectoren: Maatschappelijke Zaken, Ruimtelijke Ontwikkeling en Beheer, en Middelen (financiën, belastingen). Daarnaast is er een stafafdeling Personeels-, Bestuurs- en Managementzaken. Typering specifiek Burgers van de gemeente Z. kunnen op het gemeentehuis bij verschillende loketten terecht voor onder meer sociale zaken (werk en inkomen, etc.), burgerzaken (aanvragen paspoort, huwelijksaangifte, etc.) en bij de afdelingen VROM (b.v. voor een bouwvergunning) en Openbare Werken (b.v. voor problemen t.a.v. verlichting, riolering, gladheidsbestrijding, e.d.). Situatie Het Ministerie van Binnenlandse Zaken heeft een programma, Overheidsloket 2000, ontwikkeld, met als doel de dienstverlening door de overheid te verbeteren door het integreren van de verschillende overheidsloketten. Dit impliceert de overgang van een traditionele, bureaucratische organisatie naar een meer klant-, c.q. marktgerichte organisatie. Eén centraal informatieloket behoort hierbij tot de mogelijkheden. Opdracht Een extern management-adviesbureau krijgt de opdracht te onderzoeken hoe dit centrale informatieloket ingericht dient te worden, uitgaande van een beoogde effectiviteit en kwaliteit. Professioneel product Een adviesrapport voor de gemeente, rekening houdend met vereisten en behoeften van belanghebbenden. De Facility Manager als adviseur Achtergrond Erik is sinds een jaar als adviseur in dienst bij adviesbureau P. Al tijdens zijn FM-opleiding heeft Erik in het kader van zijn afstuderen een adviesrapport moeten opstellen voor een externe opdrachtgever. Daarvoor was het noodzakelijk een aantal deelprocessen te analyseren. In zijn eerste baan als stafmedewerker bij het facilitaire bedrijf van een grote bank heeft hij o.m. een klanttevredenheidsonderzoek uitgevoerd, teneinde de facilitaire processen en facilitaire dienstverlening beter af te stemmen op de vraag. Rollen Binnen het bureau zijn personen werkzaam met een verschillende achtergrond, zoals architect, psycholoog, ingenieur en organisatiekundige. Erik kan desgewenst een beroep doen op het team. Gezien zijn FMachtergrond is hij een goede gesprekspartner voor zijn teamleden. Taken en activiteiten Van Erik wordt verwacht, dat hij de processen in de back-office in kaart brengt, alsmede de behoeften van de burgers inventariseert en analyseert m.b.t. de dienstverlening door de gemeente. Het onderzoek naar dienstverlening door de gemeente omvat zowel de dienst of product, als de informatieverstrekking. Voor de vormgeving wordt gedacht aan de inrichting van een algemene servicebalie als front-office functie van de gemeente als “dienstverlener”. Vakmanschap Erik heeft geleerd een proces te beschouwen als een opeenvolging van activiteiten die leiden tot waardetoevoeging voor de klant. Hij hanteert daarbij o.m. het input-throughput-output model, waarbij de output van het ene (deel)proces dient als input voor een volgend (deel)proces. Hij is zich ervan bewust, dat onvoldoende afstemming op het snijvlak van verantwoordelijkheden gemakkelijk kan leiden tot miscommunicatie c.q. ontevredenheid bij de klant. Hij is in staat om de eisen (normen) en wensen van de klant, met behulp van ontwerp- en stuurvariabelen, te vertalen naar en zodanige inrichting van de facilitaire processen, dat deze leidt tot de (door de klant) gewenste output. Tenslotte heeft hij geleerd bij zijn advies rekening te houden met zowel structuur- als cultuuraspecten. Groeiperspectief Erik hoopt op termijn partner te worden bij het adviesbureau. 70 DC5 voor FM: Analyseren van de financiële en juridische aspecten, interne processen en de bedrijfs- of organisatieomgeving om samenhang en wisselwerking te versterken. Context Typering van de organisatie Internationaal transportbedrijf in het westen van het land, met drie hoofddivisies: internationaal binnen Europa, internationaal buiten Europa, nationaal. Typering specifiek Het transportbedrijf is in de afgelopen periode sterk gegroeid en vraagt ook van haar facilitaire organisatie zich verder te professionaliseren om in de toegenomen en gewijzigde behoeften van het primaire proces te voorzien. De facilitaire organisatie op het hoofdkantoor ontwikkelt zich in professionele zin en staat voor belangrijke beslissingen die te maken hebben met kostenbeheersing van haar producten en diensten, zoals contractwijzigingen intern (dienstenniveau-overeenkomsten, sla) en extern (leveranciers van onder meer kantoorartikelen en meubilair) en herinrichting van bedrijventerreinen van het transportbedrijf. Situatie De huidige facilitarie organisatie is sterk gericht op activiteiten en deelvakgebieden. Als gevolg van de groei van de organisatie is er meer behoefte aan procesmatige en meer geïntegreerde benadering van het aanbod van faciliteiten Opdracht Het transportbedrijf verlangt van de facilitaire dienst zich meer marktgericht op te stellen in de dienstverlening en in de huisvesting. Vernieuwing van diensten, producten en huisvesting heeft een hoge prioriteit om tegelijkertijd de kostenbeheersing en de kwaliteitsverbetering te bewerkstelligen. Professionele producten - dienstenniveauovereenkomsten (SLA) ontwerpen, - procesanalyse van huidige aanbod aan faciliteiten - inkoopbeleidsplan - facilitair beleidsplan - dienstenmarketingplan - bedrijfseconomische analyse - bedrijfshuistingsplan, spatial planning Facility manager Achtergrond Rob is afgestudeerd in beide differentiaties vastgoed en facilitaire diensten en sinds 3 jaar werkzaam bij het transportbedrijf. Zijn afstudeerscriptie betrof een facilitair beleidsplan voor een bedrijventerrein over zowel huisvesting als diensten. Rollen Rob is facility manager en verantwoording schuldig aan de directeur van het transportbedrijf en geeft leiding aan enkele diensten, die deels in eigen beheer en deels uitbesteed zijn. Hij is voorzitter van een projectteam dat het facilitaire beleidsplan voor moet bereiden. In dit plan worden juridische, bedrijfseconomische en kwaliteitsaspecten verwerkt die een bijdrage moeten leveren aan de doelstellingen van de organisatie. Taken en activiteiten Rob verdeelt de taken op het gebied van verkrijgen van bedrijfseconomische gegevens, kwaliteitsaspecten en juridische consequenties binnen de projectgroep. Zijn methodische aanpak is erop gericht om op basis van die gegevens een grondige analyse te doen, criteria op te stellen waaraan de nieuwe facilitaire dienst moet voldoen en op basis daarvan alternatieven te leveren die passen binnen de wensen van de directie en de behoefte van de organisatie. Vakmanschap Rob is in staat om het strategisch beleid van de organisatie te vertalen naar de facilitaire organisatie door het toepassen van verschillende onderzoekstechnieken. Daarvoor beschikt hij over professionele communicatieve vaardigheden, doorzettingsvermogen, een flexibele werkhouding en kennis van het facilitaire werkveld. 71 Daarnaast is hij in staat om projectmatig en procesmatig te zorgen voor kwaliteit. Groeiperspectief Rob wil doorgroeien naar een facilitair aanbieder die de regie voert over huisvestingsvraagstukken en facilitaire problematiek in een multifunctionele omgeving, wellicht in de toekomst als directeur van een eigen facilitair bedrijf. DC6 voor FM: Ontwikkelen, implementeren en evalueren van een veranderingsproces. Context Typering van de organisatie De Berg is een woonvoorziening voor 200 bewoners. Er zijn drie verschillende manieren van wonen: op basis van AWBZ, op particuliere basis en wonen met psychogeriatrische verpleeghuiszorg. Typering specifiek De Berg biedt mogelijkheden tot dagverzorging en kortdurend verblijf voor mensen die tijdelijk niet zelfstandig kunnen wonen. Daarnaast biedt De Berg tal van voorzieningen aan wijkbewoners. Zo is er een maaltijdvoorziening, zowel in het restaurant als aan huis, en wijkbewoners kunnen gebruik maken van voorzieningen als fysiotherapie, pedicure, kapper en gymnastieklessen. In De Berg werken 50 mensen en zijn 75 vrijwilligers actief. De facilitaire dienst heeft 20 medewerkers verdeeld over de receptie, activiteitenbegeleiding, keuken en catering, huishouding en linnenkamer en de technische dienst. Ieder heeft zijn eigen werkzaamheden. De leiding is in handen van de facility manager die deel uitmaakt van het management team van De Berg. Situatie Onderzoek in het potentiële afzetgebied van De Berg heeft uitgewezen dat er in de wijk behoefte bestaat aan extramurale zorg en dienstverlening. De Facility Manager wil hierop inspelen door de dienstverlening vanuit het huis aan de wijkbewoners te verbreden en verruimen. Het idee is om zorg en begeleiding te bieden in de thuissituatie bij wijkbewoners die dat nodig hebben. De facility manager denkt daarbij aan een aanbod van facilitaire diensten in combinatie met zorgverlening in de vorm van een homeservice concept. Dit is een concept dat vergelijkbaar is met een roomservice concept in een ziekenhuis. Uitgangspunt daarbij is dat alle zorg en diensten aan een wijkbewoner zo veel mogelijk worden verleend door dezelfde medewerker. De klant heeft zodoende te maken met een medewerker en een klein team van vaste vervangers. Bij een homeservice concept (zorg en begeleiding in de thuissituatie) is te denken aan hulp bij het douchen/wassen, hulp bij medicijngebruik, hulp bij het aan- en uittrekken van uw steunkousen, huishoudelijke verzorging, regelen van klusjes in huis, maaltijden, taxivervoer (via de backoffice), boodschappen service enz. Opdracht Het bestuur van De Berg is enthousiast en geeft de Facility manager opdracht het homeservice concept uit te werken in een projectplan. Bovendien krijgt de Facility manager de opdracht het project te leiden en een team van medewerkers aan te sturen die belast is met de implementatie van een pilot. Het bestuur wil dat de pilot na verloop van 6 maanden wordt stopgezet en geëvalueerd. De facility manager krijgt tevens de opdracht de evaluatie als onderdeel van het project uit te werken. Een belangrijk criterium voor het welslagen van het project is draagvlak onder de medewerkers. Elke medewerker zal namelijk geheel nieuwe taken op zich moeten gaan nemen om allround te kunnen worden. Professioneel product Een projectplan voor het uitvoeren van een pilot moet worden opgesteld en de uitvoering moet worden georganiseerd. Het plan moet speciale aandacht besteden aan de evaluatie bij zowel klanten als het bij de medewerkers Facility manager Achtergrond Jacqueline is facility manager in De Berg en werkt daar sinds een jaar. Zij heeft reeds veel ervaring opgedaan als facility manager in zorginstellingen en heeft verschillende veranderingstrajecten binnen de facilitaire afdelingen getrokken. 72 Jacqueline neemt zitting in het management team, naast de manager zorg en de directeur van De Berg. Zij rapporteert aan de directeur. Rollen Jacqueline is projectleider van het Homeservice project. Het projectteam bestaat uit het hoofd huishoudelijke dienst, hoofd activiteitenbegeleiding, hoofd verzorging en het hoofd verpleging. Tot op heden is de taakverdeling van de verschillende diensten strikt gescheiden. Het idee van het homeservice concept is dat medewerkers buitens huis breed inzetbaar zijn en voor een vaste groep wijkbewoners a zo veel mogelijk zorg en services verlenen. Voor de medewerkers van de facilitaire dienst betekent dit een uitbreiding van de taken en in het bijzonder van de zorgtaken. Voor de medewerkers van de verzorging betekent dit een verbreding van hun takenpakket richting facilitaire taken. De weerstand voor deze verandering is vooral vanuit de verzorging groot. Ook de manager zorg staat sceptisch tegenover het idee van het integreren van zorg en services. Zij vraagt zich af hoe dat zit met de wettelijke regelingen en bevoegdheden, kan en mag een niet-ziekenverzorgende wel diverse zorghandelingen verrichten. Jacqueline rapporteert de voortgang van het project rechtstreeks in het management team en indirect aan het bestuur. Taken en activiteiten Jacqueline wordt geacht om samen met haar projectteam het project op te zetten en uit te voeren. Ze moet concrete en haalbaar doelen opstellen en een praktische aanpak. Overleg voeren hierover met haar collega’s in het projectteam en overeenstemming bereiken is cruciaal, omdat er verschillende belangen zijn. Een presentatie over de ins en outs aan de medewerkers is ook onmisbaar om ze van meet af aan te betrekken bij de gevolgen voor de organisatie en voor de individuele medewerkers. Zij moeten andere dingen doen en vaker met collega’s van andere afdelingen samenwerken. De taken van front en back office moeten duidelijk zijn en ook de afstemming van intramurale zorg en de nieuwe dienstverlening staat hoog op haar actielijst. Dit alles vraagt bijscholing en dus moet ze zorgen voor een outline van een scholingsplan. Het benaderen van de wijkbewoners vraagt ook een goede voorbereiding. Marketing van de nieuwe diensten is vereist, die duidelijk zijn aan te geven door het opstellen van een dienstencatalogus of –menu (de juiste formulering is nog te vinden) waaruit klanten kunnen kiezen. De rapportage aan het bestuur moet regelmatig plaatshebben. Dit wil weten hoe het loopt en wat de voorlopige bevindingen en ervaringen zijn. De evaluatiewerkzaamheden moeten daarom vanaf de start meelopen. Een onafhankelijke deskundige moet worden aangezocht om de evaluatie uit te voeren en overleg met deze is nodig om de juiste vraagstelling te krijgen. Vakmanschap Jacqueline beheerst de technieken waarmee een veranderingstraject in een zorginstelling op gang kan worden gebracht, Haar communicatieve vaardigheden zijn een sterk punt, zij kan zowel mondeling als op andere manieren haar boodschap overbrengen aan anderen. Zij heeft zich verdiept in de economische en commerciele aspecten van dienstverlening. Nauwkeurig calculeren van de kosten en opbrengsten van nieuwe diensten weet ze te combineren met een scherp gevoel voor de kansen op de markt van een nieuwe dienst. Groeiperspectief De mogelijkhed om door te groeien naar een hogere functie binnen deze organisatie is er niet. Wel is er een trend zichtbaar door de vergrijzing in de samenleving, dat in de toekomst veel behoefte is aan zeer diverse woonzorgconcepten. Binnen deze concepten gaat het altijd om de juiste combinatie van zorg en andere dienstverleningsproducten. Door de ervaring met dit project heeft Jacqueline een voorsprong op andere sollicitanten en kan zij zich hierin verder gaan ontplooien. Een andere optie is het overstappen naar facility functies binnen grotere organisaties of bedrijven. Zij kan daar haar ervaringen met projectmatig werken en met innovaties verder gaan uitbouwen Competentie die uniek is voor FM Initiëren en creëren van facilitaire producten en diensten ten behoeve van organisaties, zelfstandig en ondernemend. Context Typering van de organisatie Tot de Stichting Zorggroep behoren 8 zorgcentra en verpleeghuizen waar ruim dertienhonderd mensen wonen. 73 Sinds twee jaar heeft de stichting ook een thuiszorgorganisatie. Typering specifiek Stichting Zorggroep levert met name diensten aan de interne cliënten (bewoners) en aan de medewerkers. Elke locatie geeft aan deze dienstverlening een eigen invulling. Op enkele locaties worden diensten in eigenbeheer uitgevoerd terwijl op andere locaties deze zijn uitbesteed. Op de meeste locaties kunnen mensen uit de wijk deelnemen aan de verschillende activiteiten of gebruik maken van de restaurantfuncties van de locaties. De diensten zijn echter primair bedoeld voor de bewoners. Van het actief bevorderen van integratie tussen bewoners en wijkbewoners is niet of nauwelijks sprake. Naast deze intramurale dienstverlening levert de Stichting Zorggroep sinds twee jaar ook thuiszorg aan ongeveer 200 cliënten. Deze extramurale dienstverlening is vooral bestemd voor die mensen die op de wachtlijst staan voor een intramurale plaats. Situatie Per 1 januari 2006 wordt een nieuw zorgsstelsel ingevoerd. Dit heeft consequenties voor de zorgverzekeraars, de zorgaanbieders en de verzekerden. Door meer gebruik te maken van de ‘marktwerking’ hoopt de overheid te kunnen besparen op de totale uitgaven voor de gezondheidszorg. Dit biedt perspectieven voor alle betrokken partijen. Door een terugtredende overheid kunnen zij, veel meer dan tot nu toe het geval is, zelf een actieve rol gaan spelen en invloed uit oefenen op de vraag naar en het aanbod van verschillende zorgarrangementen. Vanuit de positie van de zorgaanbieder betekent dit dat het aanbod van de zorg meer dan voorheen moet worden afgestemd op de doelgroepen. Er komt een grotere druk op de extramurale zorg door het verlengen van de zorg aan huis. En de intramurale zorg zal meer en meer te maken krijgen met de ‘zwaardere’ zorgvragers. Vanuit de positie van de zorgvrager zal de verandering inhouden dat deze onder andere door het Persoons Gebonden Budget eisen kan gaan stellen aan het aanbod en de kwaliteit van de zorgaanbieders. Opdracht Het bestuur van de Stichting Zorggroep heeft aan de Managers Zorg en de Facility Manager de opdracht gegeven om te onderzoeken met welke (bestaande en nieuwe) product marktcombinaties geanticipeerd kan worden op de geschetste ontwikkelingen. Professioneel product Het eindresultaat van de opdracht is een adviesrapportage waarin wordt aangegeven: welke producten en diensten door welke doelgroep gewenst zijn; welke van deze producten en diensten op korte dan wel langere termijn realiseerbaar zijn; een marketingplan om de producten en diensten in de markt te zetten. De FM’er Achtergrond Michiel is bijna twee jaar werkzaam als assistent locatie manager bij de stichting en rapporteert rechtstreeks aan de Facility Manager. Hij is verantwoordelijk voor de facilitaire ondersteuning van een zorgcentra. Tijdens zijn opleiding Facility Management heeft Michiel ervaring opgedaan met het bepalen van productmarktcombinaties. Rollen De Facility Manager heeft Michiel gevraagd om samen met hem deel te nemen in een projectgroep die de opdracht gaat uitvoeren. Zij werken daarin samen met twee Managers Zorg. De projectleiding ligt bij de Facility Manager. Taken en activiteiten Van Michiel wordt verwacht dat hij invulling geeft aan de opdracht vanuit het perspectief van facility management. Hij stelt een stappenplan op en bespreekt dit binnen het team. Hij brengt de huidige situatie in kaart en geeft aan welke doelgroepen de Stichting nu onderscheidt en welke facilitaire diensten en woonconcepten er nu worden aangeboden. Hij dient aan te geven op welke wijze nieuwe doelgroepen kunnen worden gedefinieerd. Inzicht in de levensstijl van deze doelgroepen is belangrijk voor het vaststellen van de werkelijke behoefte aan facilitaire en zorg producten en diensten. Ook een concurrentieanalyse maakt deel uit van zijn bijdrage. Uitgaande hiervan en van de omvang van de doelgroepen kan worden nagegaan welke product-marktcombinaties profijtelijk zijn voor Stichting Zorggroep. Vakmanschap Michiel is instaat om aan te geven welke consequenties de externe ontwikkelingen hebben op de bestaande dienstverlening. Hij weet dat het kennen van doelgroepen belangrijk is voor het bepalen van de marketing 74 strategie. Hij is instaat segmentatievariabelen te benoemen en kan segmentatiemodellen toepassen en productmarktcombinaties definiëren. Op basis van hiervan kan hij een globaal programma van eisen formuleren voor nieuwe producten en diensten en een stappenplan aangeven voor de ontwikkeling hiervan. Groeiperspectief Michiel kan op termijn doorgroeien tot locatie manager en zelfs tot facility manager. International Business and Management Studies Een illustratie die verwijst naar de domeincompetenties (D), maar ook naar de competenties in het landelijke opleidingsprofiel, herzien in 2003. Een lijst van die competenties is toegevoegd. IBMS casus competenties NORDIC COM Introduction Nordic Com is a telecoms company. The company’s headquarter is located in Oslo. Nordic Com belongs to the midfield of telecoms organisations and is active in Europe. There are some 5 really global players in this market next to many small organisations. The small organisations are usually only locally active. Since the end of the last century there has been a tremendous boost in telecommunications. Was it first just a tool to enable the user to talk to his aunty some miles away, since the 80’s, the moment most countries left the monopolistic character of this market, there has been a lot of rumour around this product. Resulting in a huge growth in both sales and technical development. D1 Nordic Com is active on both the B2B market and the B2C market. They sell telecoms solutions to companies. Solutions consisting of hardware (switches, telephone instruments, etc), software (necessary for the operation of the systems) and services (like training for maintenance personnel etc.) for the B2B market. P4 On the B2C market Nordic Com sells mobile telephones. The production and marketing for this product group is coordinated by the Dutch local company. The company has decided to concentrate all production in Europe because of the pressure competitors have met by action groups. Especially their reaction on child labour (like Adidas had to accept) made them come to this conclusion. G8 The headquarter in Oslo is divided in three business areas: Business Switching, Mobile phones and Miscellaneous. Besides, there are two regional managers: one for Northern Europe and one for Southern Europe. P4 NCNL NCNL (Nordic Com Netherlands) is one of Nordic Com’s local companies. It is situated in the centre of the Netherlands. The Dutch market is considered to be one of the leading markets for the company. NCNL is responsible for the sales results of Nordic Com in the Netherlands, for assembling and delivery of systems for the Western European market and for the production and marketing of mobile phones for the other local Nordic Com companies. NCNL has gained a good position in the market. Especially in the segment of Dutch international companies. The Nordic Com mobile phones have a European market share of 6%. This is too low according to the decision makers in headquarters. The quality of the Dutch distribution Centre is seen as rather well; only in minor aspects improvement is necessary. The financial results of NCNL are quite good. Both turnover and profit have shown a steady growth. This growth however is not in line with the growth that is shown every year again on corporate level. P4 Sales division NCNL’s sales division is divided in several departments: Department: Main task: System sales Selling telephone systems to Dutch companies Sales Mobiles DM Selling mobile phones on the Dutch market Marketing Developing marketing programmes for mobile phones on the European market Product Management Assessing the product mix and initiate alternations to it D4 The Marketing department is preparing a sales meeting with all representatives of the local sales companies. 75 The main reason for this meeting is to find out the possible reasons for the market share being that low. G1, P6, D1. In addition the marketing manager wants to get some information about aspects that create differences in the marketing approach in most countries. NCNL is in favour of standardized marketing programmes. D2. Most local companies however adapt the Dutch creations to local situations. For the evening programme a Brussels’s lobbyist has been invited as a guest speaker in order to inform the audience about the latest developments in international trade associations. P1. This knowledge could possibly be used in order to decrease the lead time for mobiles to be delivered elsewhere in Europe by handling the bureaucratic rules in a more sophisticated way. G4, P7 The meeting will end with the show of the new advertising campaign to be conveyed using the European sports Channels. G1, G6,. The communication manager had to do a good job in order to convince all members of the meeting of the use of this campaign. They had to pay for it as well! G3, P8 The System Sales manager has had a meeting with his complete staff about the introduction of a new management tool. This tool will be used to keep track of the developments of the department. Every month the account managers will get an overview of their cost centres. P8. This overview will include figures on a year to date basis and some essential indicators. In an individual meeting with the sales managers the account managers have to explain the developments and to propose improvement activities. The mobile phones sales people have organised a project team together with retail organisations. Their combined knowledge and experience must enable them to create solutions of which both NCNL and the retail organisations will benefit. In this hectic market this definitely has to be something special. G5, G2, D2 Production The production department produces all the Nordic Com phones for the European market. The production’s management has close contact with the Sales Division’s Product Management and Marketing department. D4. One of the latest mentioned problems in their bi-weekly meeting was a growing number of complaints about the covers of the phones. This can be caused by the quality of the raw material of the new supplier. The move from the old to the new supplier was made because of the lower price the new supplier could offer. D5 Distribution Within this department a task force has developed plans in order to expand their activities in regions outside Europe. P1. This also has as a consequence that their services are no longer only rendered for Nordic Com. P3. Their expertise in this field is that high that they want to capitalise it by offering their services to outside parties as well. D3, D4,D6 One of the main arguments with which the task force wants to get a green light from top management is that there is an expected expansion of Nordic Com’s activities outside Europe. In order to be pro-active they already want to investigate the possibilities. D6, G3 One of the topics still to be discussed is the way they want to bring their ideas into operation. Two possibilities have been mentioned: expand the activities in the Netherlands or build a new distribution centre somewhere in the new region. The choice between the two possibilities depends largely on expected problems on cultural and on a managerial level. P2, D6 Framework competencies IBMS (version 10, September 17 2004) Profession-related competencies (P1 – P8) Generic competencies (G1- G8) I. International Business Competencies I. Interpersonal competencies 1. International Business Awareness 1. Leadership 2. Intercultural adaptability 2. Co-operation II. General management Competencies 3. Communication 3. International Strategic vision development II. Task oriented competencies 4. Organisational policy development 4. Analysing and information processing 5. Entrepreneurial management 5. Creative problem solving III. Functional Key-Areas Competencies 6. Planning and organising 6. International marketing management III. Intra-personal competencies 7. International operations management 7. Learning and self-development 8. International accounting and financial 8. Ethical responsibility management 76 VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting Het profiel Economie & Management is voor vwo en havo een goede voorbereiding op de opleidingen in dit domein. Het vak Economie dat verplicht is betekent een voordeel, maar het vak Management & organisatie is ook nuttig. De ruimte om met andere profielen een opleiding te kiezen is in dit domein vrij groot, maar de grote verschillen tussen opleidingen vereisen dat per opleiding in meer detail naar een aantal zaken wordt gekeken waarop in de profielkeuze en –samenstelling kan geanticipeerd kan worden. Een voordeel is bijvoorbeeld het verplicht zijn van het vak wiskunde in alle vwo-profielen en in de havo-profielen met uitzondering van Cultuur & Maatschappij, omdat wiskunde bij diverse opleidingen in dit domein een rol speelt. Een tweede vreemde taal is in dit domein zeer nuttig en kan zelfs zwaar meewegen bij sommige opleidingen. Het al dan niet beschikken over wiskunde en/of een tweede vreemde taal is dus een factor die per opleiding is te bezien. Het ontbreken van de een of de ander kan echter wel als een gemis gevoeld worden als minors gekozen worden uit andere economische domeinen en opleidingen of bij een overstap naar een andere opleiding. MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij selectie profielen Veel kwalificatieprofielen zijn in dit domein relevant voor de doorstroom in een beroepskolom, maar rekening is te houden met de aanzienlijke verschillen tussen opleidingen in het domein enerzijds en de uitstroomdifferentiatie in het mbo-profiel die is gekozen. Filiaalmanager: Ondernemer (handel): Vestigingsmanager: Logistiek supervisor: Ondernemer horeca en bakkerij: Leidinggevende horeca en bakkerij: Juridisch medewerker: Management assistent: 77 COMMUNICATIONS I. Het domein Domeinkarakteristiek Dit domein omvat een groot aantal uiteenlopende en totaal verschillende beroepsactiviteiten, variërend van communicatiemanager en journalist tot tolk/vertaler en multimedia vormgever of uitgever/ bladmanager. Een deel van de beroepsactiviteiten speelt zich af op de grensvlakken van een organisatie en haar omgeving, d.w.z. de specifieke in- en externe relatiegroepen, maar ook binnen de organisatie, en betreft bijvoorbeeld het zorgen voor effectvolle communicatieprocessen en de beeldvorming. Activiteiten in deze context hebben vaak plaats in een multidisciplinair verband en betreffen het ondersteunen van beroepsbeoefenaren afkomstig uit een ander domein, met name Commerce vanuit competenties ten aanzien van communicatieve processen. Een ander deel van de beroepsbeoefenaren is veel directer bezig met het ontwikkelen en maken van communicatieve producten zelf, het vormgeven of vertalen. Zij werken vaker als zelfstandig ondernemer of in een zelfstandiger positie. Bij alle beroepen speelt het op hoog niveau beheersen van de taal een rol en het beheersen van een of meer vreemde talen. Ook interculturele en sociale aspecten die een rol spelen bij communicatie spelen vaak een belangrijke rol, en de keuze van taal en tekens en communicatiedragers (media / middelen) inclusief technologie en systemen. Domeincompetenties 1. Doen van onderzoek naar onderwerpen en/of communicatieprocessen. [Onderzoeken] 2. Analyseren en ordenen van gegevens en/of communicatieprocessen in hun onderlinge samenhang en in de context van de (internationale) omgeving. [Analyseren] 3. Formuleren van of adviseren over de vorm en functies van een product, rekening houdend met (internationale) regels en conventies; doen hiervan in het Nederlands en/of in een of meer vreemde talen. [Formuleren en Adviseren] 4. Ontwikkelen van een doelgroepgericht communicatieproces en/of communicatieproduct op basis van een strategisch beleidskader en/of andere gestelde kaders voor kwaliteit, doorlooptijd en budget, alsmede rekening houden met van toepassing zijnde (internationale) regels en conventies.[Ontwikkelen] 5. Presenteren of op andere wijze onderwerpen aan een kritische toets door anderen van een communicatieproduct en/of communicatieprocessen. [Realiseren] 6. Evalueren van communicatieproducten en/of communicatieprocessen en voorstellen doen voor verbetering.[Evalueren] 7. Communiceren in het Nederlands en/of een of meer vreemde talen en toepassen van deze talen in een interculturele context in het kader van de andere domeincompetenties. 8. Sociale en communicatieve competentie (interpersoonlijk, organisatie): samenwerken in een beroepsomgeving en meedenken over doelen en inrichting van de organisatie, waaruit eisen voortvloeien die betrekking hebben op de volgende kenmerken: multidisciplinariteit en interdisciplinariteit, klantgerichtheid, collegialiteit, leidinggeven (het sociale deel van de competentie); communiceren intern op alle niveaus, effectief en in de gangbare bedrijfstaal, veelal in het Nederlands en/of Engels; in termen van beroepstaken omvat dat onder meer opstellen en schrijven van plannen en notities, informeren, overleg voeren, draagvlak creëren, stimuleren, motiveren, overtuigen, verwoorden van besluiten. 78 9. Zelfsturende competentie (intrapersoonlijk, beroepsbeoefenaar of professional): sturen en reguleren van de eigen ontwikkeling ten aanzien van leren, resultaatgericht werken, initiatief nemen en zelfstandig optreden, flexibiliteit; nadenken en reflecteren over en verantwoording nemen voor eigen handelen wat wijst op betrokkenheid en kritische zelfbeoordeling; ontwikkelen van een beroepshouding met ruimte voor normatief-culturele aspecten, respect voor anderen, een beroepscode en ethische principes voor het professioneel handelen; leveren van een bijdrage aan de verdere professionalisering van de branche door middel van actief lidmaatschap van beroepsverenigingen, publicaties, bijdragen aan congressen, enzovoort. Toelichting Dit domein leent zich niet eenvoudig voor ontwikkeling van een casus waarin de diverse beroepen en kritische beroepssituaties een beeld schetsen van het domein. Competenties ten aanzien van talen spelen in dit domein een belangrijke rol. Dit geldt zowel voor de moedertaal als voor vreemde talen. In alle gevallen is het Common Europen Framework of Reference for Languages een stelsel van normen om de competentieaspecten en hun niveaus aan te geven, dat steeds meer een rol speelt. Een gedetailleerde uitwerking van ‘can do’ statements is mede daarom opgenomen bij de specificatie van competentieniveaus in het domein Commerce (zie competentie 7). II. Toegang tot het domein Communications en opleidingen binnen het domein Samenvatting Deze verklaring gaat over de toelatingsvoorwaarden tot het domein voor studenten afkomstig uit het voortgezet onderwijs (vo) en uit het middelbaar beroepsonderwijs met niveau 4 (mbo4). Zij hebben een wettelijk recht op toelating tot de opleidingen in het domein, daarnaast worden geen andere formele specifieke eisen gesteld. De redenen hiervoor worden aangegeven en toegelicht. Beoordeling van de kansen op succes uitgaande van een vo-profiel of mbo4-opleiding is de verantwoordelijkheid van de student. Dat geldt ook voor de noodzaak tot het treffen van maatregelen om tekorten bij de start van de studie adequaat en tijdig te ondervangen, alsmede voor het verkrijgen van vrijstellingen op basis van eerder behaalde prestaties. Het domein geeft daartoe alleen aan welke prestaties aan het einde van het eerste studiejaar verwacht worden, soms ook per opleiding en welke van de vo-profielen en mbo4-opleidingen de meest gunstige uitgangsposities bieden. A. Verklaring over toelating Toelatingsvoorwaarde De wettelijke voorwaarde voor het volgen van opleidingen binnen het domein is het bezit van een diploma vwo of havo uit het voortgezet onderwijs (vo) of een diploma middelbaar beroepsonderwijs op niveau 4 (mbo4). Er zijn geen andere formele toelatingsvoorwaarden gesteld aan het vo-profiel en vakkenpakket of aan het mbo4 kwalificatieprofiel. Dit betekent niet dat alle vo-profielen en mbo4-opleidingen gelijke kansen op succes geven. De basis voor het beoordelen daarvan vormen de prestaties die gelden als doelstelling voor het eerste jaar van een studie. Zij moeten worden gezien in relatie tot de startvoorwaarden die verschillende vo-profielen en sommige mbo4-opleidingen bieden. Over beide verstrekt deze verklaring nadere gegevens. Resultaten 1e jaar ( propedeuse) Er zijn gemeenschappelijk domeincompetenties voor alle opleidingen binnen het domein, die gelden voor het einde van een opleiding. Daarnaast zijn aangegeven welke prestaties moeten worden bereikt aan het einde van het eerste studiejaar. Dit is de propedeuse die leidt tot een bindend advies over de voortzetting van de studie. Deze prestaties zijn soms beschreven in termen van niveaus van de domeincompetenties die gelden voor alle opleidingen en waar nodig op andere wijze en per opleiding. De prestaties zijn de ijkpunten 79 voor studenten om te bepalen of de voorbereiding op de studie in het domein adequaat is wat de kansen zijn op het bereiken ervan op basis van een gegeven vo-profiel of een mbo4-opleiding. Verantwoordelijkheid student Het domein en de opleidingen gaan ervan uit dat de studie dient om competenties te ontwikkelen: een integratie van kennis, vaardigheden en houding die vooral is te verwerven door in de studie te werken aan producten die ontleend zijn aan de beroepspraktijk. Het ontwikkelen van competenties legt een aanzienlijke mate van eigen verantwoordelijkheid bij de student. De eerste stap is daarom de student de verantwoordelijkheid te geven voor het nagaan of de eigen vooropleiding toereikend is om in het eerste jaar te slagen en zonodig passende maatregelen te nemen voor aanvullende studie. De hogescholen kunnen daartoe diensten aanbieden, maar zelfstudie is ook een mogelijkheid. Begeleiding en advies Indien een student begint aan een opleiding met een ontoereikende voorbereiding, komt dit snel aan het licht tijdens de studie. De opleiding zal in dat geval via de begeleiding adviseren over aanvullende studie, als dat nog mogelijk is, maar ook over het staken van de studie (en eventueel overstappen) voordat een bindend propedeuseadvies aan de orde is. B. Gegevens en toelichting De volgende gegevens zijn vermeld en toegelicht: 1. Opleidingen die de bachelorgraad van het domein verlenen en de prestaties die aan het einde van het 1e jaar worden verwacht. 2. Niveaubeschrijvingen voor elk van de domeincompetenties (optioneel, indien beschikbaar) 3. Illustraties van de domeincompetenties aan de hand van beroepssituaties 4. VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting welke het beste voorbereiden op opleidingen. 5. MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij een selectie profielen die het best voorbereiden. Opleidingen tot de graad bachelor of Communications: Tot het domein zijn de volgende opleidingen te rekenen, ook al geven ze niet allemaal de graad bachelor of Communications: Communicatie (CO) Communicatiesystemen (CS) Journalistiek (J) Hoger Economische Beroepen Opleiding (HEBO) Orientaalse Talen en Communicatie (OTC) Vertaalacademie (VAC) Fontys en de Hogeschool van Utrecht hanteren voor Journalistiek de graad bachelor of Journalism. De Haagse Hogeschool hanteert de graad Bachelor of European Studies voor Hebo. De Hogeschool Zuyd hanteert Bachelor of International Communications voor de drie opleidingen Hebo, OTC en VAC. Diverse opleidingen hebben relaties met (opleidingen in) andere domeinen (Commerce, Economics, Laws, ICT) voor inhoudelijke of technologische aspecten. Deze ‘snijvlakken’ en de noodzaak van samnewerking die daaruit voortvloeit is een kenmerk van het domein. Sommige opleidingen zijn verwant met het domein Communications, maar maken (soms) deel uit van andere domeinen: Communication & MultimediaDesign (CMD) maakt deel uit van het domein Bachelor of ICT Informatie- en DienstverleningsManagement (IDM) maakt deel uit van het domein Bachelor of ICT voor 3 hogescholen (Avans Hogeschool in Breda, Haagse Hogeschool, Hogeschool Zuyd in Maastricht), terwijl de graad Bachelor of Communications wordt gehanteerd bij 2 hogescholen 80 (Hanzehogeschool Groningen, InHolland, Rotterdam) en tenslotte is er nog een aparte Bachelor of Media, Information & Communication bij 1 hogeschool (Hogeschool van Amsterdam). Invoegen gegevens in tabel Opleidingen Communicatie Communicatie systemen Journalistiek Hogere Europ. beroepenopl. Orientaalse talen &communicatie Vertaalacademie Competentiegerelateerde prestaties eind 1e jaar Competentieniveaus voor de domeincompetenties Communications Vooralsnog zijn geen competentieniveaus ontwikkeld. De reden hiervoor is dat het overleg tussen de opleidingen uitgewezen heeft dat er op diverse punten aanzienlijke verschillen bestaan. Het lijkt beter eerst af te wachten of en hoe een uitwerking van domeincompetenties in de opleidingen plaats zal hebben en op basis van die eventuele bevindingen de kwestie later nog eens te bezien. Illustraties van de domeincompetenties Communications Invoegen VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting Het profiel Economie & Management is voor vwo en havo een goede voorbereiding op de opleidingen in dit domein, maar de betekenis van de vakken economie en wiskunde is in dit domein veel minder groot dan in de andere economie-domeinen. De mogelijkheden om met andere profielen een opleiding te kiezen is in dit domein dus vrij groot. Wel is het kunnen beschikken over een tweede vreemde taal in dit domein voor enkele opleidingen erg belangrijk en anticiperen hierop in de profielkeuze en – samenstelling is soms zeer gewenst. Het ontbreken van vakken die in de andere economie-domeinen wel een rol spelen kan wel als een gemis gevoeld worden als minors gekozen worden uit die domeinen en opleidingen of bij een overstap naar een andere opleiding. MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij selectie profielen Enkele kwalificatieprofielen zijn in dit domein relevant voor de doorstroom in een beroepskolom, maar rekening is te houden met de grote verschillen tussen opleidingen in het domein enerzijds en de uitstroomdifferentiatie in het mbo-profiel die is gekozen. Ook spelen soms kwalificatieprofielen een rol die niet uit de economische sfeer afkomstig zijn. Medewerker Marketing en Communicatie: Communicatie. Medewerker Informatiedienstverlening: Communicatie, Communicatiesystemen. Applicatieontwikkelaar: Communicatiesystemen. 81 LAWS I. Het domein Domeinkarakteristiek Speelt vooral binnen organisaties met een primair juridisch proces, zoals juridische dienstverlening of in het publieke domein van rechterlijke macht en overheid, maar ook binnen andere organisaties waarin behoefte is aan juridische expertise. De HBO-jurist is een brede praktisch gerichte juridische professional die het recht in uiteenlopende situaties kan toepassen alsmede de toepassing van het recht weet te faciliteren. (aanvullen met passage over SJD ?) Domeincompetenties 1. Adviseren van klanten en opdrachtgevers bij juridische vragen en problemen. 2. Behartigen van de juridische belangen van klanten en opdrachtgevers, en verleent rechtsbijstand. 3. Onderhandelen en bemiddelen in een geschil of conflict om tot een oplossing te komen. 4. Coördineren van werkprocessen binnen de organisatie en bewaken daarbij van juridische en bestuurlijke procedures en termijnen. 5. Selecteren en analyseren van externe informatie op juridische en maatschappelijke relevantie. 6. Signaleren van effecten van (nieuwe) wet- en regelgeving voor klanten en voor de eigen organisatie, en voorstellen van verbeteringen in de werkprocessen of het beleid van de organisatie. 7. Sociale en communicatieve competentie (interpersoonlijk, organisatie): samenwerken in een beroepsomgeving en meedenken over doelen en inrichting van de organisatie, waaruit eisen voortvloeien die betrekking hebben op de volgende kenmerken: multidisciplinariteit en interdisciplinariteit, klantgerichtheid, collegialiteit, leidinggeven (het sociale deel van de competentie); communiceren intern op alle niveaus, effectief en in de gangbare bedrijfstaal, veelal in het Nederlands en/of Engels; in termen van beroepstaken omvat dat onder meer opstellen en schrijven van plannen en notities, informeren, overleg voeren, draagvlak creëren, stimuleren, motiveren, overtuigen, verwoorden van besluiten. 8. Zelfsturende competentie (intrapersoonlijk, beroepsbeoefenaar of professional): sturen en reguleren van de eigen ontwikkeling ten aanzien van leren, resultaatgericht werken, initiatief nemen en zelfstandig optreden, flexibiliteit; nadenken en reflecteren over en verantwoording nemen voor eigen handelen wat wijst op betrokkenheid en kritische zelfbeoordeling; ontwikkelen van een beroepshouding met ruimte voor normatief-culturele aspecten, respect voor anderen, een beroepscode en ethische principes voor het professioneel handelen; leveren van een bijdrage aan de verdere professionalisering van de branche door middel van actief lidmaatschap van beroepsverenigingen, publicaties, bijdragen aan congressen, enzovoort. Toelichting (tekst invoegen) 82 II. Toegang tot het domein Laws en opleidingen binnen het domein Samenvatting Deze verklaring gaat over de toelatingsvoorwaarden tot het domein voor studenten afkomstig uit het voortgezet onderwijs (vo) en uit het middelbaar beroepsonderwijs met niveau 4 (mbo4). Zij hebben een wettelijk recht op toelating tot de opleidingen in het domein, daarnaast worden geen andere formele specifieke eisen gesteld. De redenen hiervoor worden aangegeven en toegelicht. Beoordeling van de kansen op succes uitgaande van een vo-profiel of mbo4-opleiding is de verantwoordelijkheid van de student. Dat geldt ook voor de noodzaak tot het treffen van maatregelen om tekorten bij de start van de studie adequaat en tijdig te ondervangen, alsmede voor het verkrijgen van vrijstellingen op basis van eerder behaalde prestaties. Het domein geeft daartoe alleen aan welke prestaties aan het einde van het eerste studiejaar verwacht worden, soms ook per opleiding en welke van de vo-profielen en mbo4-opleidingen de meest gunstige uitgangsposities bieden. A. Verklaring over toelating Toelatingsvoorwaarde De wettelijke voorwaarde voor het volgen van opleidingen binnen het domein is het bezit van een diploma vwo of havo uit het voortgezet onderwijs (vo) of een diploma middelbaar beroepsonderwijs op niveau 4 (mbo4). Er zijn geen andere formele toelatingsvoorwaarden gesteld aan het vo-profiel en vakkenpakket of aan het mbo4 kwalificatieprofiel. Dit betekent niet dat alle vo-profielen en mbo4-opleidingen gelijke kansen op succes geven. De basis voor het beoordelen daarvan vormen de prestaties die gelden als doelstelling voor het eerste jaar van een studie. Zij moeten worden gezien in relatie tot de startvoorwaarden die verschillende vo-profielen en sommige mbo4-opleidingen bieden. Over beide verstrekt deze verklaring nadere gegevens. Resultaten 1e jaar ( propedeuse) Er zijn gemeenschappelijk domeincompetenties voor alle opleidingen binnen het domein, die gelden voor het einde van een opleiding. Daarnaast zijn aangegeven welke prestaties moeten worden bereikt aan het einde van het eerste studiejaar. Dit is de propedeuse die leidt tot een bindend advies over de voortzetting van de studie. Deze prestaties zijn soms beschreven in termen van niveaus van de domeincompetenties die gelden voor alle opleidingen en waar nodig op andere wijze en per opleiding. De prestaties zijn de ijkpunten voor studenten om te bepalen of de voorbereiding op de studie in het domein adequaat is wat de kansen zijn op het bereiken ervan op basis van een gegeven vo-profiel of een mbo4-opleiding. Verantwoordelijkheid student Het domein en de opleidingen gaan ervan uit dat de studie dient om competenties te ontwikkelen: een integratie van kennis, vaardigheden en houding die vooral is te verwerven door in de studie te werken aan producten die ontleend zijn aan de beroepspraktijk. Het ontwikkelen van competenties legt een aanzienlijke mate van eigen verantwoordelijkheid bij de student. De eerste stap is daarom de student de verantwoordelijkheid te geven voor het nagaan of de eigen vooropleiding toereikend is om in het eerste jaar te slagen en zonodig passende maatregelen te nemen voor aanvullende studie. De hogescholen kunnen daartoe diensten aanbieden, maar zelfstudie is ook een mogelijkheid. Begeleiding en advies Indien een student begint aan een opleiding met een ontoereikende voorbereiding, komt dit snel aan het licht tijdens de studie. De opleiding zal in dat geval via de begeleiding adviseren over aanvullende studie, als dat nog mogelijk is, maar ook over het staken van de studie (en eventueel overstappen) voordat een bindend propedeuseadvies aan de orde is. 83 B. Gegevens en toelichting De volgende gegevens zijn vermeld en toegelicht: 1. Opleidingen die de bachelorgraad van het domein verlenen en de prestaties die aan het einde van het 1e jaar worden verwacht. 2. Niveaubeschrijvingen voor elk van de domeincompetenties (optioneel, indien beschikbaar) 3. Illustraties van de domeincompetenties aan de hand van beroepssituaties 4. VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting welke het beste voorbereiden op opleidingen. 5. MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij een selectie profielen die het best voorbereiden. Opleidingen tot de graad bachelor of Laws Invoegen gegevens in tabel Opleidingen Hbo-recht/Hoger juridische opl. Sociaal-jurid. dienstverlening Competentiegerelateerde prestaties eind 1e jaar Competentieniveaus voor de domeincompetenties Laws Deze zijn (nog) niet beschikbaar. Illustraties van de domeincompetenties Laws Deze zijn (nog) niet beschikbaar. VO-profielen en vakkenpakketten: toelichting Het profiel Economie & Management is voor vwo en havo een goede voorbereiding op de opleidingen in dit domein, maar de mogelijkheden om met andere profielen een van de opleidingen met succes te volgen is in dit domein dus vrij groot. De betekenis van de vakken economie en wiskunde is in dit domein zeer beperkt, terwijl ook aan een tweede vreemde taal weinig behoefte bestaat. Wel speelt in dit domein goede beheersing van het Nederlands een grote rol. Het ontbreken van vakken die in de andere economie-domeinen wel een rol spelen kan wel als een gemis gevoeld worden als minors gekozen worden uit die domeinen en opleidingen of bij een overstap naar een andere opleiding. MBO4 kwalificatieprofielen: toelichting bij selectie profielen Juridisch medewerker 84 BIJLAGEN: Bijlage 1: Personen die meewerkten aan het project HEO domeinen2 Bijlage 2 Brief 03.02.2004 van de HBO-raad (invoering informatiebank Domeincompetenties) Bijlage 3: Brief staatssecretaris aan Tweede Kamer dd 13 juni 2005 over Bologna (selectie) Bijlage 4: Framework for qualifications EHEA, Dublin descriptoren, NVAO kwalificaties Bijlage 5: Mbo4 kwalificatieprofielen en gegevens over doorstroom Bijlage 6: Raamwerk domeincompetenties Bijlage 7: Competentie: begripsbepaling Bijlage 8: Model en processen van een organisatie 85 Bijlage 1: Personen die meewerkten aan het project HEO domeinen2 De volgende personen uit de sector HEO hebben in domeinwerkgroepen meegewerkt aan het project: (voorlopig overzicht) Economics: Piet de Keijzer Karin Coopmans Nolda Houdijk Cees Post Ate Sietzema Avans Hogeschool Breda (BE/AC) Hogeschool InHolland (FSM) Hogeschool van Amsterdam (AC) Hogeschool van Amsterdam (BE) Hanze Hogeschool Groningen (FE) Commerce: Ad Vermeulen Jaap van Zandwijk Theo de Hosson Sonja van Dijk Jan Bertholet Martin Struik Marion van Dijk Carien van Horne Henk Bruil Erik Prins Fontys Hogeschool Eindhoven (CE) Hogeschool Leiden (CE) Hogeschool van Utrecht (CE, SB&RM) Hanze Hogeschool Groningen (IBL) Hogeschool Zuyd (F&B) Christelijke Hogeschool Nederland Leeuwarden (SB&RM) Avans Hogeschool Breda (SB&RM) Saxion Hogeschool (SB&RM) Fontys Hogeschool Eindhoven (SB&RM) Noordelijke Hogeschool Leeuwarden (CE) Business Administration: Henriette Eilander Hans Gijsbers (FM) Han van Son (IBMS) Wim Kromdijk Fred Bergkotte Bert Wildering Patrick Bemelmans Hans Tilman Tim van Tongeren Hanze Hogeschool Groningen (V&M) Hogeschool Zuyd (FM) Avans Hogeschool Breda (IBMS) Christelijke Hogeschool Windesheim (P&A) Hogeschool van Amsterdam (P&A) Saxion Hogescholen (MER) Christelijke Hogeschool Nederland Leeuwarden (HHO en IOM) Hogeschool InHolland (HTRO en Leisure M.) Haagse Hogeschool (BOM en IVK) Communications: Elly Landman Ella Hueting Jose Mastenbroek Berry Minkman Peter Blokhuis Wiel Schmetz Hanze Hogeschool Groningen (Communication, CS) Hogeschool Arnhem-Nijmegen (CS) Hogeschool Zuyd (VAC, OTC, HEBO, IBL) Haagse Hogeschool (HEBO) Christelijke Hogeschool Ede (Journalistiek) Fontys Hogeschool Tilburg (Journalistiek) Law: 86 Bijlage 2 Brief 03.02.2004 van de HBO-raad over invoering informatiebank Domeincompetenties hogescholen breed Aan de voorzitters van de Colleges van Bestuur, de sectorale adviescolleges, de sectorale netwerken, de landelijke opleidingsoverleggen, het Netwerk Strategie en Ontwikkeling, het Platform O&O en het Platform Kwaliteitszorg Geachte voorzitters, De Algemene Vergadering van de HBO-raad is 12 december 2003 akkoord gegaan met de ontwikkeling en invoering van de informatiebank domeincompetenties. Graag willen wij u hierover verder informeren. De informatiebank domeincompetenties gaat het huidige register opleidingskwalificaties vervangen. In plaats van het in een register opnemen van opleidingskwalificaties verbonden aan croho-opleidingen, worden in de nabije toekomst domeincompetenties opgenomen in een openbare digitale informatiebank. Deze domeincompetenties zijn gekoppeld aan de graadtoevoegingen zoals geadviseerd door de HBO-raad. (Het laatste advies dateert van 21 februari 2003.) De digitale informatiebank wordt een onderdeel van de website van de HBO-raad. Naar verwachting wordt de informatiebank domeincompetenties dit voorjaar operationeel. Onder domeincompetenties worden die competenties verstaan die de stam bepalen van de (brede) beroepsgerichte oriëntatie van de bacheloropleiding. In eerste instantie zullen met name competenties van bacheloropleidingen op de informatiebank worden geplaatst. Domeincompetenties vormen tezamen met algemene bachelorcompetenties en specialistische competenties de croho-opleiding. Domeinspecifieke competenties vormen de stam van de opleiding bij zowel ‘brede’ als ‘smalle’ opleidingen die dezelfde titulatuur hanteren. Afspraken die gemaakt worden over de hantering van de domeincompetenties betreffen geen afspraken over percentages waarin de competenties in de opleiding aan de orde moeten komen (zoals 70/30 vuistregel in het stramien opleidingskwalificaties), maar wel over de competenties die bepalend zijn voor een (brede) bacheloropleiding en de daaraan verbon-den graadtoevoeging. Bijvoorbeeld de domeincompetenties behorende bij de Bachelor of Engineering, geven aan dat elke B Eng deze domeincompetenties bezit. De graadtoevoeging is hiermee verantwoord, zonder dat exact is vastgelegd welk deel van het curriculum uit deze domeincompetenties bestaat. In de praktijk kunnen namelijk (grote) verschillen gaan ontstaan in het percentage domeincompetenties van het curriculum. Dit hangt onder andere af van de mate waarin opgeleid wordt voor ‘smalle’ beroepen, en welke competenties gedefinieerd worden als domeincompetenties. De huidige opleidingen die de brede graadtoevoeging Bachelor of Business Administration hanteren hebben, omdat wordt opgeleid voor een breed scala van beroepen, waarschijnlijk een kleiner deel van het curriculum gemeenschappelijk dan opleidingen die voor specifieke beroepen opleiden zoals bijvoorbeeld de opleidingen die de graadtoevoeging Bachelor of Nursing hanteren. Binnen de meeste sectoren is een start gemaakt met het ontwikkelen van domeincompetenties. Indien beschikbaar, wordt bij het ontwikkelen van domeincompetenties veelal gebruik gemaakt van de bestaande opleidingskwalificaties. De manier waarop domeincompetenties worden ontwikkeld, varieert per sector en/of domein. Een belangrijk doel van de informatiebank is hogescholen/opleidingen een handreiking bieden in de verantwoording van kwaliteitseisen in het accreditatieproces. De accreditatie-eisen stellen dat eindkwalificaties mede ontleend moeten zijn aan de door (in samenspraak met) het relevante beroepenveld opgestelde beroepsprofielen en/of beroepscompetenties. Daarnaast is de transparantie naar zowel het werkveld als toeleverende scholen en studenten/afgestudeerden een belangrijk doel. Om deze doelen te bereiken is het noodzakelijk minimale (vorm)afspraken te maken. Omdat op dit moment nog veel domeincompetenties in ontwikkeling zijn, en binnen de sectoren deze ontwikkelingen sterk uiteenlopen, is het niet wenselijk om nu dichtgetimmerde procedures hierover af te spreken. Daarom worden op dit moment de volgende minimale voorschriften voor plaatsing op de openbare informatiebank gehanteerd. 87 a. b. c. d. e. Domeincompetenties zijn gekoppeld aan de graadtoevoegingen zoals geadviseerd door de HBOraad d.d. 21 februari 2003. Domeincompetenties omvatten de brede stam van de betreffende graadaanduiding. Bij de domeincompetenties wordt aangegeven hoe het werkveld is betrokken bij de totstandkoming van de domeincompetenties. Bij de domeincompetenties wordt aangegeven door welke hogescholen voor welke crohogeregistreerde opleidingen de domeincompetenties gehanteerd worden. Opleidingsnetwerken zijn verantwoordelijk voor het ontwikkelen van domeincompetenties en dragen hiervan de kosten. Daar waar sprake is van breder gebruik van graadtoevoegingen plegen zij afstemming over de brede stam. De sectorale adviescolleges zullen de verschillende opleidingsoverleggen verder informeren en stimuleren domeincompetenties te ontwikkelen. De ontwikkelde domeincompetenties worden voorgelegd aan de betreffende sectorale adviescolleges. Het sectorale adviescollege van de sector waarbinnen het domein valt (of meerdere adviescolleges wanneer het domein sectoroverstijgend is), adviseert het bestuur in het geval het sectorale adviescollege strijdigheden meent te zien met de voorschriften voor opname in de openbare informatiebank. De informatiebank zal voorzieningen bevatten in een overgangsperiode van opleidingskwalificaties naar domeincompetenties. Op de informatiebank komt een overzicht beschikbaar van de huidige in het register opgenomen opleidingskwalificaties met de datum waarop deze zijn vastgesteld door het bestuur. De in het register opgenomen opleidingskwalificaties worden (indien digitaal beschikbaar en indien de kwalificaties vrij beschikbaar zijn) op de informatiebank geplaatst. Een aantal bestaande opleidingskwalificaties is zodanig opgezet (bijvoorbeeld in de sector KUO) dat zij reeds nu kunnen worden opgenomen als domeincompetenties (zijn gekoppeld aan het advies graadtoevoegingen). Of dit inderdaad het geval is, is ter beoordeling aan de verschillende sectorale adviescolleges. Wanneer de informatiebank dit voorjaar gereed is, kunnen ontwikkelde domeincompetenties geplaatst worden. Op de informatiebank wordt tevens vermeld wanneer domeincompetenties die in ontwikkeling zijn worden verwacht. Deelname aan de informatiebank zal op vrijwillige basis plaats gaan vinden. De inrichting van de informatiebank zal in eerste instantie plaatsvinden op basis van het advies van de HBO-raad aangaande graadtoevoegingen d.d. 21 februari 2003. Dit advies is tot stand gekomen na consultatie van de verschillende sectorale adviescolleges. De bestaande sectoren zijn (vooralsnog) de aangewezen eenheden waar het monitoren van de ontwikkeling van domeincompetenties moet plaatshebben. Wanneer de ontwikkeling van bachelordomeinen meer vorm heeft gekregen, kan dit mogelijk herzien worden. Het tot stand komen van de informatiebank is een ontwikkeltraject. Omdat op dit moment nog niet uitgekristalliseerd is welke exacte procedures voor opname het beste gehanteerd kunnen worden, wordt een klankbordgroep met deskundigen uit hogescholen gekoppeld aan de informatiebank. Deze klankbordgroep heeft tot taak de kwaliteit en de werking van de informatiebank te monitoren en gaande weg indien gewenst de voorschriften die gelden voor bijvoorbeeld opname in de informatiebank verder uit te werken. Hierbij kan eveneens gedacht worden aan procedures voor het opnemen van domeincompetenties van bijvoorbeeld beroepsgerichte specialisaties of masteropleidingen. (Op dit moment zijn in het advies titulatuur d.d. 21 februari 2003 alleen toevoegingen voor masteropleidingen in de sector KUO opgenomen.) Wij hopen u met bovenstaande informatie voldoende te hebben geïnformeerd. Uiteraard houden wij u de komende tijd op de hoogte van de verdere ontwikkeling van de informatiebank. Met vriendelijke groet, drs. A.B. de Graaf, secretaris 88 Bijlage 3: Brief staatssecretaris aan Tweede Kamer dd 13 juni 2005 (selectie) Onlangs was ik in Bergen ter gelegenheid van de Ministeriële conferentie in het kader van het Bologna-proces. Daar heb ik ook het Bergen-communiqué ondertekend. In deze brief wil ik u graag meegeven wat daarin afgesproken is. ……………….. Bergen-communiqué Op 19 en 20 mei heeft in Bergen (Noorwegen) de vierde Bologna-conferentie plaatsgevonden. Aan de bijeenkomst namen 45 Europese staatssecretarissen en ministers verantwoordelijk voor hoger onderwijs deel, waaronder ikzelf. Mijn conclusie van de Bergen-conferentie kan ik samenvatten als: het Nederlands hoger onderwijs is vergevorderd in Europese samenwerking. Verbreding Bologna proces Het Bologna-proces, waarin de Europese ministers en staatssecretarissen samenwerken om hoger onderwijs in de verschillende landen beter herkenbaar te maken voor elkaar, wordt steeds breder. Bij de Bergen-conferentie traden vijf landen toe tot het proces, waarmee het aantal deelnemende landen gekomen is op 45 en geheel Europa omvat. De Europees georganiseerde sociale partners zijn waarnemer geworden bij het proces. De werknemers van instellingen voor hoger onderwijs, omdat zij degene zijn die het onderwijs geven en het onderzoek doen. De werkgevers, omdat zij de nieuwe kwalificaties van afgestudeerden moeten begrijpen en de afgestudeerden aanstellen, zowel afgestudeerden met een bachelor- als met een mastergraad. De sociale partners zijn reeds nationaal betrokken bij hoger onderwijsbeleid, en worden zo ook op Europees niveau betrokken. Binnen Europa ontstaat aldus steeds beter begrip over elkaars hoger onderwijs. Tegelijkertijd onderkennen de deelnemers de noodzaak om ook buiten Europa ideeën en ervaring uit te wisselen. Realiseren van afspraken in 2005 Deze Bergen-conferentie vond plaats ongeveer halverwege de start van het proces (de Bolognaverklaring van 1999) en de 10 jaar die ervoor uitgetrokken is om de ambities te realiseren. Tijdens de vorige bijeenkomst in Berlijn in 2003 zijn in die voornemens drie prioriteiten aangebracht voor alle landen die in 2005 gereed of in gang gezet moesten zijn: Invoeren van de bachelor-masterstructuur; Invoeren van een kwaliteitszorgsysteem; Ratificeren van de Lissabon-erkenningsconventie voor academische erkenning van diploma’s en het afgeven van een diploma supplement. Ten behoeve van de conferentie in Bergen is een vergelijkend overzicht gemaakt van de stand van de invoering op deze drie prioritaire gebieden. Het proces verloopt voorspoedig: in de meeste deelnemende landen is bijvoorbeeld al een bachelor-masterstructuur ingevoerd. Nederland behoort samen met andere West-Europese landen tot de kopgroep (top 10). Dat bleek duidelijk uit het overzicht van de mate waarin afspraken in alle deelnemende landen doorgevoerd zijn, dat ten behoeve van de conferentie gemaakt is (rapport “Stocktaking”, zie bijlage). Ik heb benadrukt dat een onderlinge vergelijking tussen landen vooral moet blijven bestaan en waar mogelijk kan worden uitgebreid. Dit is een stimulans voor landen om werk te maken van de ‘Bologna-afspraken’; geen enkel land wil onderaan bungelen in de statistieken. Nieuwe afspraken voor 2007 In 2007 zal opnieuw een stand van zaken opgemaakt worden. De in Bergen geïnventariseerde aspecten moeten dan grotendeels ingevoerd zijn. Bovendien wordt dan het overzicht van de stand van zaken uitgebreid. Op de conferentie is afgesproken dat er meer eenheid komt in de standaarden voor kwaliteitszorg van hoger onderwijs. Europese standaarden en criteria voor kwaliteitszorg werden aangenomen, inclusief het aanleggen van een Europees register van kwaliteitszorgorganisaties, gebaseerd op ‘peer reviews’ 89 van de organisaties. Ook werd het belang onderschreven van samenwerking tussen nationale kwaliteitszorgorganisaties om elkaars accreditatie- of kwaliteitszorgbeslissingen te erkennen. De Europese standaarden en richtlijnen zijn opgesteld door de vereniging van kwaliteitszorg organisaties in Europa. Wat Nederland betreft was de NVAO actief betrokken bij het opstellen ervan en de standaarden worden reeds toegepast. Het is belangrijk dat de NVAO actief blijft deelnemen in het Europees Consortium voor Accreditatie om te komen tot een situatie waarin elkaars accreditatiebeslissingen overgenomen of erkend kunnen worden, wat essentieel is voor het groeiend aantal ‘joint programmes’, programma’s waarvoor instellingen over grenzen heen gezamenlijk verantwoordelijk zijn. Bij de evaluatie van de NVAO zal tevens rekening gehouden worden met het vereiste van een internationale ‘peer review’ van de kwaliteitszorgorganisatie in Europees verband. Verder is in Bergen het overkoepelende raamwerk van kwalificaties voor het hoger onderwijs aangenomen (zie bijlage). Hiermee wordt vastgelegd waartoe een opleiding in het Europese hoger onderwijs moet opleiden: wat moet een afgestudeerde kennen en kunnen. Het raamwerk is gebaseerd op drie cycli - bachelor, master en doctor - met voor landen de mogelijkheid van een tussenkwalificatie in de eerste cyclus. Deze aanneming van het overkoepelende raamwerk betekent dat in nu op te stellen nationale kwalificatieraamwerken de kwalificaties beargumenteerd een plek moeten krijgen binnen het overkoepelende raamwerk. Dit maakt zowel voor Nederland als voor het buitenland duidelijk welke kwalificaties er zijn, welk niveau hieraan gekoppeld is en wat de afgestudeerde ermee kan. Beide instrumenten, de Europese standaarden voor kwaliteitszorg en het kwalificatieraamwerk, bevorderen kwaliteit en transparantie van het hoger onderwijs in Europa. Het Nederlandse kwalificatieraamwerk, dat met alle betrokkenen de komende tijd ontwikkeld zal worden, zal tevens bijdragen aan verheldering van de binaire structuur van het hoger onderwijs. Ik zal bevorderen dat descriptoren voor de onderscheiden kwalificaties bij het hoger beroepsonderwijs en het wetenschappelijk onderwijs tezamen met relevante andere landen ontwikkeld worden, zodat ook de binariteit zo transparant mogelijk wordt ingepast in het overkoepelend raamwerk. Invoering van de Europese kwaliteitszorgstandaarden en nationale kwalificatieraamwerken zullen onderdeel zijn van de inventarisatie in 2007. Dit geheel vormt tevens input voor het Europees kwalificatieraamwerk voor beroepsonderwijs (‘vocational education and training’) dat door de Europese Commissie ontwikkeld wordt en dat complementair hieraan zal zijn. Ik heb in Bergen ondervonden dat er groot belang wordt gehecht aan Europese samenwerking gericht op het realiseren van kwalitatief hoogwaardig onderwijs en onderzoek en de relatie daartussen, om zo het competitievermogen en de aantrekkelijkheid van de Europese hoger onderwijsruimte te vergroten. Het toekennen van gezamenlijke doctoraten zal ook onderdeel zijn van de inventarisatie van de stand van zaken in 2007. Flexibele leertrajecten en procedures voor de erkenning van elders verworven competenties zullen eveneens in 2007 worden geïnventariseerd. Die flexibilisering is ook in Nederland van belang. De ruimte die het overkoepelend raamwerk voor kwalificaties biedt voor de ‘intermediate qualification’, kort hoger onderwijs met eindtermen halverwege het niveau van de bachelorgraad, pas ik toe bij de ontwikkeling van experimenten met korte programma’s in de hbo-bachelor (‘Associate Degrees’) in Nederland. Het Bergen-communiqué gaat concreter dan voorheen in op de sociale dimensie van hoger onderwijs. Er is gevraagd om in 2007 vergelijkbare gegevens te presenteren over de mobiliteit en sociaaleconomische situatie van docenten en studenten. In 2007 zal in Londen de vijfde Bologna-conferentie plaatsvinden. Ter verdere informatie voeg ik het Bergen-communiqué bij, het raamwerk voor kwalificaties in de Europese Hoger Onderwijs Ruimte, alsook het rapport “Stocktaking”, dat zoals gezegd een goed beeld anno 2005 geeft van de invoering van prioritaire instrumenten van het Bologna-proces. Deze documenten zijn ook beschikbaar via de website van het Bologna proces: www.BolognaBergen2005.no 90 Bijlage 4: Internationale en NVAO kwalificaties, generieke hbo-kwalificaties Deze bijlage bevat citaten uit het eindrapport van de Bologna Working Group on Qualifications Frameworks. Het rapport heeft de titel: A Framework for Qualifications of the European Higher Education Area (www.vtu.dk) en geeft onder meer een overzicht van de Dublin-descriptoren voor de drie cycli die inmiddels voor het hoger onderwijs international worden onderscheiden. De criteria die de NVAO hanteert zijn op dit raamwerk gebaseerd. De generieke hbo-kwalificaties worden op veel plaatsen bij opleidingen gebruikt en een overzicht is daarom opgenomen alsmede een vergelijking met de Dublin-descriptoren (uit het 1e rapport). Het rapport voor de EHEA is gepubliceerd in februari 2005 en enige maanden later aangenomen door de gezamenlijke ministers van de deelnemende landen. Eerst een citaat met algemene aanbevelingen, dan een toelichting wat Dublin descriptoren zijn, daarna de kwalificaties voor de onderscheiden niveaus en een selectie van termen. Selectie uit: A Framework for Qualifications of the EHEA (Dublin descriptoren) Recommendations: o The framework for qualifications in the EHEA should be an overarching framework with a high level of generality, consisting of three main cycles, with additional provision for a short cycle within or linked to the first cycle. o The framework should include cycle descriptors in the form of generic qualification descriptors that can be used as reference points. o The Dublin Descriptors developed by the Joint Quality Initiative are proposed for adoption as the cycle descriptors for the framework for qualifications of the European Higher Education Area. They offer generic statements of typical expectations of achievements and abilities associated with awards that represent the end of each of a Bologna cycle. Dublin descriptors (December 2004) The Dublin Descriptors offer generic statements of typical expectations of achievements and abilities associated with qualifications that represent the end of each of a Bologna cycle. They are not meant to be prescriptive; they do not represent threshold or minimum requirements and they are not exhaustive; similar or equivalent characteristics may be added or substituted. The descriptors seek to identify the nature of the whole qualification. The descriptors are not subject specific nor are they limited to academic, professional or vocational areas. For particular disciplines the descriptors should be read within the context and use of language of that discipline. Wherever possible, they should be cross-referenced with any expectations/competencies published by the relevant community of scholars and/or practitioners. The framework for qualifications of the European Higher Education Area (EHEA) Short cycle (within or linked to the first cycle) ECTS Credits: approximately 120. Qualifications that signify completion of the higher education short cycle (within or linked to the first cycle) are awarded to students who: have demonstrated knowledge and understanding in a field of study that builds upon general secondary education (1) and is typically at a level supported by advanced textbooks; such knowledge provides an underpinning for a field of work or vocation, personal development, and further studies to complete the first cycle; can apply their knowledge and understanding in occupational contexts; have the ability to identify and use data to formulate responses to well-defined concrete and abstract problems; can communicate about their understanding, skills and activities, with peers, supervisors and clients; have the learning skills to undertake further studies with some autonomy. 91 First cycle qualification ECTS credits: typically include 180-240. Qualifications that signify completion of thefirst cycle are awarded to students who: have demonstrated knowledge and understanding in a field of study that builds upon their general secondary education (1), and is typically at a level that, whilst supported by advanced textbooks, includes some aspects that will be informed by knowledge of the forefront of their field of study; can apply their knowledge and understanding in a manner that indicates a professional65 approach to their work or vocation, and have competences (2) typically demonstrated through devising and sustaining arguments and solving problems within their field of study; have the ability to gather and interpret relevant data (usually within their field of study) to inform judgements that include reflection on relevant social, scientific or ethical issues; can communicate information, ideas, problems and solutions to both specialist and non-specialist audiences; have developed those learning skills that are necessary for them to continue to undertake further study with a high degree of autonomy. Second cycle qualification ECTS credits: normally carry 90-120 – the minimum requirements should amount to 60 Qualifications that signify completion of the second cycle are awarded to students who: have demonstrated knowledge and understanding that is founded upon and extends and/or enhances that typically associated with the first cycle, and that provides a basis or opportunity for originality in developing and/or applying ideas, often within a research (4) context; can apply their knowledge and understanding, and problem solving abilities in new or unfamiliar environments within broader (or multidisciplinary) contexts related to their field of study; have the ability to integrate knowledge and handle complexity, and formulate judgements with incomplete or limited information, but that include reflecting on social and ethical responsibilities linked to the application of their knowledge and judgements; can communicate their conclusions, and the knowledge and rationale underpinning these, to specialist and non-specialist audiences clearly and unambiguously; have the learning skills to allow them to continue to study in a manner that may be largely selfdirected or autonomous. Third cycle qualification ECTS credits: not specified Qualifications that signify completion of the third cycle are awarded to students who: have demonstrated a systematic understanding of a field of study and mastery of the skills and methods of research associated with that field; have demonstrated the ability to conceive, design, implement and adapt a substantial process of research with scholarly integrity; have made a contribution through original research that extends the frontier of knowledge by developing a substantial body of work, some of which merits national or international refereed publication; are capable of critical analysis, evaluation and synthesis of new and complex ideas; can communicate with their peers, the larger scholarly community and with society in general about their areas of expertise; can be expected to be able to promote, within academic and professional contexts, technological, social or cultural advancement in a knowledge based society. Notes: (1) General secondary education also includes vocational education with a sufficiently general component. (2) The word ‘professional’ is used in the descriptors in its broadest sense, relating to those attributes relevant to undertaking work or a vocation and that involves the application of some aspects of advanced learning. It is not used with regard to those specific requirements relating to regulated professions. The latter may be identified with the profile / specification. 92 (3) The word ‘competence’ is used in the descriptors in its broadest sense, allowing for gradation of abilities or skills. It is not used in the narrower sense identified solely on the basis of a ‘yes/no’ assessment. (4) The word ‘research’ is used to cover a wide variety of activities, with the context often related to a field of study; the term is used here to represent a careful study or investigation based on a systematic understanding and critical awareness of knowledge. The word is used in an inclusive way to accommodate the range of activities that support original and innovative work in the whole range of academic, professional and technological fields, including the humanities, and traditional, performing, and other creative arts. It is not used in any limited or restricted sense, or relating solely to a traditional 'scientific method'. Terms (selectie): Cycle: the three sequential levels identified by the Bologna Process (first cycle, second cycle and third cycle) within which all European higher education qualifications are located. Framework for Qualifications of the European Higher Education Area: an overarching framework that makes transparent the relationship between European national higher education frameworks of qualifications and the qualifications they contain. It is an articulation mechanism between national frameworks. Learning outcomes: statements of what a learner is expected to know, understand and/or be able to do at the end of a period of learning. Levels: represent a series of sequential steps (a developmental continuum), expressed in terms of a range of generic outcomes, against which typical qualifications can be positioned. National framework of qualifications (higher education): the single description, at national level or level of an education system, which is internationally understood and through which all qualifications and other learning achievements in higher education may be described and related to each other in a coherent way and which defines the relationship between higher education qualifications. Profile: either the specific (subject) field(s) of learning of a qualification or the broader aggregation of clusters of qualifications or programmes from different fields that share a common emphasis or purpose (e.g. an applied vocational as opposed to more theoretical academic studies). Qualifications (higher education): any degree, diploma or other certificate issued by a competent authority attesting that particular learning outcomes have been achieved, normally following the successful completion of a recognised higher education programme of study. Qualification descriptors: are generic statements of the outcomes of study. They provide clear points of reference that describe the main outcomes of a qualification often with reference to national levels. Reference points: non-prescriptive indicators that support the articulation of qualifications, learning outcomes and/or other related concepts. Workload: a quantitative measure of the learning activities that may feasibly be required for the achievement of the learning outcomes (e.g. lectures, seminars, practical work, private study, information retrieval, research, examinations). Kwalificaties voor de Bachelor volgens NVAO Kennis en inzicht Heeft aantoonbare kennis en inzicht van een vakgebied, waarbij wordt voortgebouwd op het niveau bereikt in het voortgezet onderwijs en dit wordt overtroffen; functioneert doorgaans op een niveau waarop met ondersteuning van gespecialiseerde handboeken, enige aspecten voorkomen waarvoor kennis van de laatste ontwikkelingen in het vakgebied vereist is. Toepassen kennis en inzicht Is in staat om zijn/haar kennis en inzicht op dusdanige wijze toe te passen, dat dit een professionele benadering van zijn/haar werk of beroep laat zien, en beschikt verder over competenties voor het opstellen en verdiepen van argumentaties en voor het oplossen van problemen op het vakgebied. Oordeelsvorming Is in staat om relevante gegevens te verzamelen en interpreteren (meestal op het vakgebied) met het doel een oordeel te vormen dat mede gebaseerd is op het afwegen van relevante sociaalmaatschappelijke, wetenschappelijke of ethische aspecten. 93 Communicatie Is in staat om informatie, ideeën en oplossingen over te brengen op een publiek bestaande uit specialisten of niet-specialisten. Leervaardigheden Bezit de leervaardigheden die noodzakelijk zijn om een vervolgstudie die een hoog niveau van autonomie veronderstelt aan te gaan. Generieke kwalificaties bachelor hbo 1. Brede professionalisering: toerusting met actuele kennis die aansluit op recente (wetenschappelijke) kennis, inzichten, concepten en onderzoeksresultaten, alsmede op de (internationale) ontwikkelingen in het beroepenveld zoals geschetst in het beroepsprofiel, leidend tot kwalificering voor: - het zelfstandig uitvoeren van de taken van een beginnend beroepsbeoefenaar; - het functioneren binnen een arbeidsorganisatie; - de verdere professionalisering van de eigen beroepsuitoefening c.q. het beroep. 2. Multidisciplinaire integratie: de integratie van kennis, inzichten, houdingen en vaardigheden (van verschillende vakinhoudelijke disciplines) vanuit het perspectief van het beroepsmatig handelen. 3. (Wetenschappelijke) toepassing: de toepassing van beschikbare relevante (wetenschappelijke) inzichten, theorieën, concepten en onderzoeksresultaten bij vraagstukken waar afgestudeerden in hun beroepsuitoefening mee geconfronteerd worden. 4. Transfer en brede inzetbaarheid: de toepassing van kennis, inzichten en vaardigheden in uiteenlopende beroepssituaties. 5. Creativiteit en complexiteit in handelen: vraagstukken in de beroepspraktijk, waarvan het probleem op voorhand niet duidelijk is omschreven en waarop standaardprocedures niet van toepassing zijn. 6. Probleemgericht werken: het zelfstandig definiëren en analyseren van complexe probleemsituaties in de beroepspraktijk op basis van relevante kennis en (theoretische) inzichten, het ontwikkelen en toepassen van zinvolle (nieuwe) oplossingstrategieën en het beoordelen van de effectiviteit hiervan. 7. Methodisch en reflectief denken en handelen: het stellen van realistische doelen, het plannen c.q. planmatig aanpakken van werkzaamheden en het reflecteren op het (beroepsmatig) handelen, op basis van het verzamelen en analyseren van relevante informatie. 8. Sociaal-communicatieve bekwaamheid: het communiceren en samenwerken met anderen in een multiculturele, internationale en/of multidisciplinaire omgeving en het voldoen aan de eisen die het participeren in een arbeidsorganisatie stelt. 9. Basiskwalificering voor managementfuncties: het uitvoeren van eenvoudige leidinggevende en managementtaken. 10. Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid: begrip en betrokkenheid zijn ontwikkeld met betrekking tot ethische, normatieve en maatschappelijke vragen samenhangend met de toepassing van kennis en de (toekomstige) beroepspraktijk. 94 Vertaling van Dublin descriptoren naar generieke kwalificaties hbo-bachelor Europese descriptoren voor de bachelor Bachelor’s degrees are awarded to students who: Knowledge and understanding: Vertaling naar de omschrijving van generieke kwalificaties voor de hbo-bachelor. De afgestudeerde: Brede, multidisciplinaire basis: have demonstrated knowledge and understanding in a field of study that builds upon and supersedes their general secondary education, and is typically at a level that, whilst supported by advanced textbooks, includes some aspects that will be informed by knowledge of the forefront of their field of study Applying knowledge and understanding: is toegerust met actuele en multidisciplinaire kennis, inzichten, houdingen en vaardigheden teneinde de taken van een beginnend beroepsbeoefenaar zelfstandig te kunnen uitvoeren can apply their knowledge and understanding in a manner that indicates a professional approach to their work or vocation, and have competences typically demonstrated through devising and sustaining arguments and solving problems within their field of study Making judgements: kan relevante (wetenschappelijke) kennis, inzichten, houdingen en vaardigheden toepassen bij het definiëren, analyseren en oplossen van complexe problemen in de beroepspraktijk Probleemgericht werken: Generieke kernkwalificaties hbobachelor in het rapport van de cie. Franssen ( p. 36-37) - Brede professionalisering - Multidisciplinaire integratie - Probleemgericht werken (Wetenschappelijke) toepassing Creativiteit en complexiteit in handelen Methodisch en reflectief denken en handelen: - have the ability to gather and interpret relevant data (usually within their field of study) to inform judgements that include reflection on relevant social, scientific or ethical issues Communication: is in staat relevante informatie te verzamelen en analyseren teneinde projectmatig te werken en te reflecteren op het beroepsmatig handelen, mede vanuit ethische en maatschappelijke vragen Sociaalcommunicatieve bekwaamheid: - Methodisch en reflectief denken en handelen Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid can communicate information, ideas, problems and solutions to both specialist and non-specialist audiences kan intern en extern communiceren, teamgericht samenwerken, en leidinggeven aan projecten in een multidisciplinaire, multiculturele en internationale arbeidsomgeving - Learning skills: Professionalisering: - have developed those learning skills that are necessary for them to continue to undertake further study with a high degree of autonomy heeft de cognitieve vermogens ontwikkeld die hem/haar in staat stellen tot voortdurend professionaliseren van de eigen beroepsuitoefening en tot functioneren in uiteenlopende beroepssituaties - Sociaalcommunicatieve bekwaamheid Basiskwalificering voor managementfuncties Transfer en brede inzetbaarheid Brede professionalisering 95 Bijlage 5: MBO4 kwalificatieprofielen en gegevens over doorstroom Deze bijlage geeft eerst een overzicht van de mbo4 kwalificatieprofielen die het meest relevant zijn voor de domeinen en opleidingen in de hbo-sector economie voor de doorstroom. Dit overzicht wordt vervolgens aangevuld met recente gegevens over doorstroom en uitval van mbo-ers, in het bijzonder voorzover het de sector HEO betreft en over regionale samenwerkingsverbanden. Uit een aantal van de genoemde kwalificatieprofielen worden tenslotte enkele gegevens gepresenteerd (karakteristiek, kerntaken en competenties), voorafgegaan door stukje tekst over een aantal begrippen dat het mbo hanteert. Deze gegevens zijn van belang voor inhoudelijke afstemming van mbo-profielen en domein- en/of opleidingscompetenties. Meer details, zoals bijvoorbeeld uitgebreider beschrijvingen van kerntaken zijn te vinden in de volledige kwalificatieprofielen. Kwalificatieprofielen mbo4 Totaal ongeveer 15 mbo-kwalificatieprofielen (of –dossiers) op niveau 4 zijn relevant voor een of meer van de HEO domeinen en –opleidingen. De kwalificatieprofielen zijn in de meeste gevallen ontwikkeld door de drie kenniscentra in het mbo die relevant zijn voor het HEO (ECABO, KC Handel en LOB HTV), maar in enkele gevallen kunnen andere kenniscentra een rol spelen. Het totaal van profielen vormt het bereik dat in aanmerking komt voor uitwerking van afstemming zoals is aangegeven in het rapport. De profielen zijn vaak nog in concept, omdat het proces van de goedkeuring niet is afgerond. De kwalificatieprofielen worden geleidelijk ingevoerd vanaf 1 augustus 2006. De definitieve invoering loopt tot 1 augustus 2008. De eerste mbo4 niveau afgestudeerden met deze nieuwe profielen zijn pas over enkele jaren te verwachten. Er is dus voldoende tijd om de aansluiting voor te bereiden en in de praktijk te realiseren door bijvoorbeeld (regionaal) te experimenteren. De tabel geeft een overzicht van de kwalificatieprofielen. De uitstroomdifferentiaties zijn vermeld, omdat ze relevant zijn voor de aansluiting op een HEO-domein of –opleiding. Er is bijvoorbeeld rekening mee te houden dat sommige gericht zijn op vakmanschap (specialisatie) en andere aandacht geven aan leidinggeven, waardoor ze beter aansluitingsmogelijkheden bieden en ook meer opties voor doorstroom . De laatste kolom bevat suggesties voor aansluiting op HEO-domeinen en –opleidingen, die in aanmerking komen voor nader onderzoek in (regionale) samenwerking met het mbo. Kwalificatieprofiel ECABO Administrateur Commercieel medew. Banken verzekeringswezen Medewerker Marketing en communicatie Juridisch medewerker (juridisch) Managementassistent Medewerker informatiedienstverlening Applicatieontwikkelaar Uitstroomdifferentiatie Kerntaken 1. assistent accountant 2. bedrijfsadministrateur 3. salarisadministrateur 1. 2. 3. 4. 1. 2. 3. 4. 1. 2. 1. assistent communicatiemedewerker marketing medewerker organisatorisch publicitair medew. kunst, cultuur en media arbeidsvoorziening/ personeelswerk openbaar bestuur sociale zekerheid zakelijke dienstverlening directiesecretaresse projectsecretaresse archiefmedewerker historisch documentatiecentrum 2. bibliotheekmedewerker 3. informatieverzorger 11 HEO domeinen /opleidingen 6 Economics: BE, AC, FE, FSM. Commerce:CE, SBRM? Economics: FSM, FE 8 Commerce: CE, IBL, SBRM Communications: ud4 ? 6 Law: HBO-recht, SJD BA: BOM, P&A, MER 4 4 4 BA : IOM (maar mbo-ers gaan vaak naar pabo, schroevers) Domein ICT; geen doorstroom nu; verband met domein Communications ? Domein ICT 96 Communications: CS ? KC Handel Detailhandel: Interieuradviseur Filiaalmanager 1. fm detailhandel 2. fm wonen Ondernemer Groothandel: Logistiek supervisor Export medewerker 1. em binnendienst 2. em buitendienst 3. allround export medewerker Vestigingsmanager LOB HTV Leidinggevende horeca, reizen, informatie, recreatie en bakkerij Ondernemer horeca en bakkerij 1. manager keuken 2. manager bediening 3. leidinggevende cafe/bar 4. leidinggevende fastfood 5. cateringbeheerder-/manager 6. leidinggevend verkoper reizen 7. manager informatie 8. leisure & hospitality executive 9. aqua & leisure executive 10. leidinggev. ambachtelijke bakkerij 1. manager/ondernemer horeca 2. manager/ondernemer cafe/bar 3. manager/ondernemer fastfood 4. ondernemer bakkersbedrijf 4 6 + 1ud 9 Domein ? (AD voorstel ?) Commerce: SBRM, CE, F&B Commerce: SBRM, CE, BA domein ? BA: LE, V&M (econ.en wsk aanvullen) Commerce: CE, IBL (AD voorstel ad 3 ?) Commerce: SBRM BAdomein ? BA: hotelmanagem., toerisme & recreatie, GOC Mediamanagement Mediavormgever VAPRO AV productie Communications / BA ? Communications: CS ? Communications : CS ? Savantis Vormgever.mdw ruimtelijke presentatie en communicatie Communications ? Noot: gegevens van vet aangegeven profielen zijn hieronder opgenomen. Doorstroom mbo-hbo: recente gegevens. Doorstroom en uitval De nieuwsbrief van september 2005 voor de sector HEO bevatte een bijlage, opgesteld door de afdeling bestuurlijke informatievoorziening van de HBO-raad, met gegevens over aantallen mbodiploma’s per mbo-sector, doorstroom daarvan naar de diverse hbo-sectoren en uitval in percentages en aandeel van het totale percentage uitval na 1 en 3 jaren. De volgende selectie van gegevens is hieraan ontleend, waarbij cijfers en percentages enigszins zijn afgerond, en soms kanttekeningen zijn geplaatst: 1. De instroom vanuit mbo in de sector HEO is 7500 studenten in 2002, dat is 31% van ruim 24.000 mbo-gediplomeerden. Het percentage fluctueert weinig over de jaren heen (gegevens vanaf 1999 zijn vermeld), al is het aantal afgestudeerden mbo-ers wel toegenomen met ongeveer 2000. Dit zijn grote aantallen, maar gegevens over de verspreiding per hogeschool zijn niet beschikbaar. Het kan namelijk zijn dat per hogeschool de aantallen (enkele honderden, als ze gelijkmatig zijn verspreid en rekening houdend met de grootte van hogescholen) relatief klein zijn op de totale instroom en ze zijn bovendien verdeeld over diverse opleidingen. Dit kan van invloed zijn op de mogelijkheden en prioriteit om werk te maken van verbetering van de aansluiting. 2. De instroom in de sector HEO komt uit alle mbo-sectoren, maar vooral uit de mbo-sector economie die 2/3e van het aantal levert terwijl 1300 mbo-ers komen uit ander sectoren, vooral techniek (808) 97 en zorg & welzijn (475). Het aandeel van de meo-gediplomeerden is gestegen van 20% tot 31% van 2000 tot 2002. 3. De uitval na 1 jaar van de mbo-sector economie in de sector HEO is 30% in 2001, wat neerkomt op 67% van de totale uitval binnen de sector HEO. Deze percentages na 3 jaar zijn 41% en 73%. Een aanzienlijke groep blijft dus langer dan 1 jaar zonder een diploma te behalen. Het uitvalpercentage bij studenten afkomstig uit de overige mbo-sectoren is gelijk of hoger. Bestemming mbo-verlaters in 2003 voor Ecabo. De roc’s in Nederland laten jaarlijks een onderzoek doen naar de uitstroompositie van gediplomeerden van het roc ongeveer een half jaar na afstuderen (door Toppen Onderzoek & Beleid). Nader onderzoek is gedaan op verzoek van het kenniscentrum Ecabo naar opleidingen die vallen binnen het domein van Ecabo. De gegevens zijn gebaseerd op mbo-verlaters van 2003 en een rondvraag met 60% respons. Het rapport geeft aan niet volledig representatief te kunnen zijn, wegens het ontbreken van sommige daarvoor noodzakelijke gegevens. De aanpak wordt echter duidelijk verantwoord en de volgende tabellen geven een indruk van deze specifieke doorstroom. Eerste bestemming gediplomeerde mbo-verlaters 2003 Doorleren Combinatie werken/leren Werken Werkloos Anders ECABO 31 % 18 % 41 % 8% 2% Totaal 100 % Bestemming van mbo-verlaters 2003 naar niveau 4 opleiding (ECABO) Combinatie mbo4 opleidingen Doorleren werken/leren Directiesecretaresse/ managementassistent 356 = 21 % 271 = 16 % Administrateur 978 = 45 % 565 = 26 % Commercieel medew. marketing & communicatie 828 = 55 % 376 = 25 % Commercieel medewerker bank- en verzekeringen 423 = 38 % 256 = 23 % Juridisch medewerker 950 = 56 % 322 = 19 % Totaal 3179 1519 Landelijk 21 % 22 % 54 % 2% 1% 100 % Totaal aantal gediplomeerden 1696 = 100 % 2173 = 100 % 1505 = 100 % 1114 = 100 % 1697 = 100 % Percentages voor 2003 zijn ontleend aan het rapport van Toppen Onderzoek & Beleid De cijfers van het totaal aantal gediplomeerden 2003 zijn van CFI Uit de gegevens blijkt het volgende: 1. Bijna 50% van de mbo-ers (31+18) gaat door met een (deeltijd) opleiding hbo als ‘doorleren’ en ‘combinatie werken/leren’ worden samengenomen. Het percentage Ecabo omvat overigens ook enkele ICT-opleidingen die binnen het hbo behoren tot de sector HTNO, maar zij vertekenen het beeld niet. 2. De hbo-beleidsdoelstelling 50% doorstroom lijkt daarmee op lokaal niveau (ecabo) al bereikt en is landelijk iets minder ver (43% of 21+22). Het loont de moeite na te gaan in hoeverre generieke doelstellingen voor mbo en hbo haalbaar en realistisch zijn, als lokaal optima bereikt zijn. Moeten deze toch nog hoger uitkomen dan als ‘gemiddelde’ is gesteld of moet de groei (veel te) komen uit andere sectoren ? 3. De genoemde 5 mbo4-opleidingen leveren samen bijna 5000 doorstromers in 2003 (om precies te zijn 4798= 3179+1519). Dit is naar schatting 2/3e van de instroom in de sector HEO als uitgegaan mag worden van de cijfers voor 2002 (7500) die hierboven zijn vermeld. Doorstroom mbo-hbo in regionale samenwerkingsverbanden De website van het landelijk platform meo-heo (www.platformmeoheo.nl) geeft een overzicht van de regionale samenwerkingsverbanden voor de doorstroom van mbo4 naar het hbo. Per september 2005 98 zijn er 7 van die verbanden. De websites laten bij drie zien welke regelingen bestaan voor doorstroom, de gegevens van de andere zijn niet vermeld. De gegevens over de regelingen lijken nog gebaseerd op de in begin 2005 vervallen verwantschapsregeling. Voor het mbo gaat het om de huidige opleidingen en niet opleidingen gebaseerd op de nieuwe kwalificatiestructuur en –profielen. Dat is ook nog niet mogelijk. De gegevens zijn niettemin voldoende relevant om er nader op in te gaan. De tabel hieronder geeft een samenvatting, die is gebaseerd op een aantal regelingen voor doorstroom die zijn aangetroffen. Een globaal inhoudelijk beeld is hierdoor mogelijk. De uitstroomdifferentiaties van het mbo kunnen een expliciete rol spelen, maar zijn niet opgenomen om de overzichtelijkheid te behouden. Als ze van belang zijn, is dat tussen haakjes aangegeven. Het is overigens waarschijnlijk dat daar ook in de nieuwe situatie rekening mee gehouden moet worden. Een algemeen punt is dat er bij een profiel sprake kan zijn van uitstroom als vakman of als leidinggevende. Vooral in het laatste geval zijn de mogelijkheden ruimer voor doorstroom naar diverse hbo-opleidingen, want de vakman is eigenlijk wat meer gespecialiseerd. Mbo opleiding Administrateur Juridisch medewerker (uitstroomdiffer.) Horeca ondernemer/leidinggevende Commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen Commercieel medewerker marketing en communicatie Ondernemer groothandel Bakkeropl./ levensmiddelentechnologie Hbo-opleidingen BE – AC – CE – LE – MER - FM BOM – P&A – SJD MER HHO - FM – LM – HTRO FSM – IBMS –LE – SBRM – CE Verkorting ½ jaar 1 jaar ½ jaar 1 jaar ½ jaar CE – Communicatie – IBMS – LE – MER – SBRM CE FB ½ jaar ½ jaar 1 jaar De meeste regelingen betreffen toekenning van een verkorte studieduur. De verkortingen zijn als regel een ½ jaar of 1 jaar. Er zijn duidelijke verschillen tussen regionale samenwerkingsverbanden in de toekenning van verkortingen: niet alle opties genoemd in de tabel komen voor in elke regio. Bij een verkorting van 1 jaar is een kritische kanttekening op zijn plaats vanuit een macroperspectief van doelmatigheid van opleidingen in mbo en hbo. Is er sprake van een te grote overlap of een te laag prestatieniveau in (de eerste fase van) de hbo-opleiding ? Bij een verkorting die terecht is, bestaat het risico dat men op opportunistische gronden wil proberen te komen tot een kort AD-traject, waarvan de waarde zeer betrekkelijk is. Redenen dus om deze problematiek nader te bezien en eventueel tot landelijke afspraken te komen. Bij nader onderzoek blijkt dat genoemde verkortingen vermoedelijk zijn opgelegd en afgedwongen op grond van de beschikbare studiefinanciering na de mbo-studie en niet zijn gebaseerd op inhoudelijke afstemming. De ervaring wijst uit dat de verkorting op die grond vaak niet terecht was en het mag dus geen verbazing wekken dat de uitval van mbo-ers in de hbo-studie groot is gebleken. De bovenstaande kanttekeningen hebben alleen betrekking op de directe doorstroom na een mboopleiding. De situatie ligt geheel anders als werkervaring ingebracht kan worden (APEL of EVC, zie paragraaf 1.3.3 in dit rapport). Ontwikkeling van landelijke oplossingen zijn ook hiervoor zeer te overwegen en sluiten goed aan bij een hbo-beleid om ‘employability’ te bevorderen. Begrippen (de tekst is afkomstig van een Ecabo-leeswijzer bij de kwalificatieprofielen) Van kwalificatieprofiel naar competentiegericht onderwijs Kort gezegd beschrijft een kwalificatieprofiel wat er verwacht mag worden van een beginnend beroepsbeoefenaar. In de competentiegerichte kwalificatiestructuur ervaart de leerling eigenlijk vanaf de start van zijn opleiding wat het is om later het betreffende beroep uit te oefenen. Het begint met een kleine opdracht. En aan het einde van de opleiding beheerst hij alle aspecten van een taak. De leerling zal dan ook nauwelijks meer verschil merken tussen binnenschools en buitenschools leren (de beroepspraktijkvorming in een leerbedrijf). Hij ervaart de opleiding als een doorlopend traject waarin de beroepspraktijk continu zichtbaar is. 99 Ondersteunde theorie komt steeds aan de orde in relatie met praktijkleren. Competentiegericht leren betekent ook competentiegericht toetsen. Wanneer de leerling groeit in het uitoefenen van het beroep, krijgen de opdrachten en toetsen een complexere inhoud. Wie de volledige kerntaken beheerst, kan bijvoorbeeld een proeve van bekwaamheid afleggen. Ook de opbouw van een portfolio is mogelijk. Definities Kerntaak: Een kerntaak is een set van inhoudelijk samenhangende beroepsactiviteiten die door een belangrijk deel van de beroepsbeoefenaren wordt uitgeoefend. De kerntaken geven de kenmerkende werkzaamheden van de beroepsbeoefenaar weer. Ze zijn zo mogelijk geordend in de logische volgorde van het beroep. Kernopgave: Een kernopgave is een kritische beroepssituatie waarmee een beroepsbeoefenaar regelmatig te maken heeft. De situatie is kenmerkend voor het beroep. Van de beroepsbeoefenaar wordt een aanpak en een oplossing verwacht. De situatie stelt de beroepsbeoefenaar voor keuzes, problemen, dilemma’s, spanningsvelden en kansen en is daarmee complex van aard. De kernopgaven refereren aan beroepssituaties die kerntaakdoorsnijdend zijn. Dat wil zeggen dat ze verwijzen naar meerdere of alle kerntaken die aangepakt moeten worden binnen een of meerdere specifieke context(en). De kernopgaven behoren bij het beroep in zijn geheel. Keuze / dilemma: Bij een keuze of dilemma draait het om de vraag welke keuzes, spanningsvelden en risico’s zich voordoen bij de uitvoering van een specifieke kerntaak. Competentie: Competenties zijn ontwikkelbare vermogens van mensen om in voorkomende situaties op adequate, doelbewuste en gemotiveerde wijze proces- en resultaatgericht te handelen. Dat wil zeggen dat de betrokken passende werkwijzen kiezen en toepassen om de juiste resultaten te bereiken. Competenties zijn samengesteld van karakter. Ze verwijzen naar onderliggende vaardigheids-, kennis- en houdingsdomeinen. Ze worden in een context ontwikkeld en toegepast. Vakmatige en niet-vakmatige competenties worden integraal ingezet voor de uitoefening van beroepshandelingen. Typering, kerntakenen competenties per kwalificatieprofiel De kerntaken in de kwalificatieprofielen komen het meeste overeen met (het abstractieniveau van) de domeincompetenties. De competenties die in de profielen zijn genoemd , hebben vaak betrekking op taken met een beperkte omvang en de beheersingscriteria en resultaten zijn vaak in detail aangegeven in de dossiers, terwijl het aantal soms groot is. Zij zijn in die gevallen op te vatten als eindtermen. In andere gevallen abstraheren ze teveel van de inhoud, waardoor het onderscheidend aspect verdwijnt, wat blijkt als een profiel aangeeft dat (vrijwel) alle competenties voorkomen bij elk van de kerntaken. De kerntaken zijn dus een belangrijk uitgangspunt voor de afstemming tussen mbo en hbo en verdere inrichting van de beroepskolom. Zij vormen op grond van hun abstractieniveau het uitgangspunt voor de vergelijking met (niveaus van) domeincompetenties of met prestaties aan het einde van het 1e jaar van een hbo-opleiding. De overige gegevens dienen als toelichting. Voor een uitvoeriger beschrijving van kerntaken (en andere elementen uit het profiel) raadplege men de volledige kwalificatiedossiers. Administrateur Korte typering van het kwalificatieprofiel Zij die de opleiding Administrateur hebben gevolgd zijn gekwalificeerd om, afhankelijk van hun uitstroomdifferentiatie, te werken als bedrijfsadministrateur, als assistent accountant, of als salarisadministrateur. De administrateur werkt zelfstandig, al dan niet in opdracht, aan taken met enige complexiteit. De werkzaamheden zijn afwisselend en worden meestal verricht vanuit een back office, maar er zijn ook externe contacten. De administrateur kan werkzaam zijn op de administratie van een bedrijf, een instelling of bij een administratiekantoor. Zijn doel is om inzicht te creëren in de financiële positie van het bedrijf, ten behoeve van het management en externe belanghebbenden. De werkzaamheden zijn primair intern gericht. Hoewel ook de administrateur steeds meer externe contacten onderhoudt, is er doorgaans sprake van een back office functie. Kenmerkend voor deze functie is de noodzaak goed inzicht in het boekhouden te hebben, en overzicht over de gehele administratie met haar subadministraties. De werkzaamheden zijn enerzijds gericht op het bijwerken van de dagboeken, anderzijds assisteert de administrateur bij de periode afsluitingen. Hij kan relatief snel als vervanger optreden voor lager gekwalificeerde medewerkers op de subadministraties. De administrateur kan werkzaam zijn op een accountantskantoor en administratieve handelingen verrichten ten behoeve van de klanten. Zijn doel is om financiële informatie van de klant te controleren en om, indien gewenst, financieel-administratieve ondersteuning te bieden. De werkzaamheden worden meestal op het 100 accountantskantoor uitgevoerd en sporadisch bij de klant. De administrateur onderhoudt steeds meer contacten met externe klanten, toch is er nog steeds sprake van een back office functie. Kenmerkend voor deze functie is de noodzaak goed inzicht te hebben in het boekhouden en overzicht over de gehele administratie met haar subadministraties. De administrateur moet zich tevens een beeld kunnen vormen van de bedrijven waarvoor hij zijn werkzaamheden verricht. Zijn werkzaamheden hebben een sterk controlerend karakter en zijn gericht op het voorbereiden van de periodeafsluitingen en het jaarverslag en het opstellen van belastingaangiften. De administrateur kan werkzaam zijn bij een salarisadministratie. Zijn doel is om de salarissen en de daaraan gerelateerde belastingen en afdrachten correct en tijdig uit te laten betalen. Zijn taken hebben de nodige complexiteit. Kenmerkend voor deze functie is de noodzaak goed inzicht te hebben in de salarisverwerking in al haar facetten en de gevolgen die fouten of vertragingen kunnen hebben voor het bedrijf en zijn medewerkers. De administrateur die werkzaam is bij dienstverleners zoals salarisadministratie- en accountantskantoren, moet zich tevens een beeld kunnen vormen van de bedrijven waarvoor hij zijn werkzaamheden verricht. De administrateur verwerkt salarissen en/of verricht voorbereidingen en administratieve Kwalificatiedossier Administrateur 3 handelingen ten behoeve van de salarisverwerking. N.B.: Diverse handelingen in een administratie mogen in de praktijk niet door dezelfde medewerker worden verricht vanwege de vereiste functiescheiding. De handelingen waar dit voor geldt, verschillen sterk per bedrijf of instelling en zijn ook afhankelijk van de branche en organisatiegrootte. Kerntaken De volgende kerntaken maken deel uit van de kern van het kwalificatieprofiel: 1. Verricht activiteiten voor de debiteurenadministratie 2. Verricht activiteiten voor de crediteurenadministratie 3. Verricht activiteiten voor de boekhoudkundige verwerking van het betalingsverkeer 4. Verwerkt onder begeleiding boekhoudkundige mutaties in het memoriaal 5. Voert kwantiteitenregistraties en projectadministraties Competenties: 1. de boekhoudkundige verwerking van de debiteurenmutaties uit te voeren 2. het debiteurenbeheer uit te voeren 3. de boekhoudkundige verwerking van de crediteurenmutaties uit te voeren 4. het crediteurenbeheer uit te voeren 5. de bankmutaties te boeken en te controleren 6. de boekhoudkundige verwerking van de kasmutaties uit te voeren 7. een kas te beheren 8. boekingen in het memoriaal te verrichten 9. voorraadmutaties administratief te verwerken 10. een urenregistratie te voeren 11. een projectadministratie te voeren 12. te handelen in overeenstemming met eigen verantwoordelijkheden en bevoegdheden 13. eigen werkzaamheden voor te bereiden 14. zorg te dragen voor kwaliteit 15. over werkzaamheden te rapporteren en communiceren 16. samen te werken 17. beroepscompetenties te ontwikkelen 18. om te gaan met problemen 19. veilig en milieubewust te werken 20. klantgericht te handelen 21. informatie op te vragen Commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen. Korte typering kwalificatieprofiel Houders van het diploma ‘Commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen’ zijn gekwalificeerd om te werken bij een bankbedrijf, een verzekeraar of een assurantietussenpersonenkantoor. De werkzaamheden van de medewerker richten zich op particuliere cliënten en de kleine MKB’ers. De beginnend beroepsbeoefenaren kunnen worden ingezet in: - een front office omgeving - een back office omgeving - een multichannel Customer Contact Center (dienstverlening via telefoon, e-mail en website) - een buitendienstfunctie - een combinatie van genoemde omgevingen. De commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen speelt resultaatgericht in op de behoefte van cliënten, rekening houdend met de specifieke kenmerken van de verschillende doelgroepen. Hij treedt na een jaar 101 werkzaam te zijn geweest, zelfstandig en proactief op bij het adviseren en verkopen van financiële producten en/of de administratieve afwikkeling daarvan. De scope van de werkzaamheden van de commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen is breed. Zo kan de vraagstelling voor financiering variëren van een limiet rekening courant tot het beoordelen van een schadeclaim. De commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen kent het onderscheid tussen particuliere en zakelijke dienstverlening (bv. voor kredieten en verzekeringen) en stemt zijn werkwijze af op het type cliënt (particulier/zakelijk). De commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen verstrekt informatie, beoordeelt en accepteert aanvragen in overleg met een ervaren collega, maakt, in overleg met een leidinggevende, offertes, voert productmutaties door, wikkelt, in overleg met een leidinggevende, claims af, voert polisbeheer uit en beheert relaties (inclusief debiteurenbewaking). Tevens signaleert hij kansen voor promotionele activiteiten en geeft deze door aan zijn leidinggevende. Hij voert de lijn van promotionele activiteiten van de organisatie uit, bijvoorbeeld het aanprijzen van een reisverzekering met korting in de zomermaanden. Tijdens cliëntgesprekken signaleert hij kansen voor cross-selling en benut deze waar mogelijk. De commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen weet de ICT-hulpmiddelen doeltreffend te hanteren en kan in een team functioneren. Kerntaken 1. Adviseert en verkoopt particuliere financieringen 2. Adviseert en verkoopt eenvoudige particuliere creditgelden 3. Adviseert en verkoopt schadeverzekeringen en eenvoudige levensverzekeringen 4. Adviseert en verkoopt particuliere betalingsverkeerproducten 5. Beoordeelt en accepteert verzekeringen 6. Handelt schades en claims af Competenties: 1. behoeften te analyseren m.b.t. particuliere financieringen 2. cliënten te informeren en te adviseren over particuliere financieringen 3. behoeften te analyseren m.b.t. simple-risk creditgelden 4. cliënten te informeren en adviseren over simple-risk particuliere creditgelden 5. behoeften te analyseren m.b.t. schadeverzekeringen en eenvoudige levensverzekeringen 6. cliënten te informeren en adviseren over schadeverzekeringen en eenvoudige levensverzekeringen 7. behoeften te analyseren m.b.t. betalingsverkeerproducten 8. cliënten te informeren en adviseren over particuliere betalingsverkeerproducten 9. gesprekken te voeren over het afsluiten van een verkooptransactie 10. resultaten te verwerken ten behoeve van het relatiebeheer 11. gebruik te maken van informatie- en communicatietechnologie 12. mogelijkheden voor verbreding dienstverlening te benutten 13. pr-activiteiten te ontwikkelen en uit te voeren 14. (offerte)aanvragen en mutatieverzoeken te beoordelen 15. onregelmatigheden te onderscheiden/signaleren 16. contracten/polissen op te maken en mutaties te beoordelen en te verwerken 17. schades en claims te accepteren/af te wijzen en te verwerken 18. de afhandeling van contracten/polissen/ schade’s uit te besteden 19. zorg te dragen voor administratieve werkzaamheden 20. overschrijding van debetlimiet te signaleren en af te handelen 21. rekening te houden met taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden 22. eigen werkzaamheden voor te bereiden 23. zorg te dragen voor kwaliteit 24. samen te werken 25. relaties te beheren 26. te communiceren tijdens werkzaamheden 27. te rapporteren over de werkzaamheden 28. klantgericht te handelen 29. beroepscompetenties te ontwikkelen 30. om te gaan met problemen 31. veilig en milieubewust te werken Taalcompetenties Beoordeeld is hoe taalvaardigheden, zoals beschreven in de beroepscompetenties, zich verhouden tot de niveaubeschrijvingen in het ‘Raamwerk moderne vreemde talen in het secundair beroepsonderwijs 2001’ gebaseerd op de standaard voor Europese taalniveaus. De commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen moet met betrekking tot de Engelse taal wat betreft de competenties 2, 4, 6, 8 en 9 in staat zijn te spreken, te luisteren en gesprekken te voeren op Europees taalniveau B2. Met betrekking tot de competenties 26, 27 en 28 moet hij in staat zijn in de Engelse taal te spreken, te luisteren, gesprekken te voeren, te schrijven en te lezen op niveau B1. 102 Medewerker marketing en communicatie Korte typering van het kwalificatieprofiel Zij die de opleiding Medewerker marketing en communicatie hebben gevolgd zijn gekwalificeerd om, afhankelijk van hun uitstroomdifferentiatie, werkzaamheden te verrichten als marketing medewerker, assistent communicatiemedewerker en/of organisatorisch publicitair medewerker (binnen kunst, cultuur en media). De medewerker marketing en communicatie is werkzaam op/bij/in: - een marketingafdeling en/of - een communicatieafdeling en/of - een afdeling voorlichting en/of - een adviesbureau (voor marketing en/of communicatievraagstukken) en/of - een evenementenorganisatiebureau en/of - een museum en/of - tv-producties en/of - een theater. De medewerker kan werken binnen een verscheidenheid aan sectoren c.q. branches (profit, not-for-profit, overheid, event-, music & entertainmentbranche e.d.). In een grote organisatie houdt de medewerker zich alleen bezig met werkzaamheden op een enkel vakgebied (marketing, communicatie of media); in het midden- en kleinbedrijf zijn deze vakgebieden/afdelingen vaak gekoppeld. De medewerker marketing en communicatie heeft een assisterende, ondersteunende en/of faciliterende rol. De werkzaamheden van de medewerker marketing en communicatie liggen op het gebied van: - assisteren bij projectactiviteiten - onderhouden van contacten en relaties - onderhouden van informatie en data - uitvoeren van marketingactiviteiten - uitvoeren van communicatieactiviteiten - uitvoeren van logistieke en organisatorische taken t.b.v. een evenement/productie. Kerntaken 1. Assisteert bij projectactiviteiten 2. Onderhoudt contacten en relaties 3. Onderhoudt informatie en data Competenties: 1. te assisteren bij het opstellen van beleidsplannen 2. te assisteren bij (de uitvoering van) projectactiviteiten 3. eenvoudige financiële berekeningen te maken 4. voorstellen te presenteren en presentaties te geven 5. telefoongesprekken te voeren 6. schriftelijk en digitaal te communiceren 7. klanten te ontvangen/begeleiden 8. relaties te beheren 9. elementaire informatie te onderhouden en te archiveren 10. te handelen naar verantwoordelijkheden en bevoegdheden 11. eigen werkzaamheden voor te bereiden 12. zorg te dragen voor kwaliteit 13. samen te werken 14. klantgericht te handelen 15. te rapporteren over werkzaamheden 16. te communiceren tijdens werkzaamheden 17. beroepscompetenties te ontwikkelen 18. om te gaan met problemen 19. veilig en milieubewust te werken Export medewerker (groothandel) Korte typering van het kwalificatieprofiel De exportmedewerker werkt in alle branches van de internationale groothandel. De exportmedewerker voert voornamelijk commerciële activiteiten uit, zoals het verkopen, het acquireren en het bevorderen van de verkoop. Onderdelen daarvan zijn het onderhandelen met de klant, het adviseren van de klant en het signaleren van kansen en bedreigingen. Om deze taken goed uit te kunnen voeren, is het belangrijk dat de exportmedewerker contacten onderhoudt met relaties, die bij de export betrokken zijn. Maar ook dat hij op de hoogte is van de taal en cultuur van het exportland, zodat hij in de benadering en advisering goed aansluit bij de buitenlandse klant. De exportmedewerker heeft een professionele en commerciële instelling en is gericht op het verlenen van service en behalen van targets. Hij laat een motiverende beroepshouding zien en is sociaalvaardig in contacten met relaties. De binnendienstmedewerker opereert hoofdzakelijk vanuit het eigen kantoor en heeft voornamelijk telefonisch contact met de klant. Zijn specialisatie ligt op het gebied van de te exporteren producten. Als exportmedewerker 103 binnendienst heeft hij tevens de taak om de afhandeling van de verkoop uit te voeren, waaronder het coördineren van de export. De buitendienstmedewerker gaat naar de klanten toe en is daarom ook geregeld in het buitenland. Hij heeft als specifieke taak om de exportmogelijkheden te onderzoeken. Van de exportmedewerker buitendienst wordt verwacht dat hij goed kan inspelen op de situatie bij de klant en de serviceverlening daarop afstemt. De exportmedewerker heeft een uitvoerende rol. Hij is verantwoordelijk voor zijn eigen takenpakket en voert een groot aantal taken op eigen initiatief uit. De exportmedewerker werkt samen met zijn collega’s: de binnen- en buitendienst vullen elkaar aan bij het uitvoeren van hun activiteiten Hij heeft geen hiërarchische verhouding tot collega’s, maar zal in zijn rol als ‘specialist’ collega’s begeleiden op het gebied van vakkennis en daaraan gerelateerde vaardigheden. De exportmedewerker combineert standaardprocedures en bedenkt oplossingen. Aan het begin van zijn loopbaan zal hij niet meteen volledig zelfstandig aan de slag kunnen gaan en begeleiding van zijn leidinggevende en/of collega(‘s) nodig hebben om zich te ontwikkelen in zijn beroep. Voornamelijk voor het omgaan met kernopgaven zal hij ondersteuning en sturing nodig hebben. De exportmedewerker kan binnen de groothandel horizontaal doorstromen naar vestigingsmanager. Kerntaken: 1. Voert verkoopgesprekken met klanten in het buitenland 2. Onderhoudt relaties in het buitenland 3. Bevordert en ondersteunt de verkoop met het buitenland (marketing) Competenties 1. Vakkundig handelen 2. Doel- en proceduregericht handelen 3. Organisatie- en omgevingsgerichtheid 4. Ondernemend handelen 5. Klantgericht handelen 6. Samenwerken 7. Oplossend vermogen en besluitvaardigheid 8. Pro-actief handelen 9. Kwaliteitsgericht handelen 10. Plannen en organiseren 11. Leer- en aanpassingsvermogen Logistiek supervisor (groothandel) Korte typering van het kwalificatieprofiel De logistiek supervisor is werkzaam bij logistieke dienstverleners, groothandels, productiebedrijven of transportbedrijven. Hij stuurt één of meer logistiek groepsleiders of logistiek medewerkers aan. De logistieksupervisor is verantwoordelijk voor efficiënte inzet van bedrijfsmiddelen en medewerkers. Tevens levert de logistiek supervisor informatie aan ten behoeve van het management. De logistiek supervisor draagt zorg voor het Arbo-jaarplan, het kwaliteitsplan en het personeelsbeleid in zijn verantwoordelijkheidsgebied. De taken van de logistiek supervisor vallen uiteen in operationele en beleidsvoorbereidende taken. Met betrekking tot de operationele taken stuurt hij alle activiteiten aan die te maken hebben met ontvangst, controle, inslag, beheer, picking en shipping van de goederen. De meeste van de uitvoerende werkzaamheden delegeert de logistiek supervisor naar de logistiek groepsleider(s) aan de hand van prioriteiten, werkafspraken, instructies, ontwikkelpotentie, eisen en wensen. De logistiek supervisor voert met regelmaat overleg met zijn leidinggevende en de afdeling Personeelszaken over de uitvoering van het personeelsbeleid. De logistiek supervisor doet aanbevelingen ter verbetering van werkmethoden en hulpmiddelen. Daarnaast draagt hij zorg voor de afhandeling van klachten. Verder maakt de logistiek supervisor (afdelings)planningen en ziet hij erop toe dat de werkzaamheden conform de procedures worden uitgevoerd. Met betrekking tot de beleidsvoorbereidende taken is de logistiek supervisor in staat informatie aan te dragen ten behoeve van het management. Ook levert de logistiek supervisor informatie aan voor het opstellen van contracten met klanten, leveranciers en vervoerders. Hij adviseert over procedures met betrekking tot alle activiteiten in de goederenstroom. De logistiek supervisor is betrokken bij het maken van het (afdelings)budget en voert activiteiten conform het beleid uit. Daarnaast is de logistiek supervisor in staat de groepsleider(s) logistiek, het management en andere bedrijfsafdelingen met regelmaat te informeren over procesverloop, kostenontwikkeling en het resultaat van de gedelegeerde werkzaamheden. Deze informatie relateert de logistiek supervisor aan de bedrijfsdoelstellingen met betrekking tot de logistiek en de logistieke processen, waaronder budget en efficiencydoelen. De logistiek supervisor heeft een aansturende en uitvoerende rol en combineert standaardprocedures of bedenkt oplossingsgerichte procedures. Hij is verantwoordelijk voor zijn eigen takenpakket, zijn medewerkers en de prestaties van zijn team/afdeling. Bij de aanvang van de functie zal de logistiek supervisor niet meteen volledig zelfstandig aan de slag kunnen gaan en begeleiding nodig hebben om zich te ontwikkelen in zijn beroep. De beginnende logistiek 104 supervisor zal verder nog moeten groeien in verantwoordelijkheid, zelfstandigheid en in zijn rol als leidinggevende. De beginnende logistiek supervisor zal in steeds grotere mate verantwoordelijk worden voor de medewerkers en resultaten van het team/de afdeling. In het begin zal hij veel overleg plegen met de leidinggevende over prestaties van het team/de afdeling. Ook zal hij ondersteuning zoeken bij het interpreteren van gegevens en het doen van verbetervoorstellen. Verder zal hij in de loop van de tijd zijn leiderschapscapaciteiten uitbreiden, door steeds meer in de rol van begeleider van de medewerkers te groeien, hen in hun ontwikkeling te coachen en steeds meer gebruik te maken van zijn leiderschapscapaciteiten. Als loopbaanperspectief heeft de logistiek supervisor de mogelijkheid door te groeien naar logistiek manager. Het kwalificatieprofiel is opgenomen in de kwalificatiestructuur: - VTL: Transport en Logistiek, sectie Wegvervoer - Kenniscentrum Handel: groothandel en internationale handel - Innovam: mobiliteitsbranche - LIFT group: confectie- en textielbranche - SVO: vlees- en gemaksvoedingsindustrie - SH&M: hout- en meubelbranche Kerntaken: 1. Plant, bewaakt en administreert het logistieke proces. 2. Draagt zorg voor voorraad- en locatiebeheer. 3. Geeft leiding aan het logistieke proces. 4. Voert het bedrijfsbeleid uit. 5. Voert het personeelsbeleid uit. Competenties: 1. Klantgericht handelen 2. Samenwerken 3. Kwaliteitsgericht handelen 4. Leidinggeven 5. Vakkundig handelen 6. Doel- en proceduregericht handelen 7. Organisatie- en omgevingsgerichtheid 8. Oplossend vermogen en besluitvaardigheid 9. Pro-actief handelen 10. Plannen en organiseren 11. Leer- en aanpassingsvermogen 12. Coachend vermogen Ondernemer detailhandel Korte typering van het kwalificatieprofiel De ondernemer detailhandel werkt als zelfstandige in de detailhandel in uiteenlopende winkelformules binnen het MKB in zowel de food als non-food sector. De ondernemer geeft leiding aan een kleine zelfstandige onderneming. Voor het voeren van een goed beleid stelt hij een ondernemingsplan op met alle ideeën, gegevens en cijfers die van belang kunnen zijn. Hij formuleert het beleid op het gebied van commercie, financiën, organisatie, personeel en logistiek. Met de verzorging van zijn winkel, assortimentskeuze, persoonlijk contact met de klant en een goede serviceverlening zorgt hij voor klantenbinding en het behalen van goede omzetresultaten. De ondernemer voert de werkzaamheden op de werkvloer zelf uit en wordt daarbij soms ondersteund door medewerkers. Deze begeleidt, stimuleert en motiveert hij om als vakman in het vakgebied werkzaam te zijn. De ondernemer zorgt verder voor een netwerk om zijn positie op de markt te versterken. Hij onderhoudt hiervoor contacten met verschillende spelers op het veld. De ondernemer heeft een uitvoerende en aansturende rol en is verantwoordelijk voor zijn eigen takenpakket, voor zijn medewerkers en de resultaten van zijn onderneming. De ondernemer als koersbepaler combineert en bedenkt oplossingsgerichte procedures om zijn onderneming op te zetten, voort te zetten of uit te breiden. Een beginnende ondernemer zal in veel gevallen na zijn opleiding eerst in andermans bedrijf gaan werken om ervaring op te doen en pas later in zijn loopbaan een eigen onderneming opstarten. Als ondernemer zal hij zeer zelfstandig te werk moeten kunnen gaan, aangezien hij in de meeste gevallen geen mentor binnen zijn eigen onderneming heeft. Hij kan hiervoor wellicht wel gebruikmaken van collega-ondernemers of zijn netwerk. Bij de start van zijn onderneming zal de ondernemer niet altijd personeel in dienst hebben. Afhankelijk van de groei en de grootte van de onderneming zal de ondernemer personeel in dienst nemen. Kerntaken: 1. Ontwikkelt het beleid op het gebied van commercie, financiën en logistiek 2. Voert het beleid uit op het gebied van commercie, financiën en logistiek 105 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Netwerkt en onderhoudt (externe) relaties Begeleidt en coördineert personeel Bepaalt het assortiment en koopt artikelen in Voert en/of begeleidt verkoop- en adviesgesprekken Beheert en begeleidt de verzorging van artikelpresentaties, winkelruimte en –omgeving Handelt verkooptransacties af en/of begeleidt daarbij Beheert en begeleidt ontvangst en opslag Competenties: 1 Vakkundig handelen 2 Doel- en proceduregericht handelen 3 Organisatie- en omgevingsgerichtheid 4 Ondernemend handelen 5 Klantgericht handelen 6 Samenwerken 7 Oplossend vermogen en besluitvaardigheid 8 Pro-actief handelen 9 Kwaliteitsgericht handelen 10 Plannen en organiseren 11 Leer- en aanpassingsvermogen 12 Coachend vermogen 13 Leidinggeven Filiaalmanager (detailhandel) Korte typering van het kwalificatieprofiel De filiaalmanager werkt in de detailhandel in uiteenlopende winkelformules in zowel het MKB als het GWB en in zowel de food als non-food sector. De filiaalmanager beheert een kleine vestiging van een centraal geleid filiaalbedrijf. Hij begeleidt en coördineert alle werkzaamheden binnen het filiaal en stuurt daarvoor de medewerkers in het filiaal aan. De filiaalmanager voert het beleid vanuit het hoofdkantoor uit. Hij stemt waar nodig de uitvoering van het beleid af op lokale omstandigheden, maar blijft binnen de kaders van het hoofdkantoor. De filiaalmanager leidt het team van medewerkers in het filiaal en heeft hierbij aandacht voor het individu. Hij is verantwoordelijk voor de juiste taakuitvoering van de medewerkers en hun ontwikkeling in het vak. Verder stuurt de filiaalmanager medewerkers aan bij operationele werkzaamheden, zoals verkopen, ontvangst en opslag, afhandeling van de verkooptransactie en de verzorging van de verkoopruimte. Incidenteel verricht hij deze werkzaamheden zelf. De filiaalmanager detailhandel houdt zich verder nog bezig met het controleren van procedures rondom ontvangst en opslag. De manager wonen beheert de uitvoering van orders. De filiaalmanager is klantgericht, sociaalvaardig, ondernemend, representatief en assertief. Hij heeft een commerciële en professionele instelling, is servicegevoelig en vindt dienstverlening aan de klant belangrijk. De filiaalmanager laat een stimulerende en motiverende beroepshouding zien in de omgang met klanten, collega’s en leidinggevenden. Hij heeft daarbij een groot verantwoordelijkheidsgevoel. De filiaalmanager heeft een aansturende en uitvoerende rol en combineert standaardprocedures of bedenkt oplossingsgerichte procedures. Hij is verantwoordelijk voor zijn eigen takenpakket, zijn medewerkers en de prestaties van het filiaal. Bij de start zal de filiaalmanager niet meteen volledig zelfstandig aan de slag kunnen gaan en begeleiding vanuit het hoofdkantoor nodig hebben om zich te ontwikkelen in zijn beroep. Hij zal niet direct geheel verantwoordelijk zijn voor het filiaal, maar onder toezicht staan van het hoofdkantoor of mentor van een gelijksoortig filiaal. De beginnende filiaalmanager zal verder nog moeten groeien in verantwoordelijkheid, zelfstandigheid en in zijn rol als leidinggevende. De beginnende filiaalmanager zal in steeds grotere mate verantwoordelijk worden voor de medewerkers en resultaten van het filiaal. In het begin zal hij veel overleg plegen met het hoofdkantoor over prestaties van het filiaal en de medewerkers. Ook zal hij ondersteuning zoeken bij het interpreteren van gegevens en het doen van verbetervoorstellen. Verder zal hij in de loop van de tijd zijn leiderschapscapaciteiten uitbreiden, door steeds meer in de rol van begeleider van de medewerkers te groeien, hen in hun ontwikkeling te coachen en steeds meer gebruik te maken van zijn leiderschapscapaciteiten. Als loopbaanperspectief heeft de filiaalmanager de mogelijkheid door te groeien binnen de detailhandel in filiaalgrootte of binnen de organisatieleiding te gaan geven aan meer filialen. Hij kan er ook voor kiezen in de breedte door te groeien naar het beroep ondernemer. Kerntaken: 1. Beheert en voert het commercieel en financieel beleid van het hoofdkantoor uit 2. Voert het personeelsbeleid uit binnen het filiaal 3. Voert en coördineert verkoopgesprekken 4. Coördineert en beheert artikelpresentaties, winkelruimte en –omgeving 5. Coördineert ontvangst en opslag 6. Bestelt artikelen 106 Competenties: 1. Vakkundig handelen 2. Doel- en proceduregericht 3. Organisatie- en omgevingsgerichtheid 4. Ondernemend handelen 5. Klantgericht handelen 6. Samenwerken 7. Oplossend vermogen besluitvaardigheid 8. Pro-actief handelen 9. Kwaliteitsgericht 10. Plannen en organiseren 11. Leer- en aanpassingsvermogen 12. Coachend vermogen Leidinggeven Vestigingsmanager groothandel Korte typering van het kwalificatieprofiel De vestigingsmanager groothandel werkt in de groothandel in uiteenlopende bedrijfsformules in het MKB.De vestigingsmanager beheert een vestiging die onder een centrale organisatie valt en in de meeste gevallen een regiofunctie heeft. De vestigingsmanager beheert een vestiging tot ongeveer 25 medewerkers. Hij begeleidt en coördineert alle werkzaamheden binnen de vestiging. De vestigingsmanager is verantwoordelijk voor alles in en om het bedrijf. Hij beheert de vestiging en bewaakt het imago van de vestiging. De vestigingsmanager is verantwoordelijk voor het behalen van een geprognosticeerde omzet binnen de beschikbaar gestelde budgetten en neemt dus allerlei beslissingen om die omzet te behalen. Om de omzetten te behalen voert de vestigingsmanager beleidsmatige taken uit op het gebied van commercie, financiën, logistiek en personeel. Het is daarbij belangrijk dat hij het beleid van de centrale organisatie naar de eigen situatie en de regio vertaalt. Daarnaast is de vestigingsmanager meewerkend voorman. Hij stuurt daarbij medewerkers aan bij operationele werkzaamheden, houdt toezicht op de werkzaamheden en is verantwoordelijk voor de werkprocessen in logistiek en verkoop in de vestiging. Hij zorgt voor een netwerk met verschillende klantrelaties. Bij deze klanten voert hij verkoop- en acquisitieactiviteiten uit of delegeert deze werkzaamheden aan medewerkers. Hij bekijkt voortdurend of het assortiment en marketingbeleid van de centrale organisatie voldoen aan de regionale wensen. De vestigingsmanager houdt toezicht op de goederenstroom van ontvangst, opslag, orderproductie, transport en de wijze waarop met klanten, klachten en service wordt omgegaan. De vestigingsmanager maakt de commerciële resultaten van de vestiging inzichtelijk en heeft in verband daarmee regelmatig contact met de centrale organisatie. Verder onderhoudt hij ook voor de andere activiteiten contact met de centrale organisatie en doet voorstellen ter verbetering. De vestigingsmanager heeft een aansturende en uitvoerende rol en combineert standaardprocedures of bedenkt oplossingsgerichte procedures. Hij is verantwoordelijk voor zijn eigen takenpakket, zijn medewerkers en de prestaties van de vestiging. Bij de start zal de vestigingsmanager niet meteen volledig zelfstandig aan de slag kunnen gaan en begeleiding vanuit de centrale organisatie nodig hebben om zich te ontwikkelen in het beroep. Hij zal niet direct geheel verantwoordelijk zijn voor de vestiging, maar onder toezicht staan van de centrale organisatie of mentor van een soortgelijke vestiging. De beginnende vestigingsmanager zal verder nog moeten groeien in verantwoordelijkheid, zelfstandigheid en in zijn rol als leidinggevende. In het begin zal hij veel overleg plegen met de centrale organisatie over de prestaties van de vestiging en de medewerkers. Verder zal hij in de loop van de tijd zijn leiderschapscapaciteiten uitbreiden door steeds meer in de rol van begeleider van de medewerkers te groeien, hen in hun ontwikkeling te coachen en steeds meer gebruik te maken van zijn leiderschapscapaciteiten. Als loopbaanperspectief heeft de vestigingsmanager de mogelijkheid door te groeien binnen de groothandel in vestigingsgrootte of binnen de centrale organisatie leiding te gaan geven aan meer vestigingen. Kerntaken 1. Voert commercieel, logistiek en financieel beleid van de centrale 2. Voert het personeelsbeleid uit binnen de vestiging 3. Voert relatiemanagement uit 4. Geeft leiding aan verkoop- en acquisitieactiviteiten en voert deze 5. Geeft leiding aan processen rondom magazijn en voorraad 6. Beheert assortiment en marketingbeleid en adviseert hierover Competenties 1. Vakkundig handelen 2. Doel- en proceduregericht handelen 3. Organisatie- en omgevingsgerichtheid 8. Pro-actief handelen 9. Kwaliteitsgericht handelen 10. Plannen en organiseren 107 4. 5. 6. 7. Ondernemend handelen Klantgericht handelen Samenwerken Oplossend vermogen en besluitvaardigheid 11. Leer- en aanpassingsvermogen 12. Coachend vermogen 13. Leidinggeven Juridisch medewerker Korte typering van het kwalificatieprofiel Het kwalificatieprofiel juridisch medewerker bestaat uit een kerndeel en vier uitstroomdifferentiaties, te weten arbeidsvoorziening en personeelswerk, openbaar bestuur, sociale zekerheid en zakelijke dienstverlening. De juridisch medewerker wordt opgeleid voor werkzaamheden binnen de arbeidsvoorziening (bijvoorbeeld de uitzendbranche), een afdeling personeelszaken van elke willekeurige organisatie, het openbaar bestuur (bijvoorbeeld de gemeentelijke organisatie), de sociale zekerheid (bijvoorbeeld een uitvoeringsinstelling sociale zekerheid), de zakelijke dienstverlening (bijvoorbeeld het notariaat, de deurwaarderspraktijk of de advocatuur). Hij heeft te maken met (wettelijke) procedures, verzorgt de termijnbewaking en stelt (juridische) documenten op of ondersteunt de leidinggevende daarbij. Hij verzorgt het cliëntencontact, informeert cliënten over procedures en beantwoordt (juridische) vragen. Zo nodig verwijst hij cliënten door. Daarnaast verricht hij administratieve taken en dient hij goed om te kunnen gaan met geautomatiseerde systemen en specifieke softwarepakketten. Ook worden er hoge eisen gesteld aan de taalvaardigheid van de juridisch medewerker, zowel mondeling als schriftelijk. De taken van de juridisch medewerker liggen vooral op operationeel niveau. Kerntaken 1. Geeft informatie en verwijst door 2. Stelt (juridische) standaarddocumenten op 3. Verricht (financieel-)administratieve taken ten aanzien van dossiers Competenties: 1. algemene informatie geven 2. juridische documenten typeren en interpreteren 3. administratieve werkzaamheden verrichten 4. zijn eigen werkzaamheden voorbereiden 5. omgaan met vertrouwelijke informatie 6. een bijdrage leveren aan optimalisering van de dienstverlening 7. veilig en milieubewust werken 8. samenwerken 9. communiceren 10. participeren binnen werkoverleggen 11. reageren op agressief en/of non-coöperatief gedrag 12. omgaan met cliënten van verschillende achtergrond 13. beroepscompetenties ontwikkelen Leidinggevende horeca, contractcatering, informatie, recreatie en bakkerij Korte typering van het kwalificatieprofiel Het kwalificatieprofiel Leidinggevende bestaat uit een kern en negen contextgebonden uitstroomdifferentiaties. De kern kan echter ook niet los worden gezien van de context. De uitstroomdifferentiaties zijn: 1. Leidinggevende ambachtelijke bakkerij 2. Hoofd informatie 3. Leidinggevende bediening 4. Leidinggevende keuken 5. Fastfoodmanager 6. Aqua & leisure executive 7. Leisure & hospitality executive 8. Cateringbeheerder/manager 9. Shiftleader De kern: Houders van het diploma Leidinggevende zijn gekwalificeerd om leiding te geven aan een afdeling, vestiging, team of onderdeel van een bedrijf in de branches Horeca, Contractcatering, Brood/banket en Toerisme. De branches waarin de Leidinggevende zijn werkzaamheden uitvoert, hebben een dienstverlenend karakter. De werkzaamheden, producten en diensten worden primair afgestemd op de wensen en verwachtingen van gasten en klanten. De Leidinggevende is verantwoordelijk voor de uitvoering van werkzaamheden in de betreffende afdeling, team, vestiging of onderdeel van het bedrijf. Hij is de schakel tussen de medewerkers van de afdeling en de manager/ondernemer. De leidinggevende waarborgt de kwaliteit en voortgang van werkzaamheden in de betreffende afdeling. Hij is derhalve verantwoordelijk voor onder meer de tevredenheid van de gasten/klanten, 108 voor het behalen van de beleidsdoelen, voor het naleven van de wettelijke en bedrijfsvoorschriften en voor een goede werksfeer. De Leidinggevende werkt in voorkomende gevallen mee bij het uitvoeren van de dagelijkse werkzaamheden. De uitstroomdifferentiaties: De Leidinggevende ambachtelijke bakkerij is werkzaam in de grotere ambachtelijke bakkerijen. Het Hoofd informatie is werkzaam in bedrijven in de sector toeristische informatie. De Leidinggevende bediening werkt vooral in middelgrote bedrijven waar gerechten en dranken worden geserveerd. Hij beheert de wijnvoorraad. De Leidinggevende keuken voert zijn werkzaamheden hoofdzakelijk uit in keukens van een (hotel)/restaurant, vergader-/congrescentrum en instellingen. Hij zorgt voor de samenstelling van menukaarten en menuplanningen. De Fastfoodmanager is werkzaam in een fastfood bedrijf. De Aqua & leisure executive is werkzaam in publieke zwembaden, attractiebaden of privé-baden. Hij is verantwoordelijk voor een programma van recreatieve- en zwembewegingactiviteiten. De Leisure & hospitality executive is werkzaam in de sectoren verblijfsrecreatie en dagrecreatie. Hij is verantwoordelijk voor het activiteitenprogramma. De Cateringbeheerder/manager beheert de restauratieve dienstverlening aan een bedrijf, overheids- of zorginstelling in opdracht van een contractcateringorganisatie. De Shiftleader verricht zijn werkzaamheden in middelgrote tot grote horecabedrijven. Afhankelijk van de bedrijfsformule hebben de werkzaamheden betrekking op de bediening, de keuken of beide afdelingen. Kerntaken: 1. Voert het strategisch/operationeel management uit. 2. Voert het personeelsbeleid uit. 3. Voert het middelenmanagement uit. 4. Organiseert de dagelijkse werkzaamheden. 5. Voert dagelijkse werkzaamheden uit. Competenties: 1. In te spelen op ontwikkelingen. 2. Afdelingsplannen op te stellen. 3. Medewerkers te werven en selecteren. 4. Personeelsbeheer uit te voeren. 5. Medewerkers te beoordelen en belonen. 6. Leerlingen en stagiaires te begeleiden, opleiden en beoordelen. 7. Bijdragen te leveren aan afdelingsbegroting. 8. Budgetten te bewaken. 9. Voorraden te beheren. 10. Werkzaamheden te rapporteren. 11. Werkuitvoering te coördineren en bewaken. 12. Werkzaamheden toe te wijzen. 13. Medewerkers aan te sturen. 14. Werkprocessen te evalueren en verbeteren. 15. Overleg te voorbereiden, leiden en afwerken. 16. Vragen en klachten op te vangen en afhandelen. 17. Eigen handelen te evalueren. 18. Vakkennis bij te houden. 19. Dagelijkse werkzaamheden uit te voeren. Ondernemer horeca / bakkerij Korte typering van het kwalificatieprofiel Het kwalificatieprofiel Ondernemer horeca/bakkerij bestaat uit een kern en vier contextgebonden uitstroomdifferentiaties. De kern kan echter ook niet los worden gezien van de context. Uitstroomdifferentiaties: 1. Ondernemer bakkerij 3. Manager/ondernemer fastfood 2. Manager/ondernemer café/bar 4. Manager/ondernemer horeca De kern: Houders van het diploma ‘Ondernemer horeca/bakkerij ’ zijn gekwalificeerd om een onderneming te starten. De Ondernemer horeca/bakkerij is in eerste instantie louter een ondernemer van één of meerdere bedrijven. Hij zal in veel gevallen eigenaar zijn van het bedrijf (of bedrijven). Afhankelijk van de grootte van het bedrijf en het aantal bedrijven/vestigingen is de ondernemer meer of minder betrokken bij de operationele leiding en bedrijfsvoering. Een andere verschijningsvorm van Ondernemer horeca/bakkerij is te vinden in grote horecabedrijven. De Ondernemer horeca/bakkerij is dan niet de eigenaar van het bedrijf (of bedrijven) maar geeft leiding aan een bedrijf/vestiging. De Ondernemer horeca/bakkerij draagt zorg voor het opstellen van de diverse plannen die nodig zijn voor het drijven van de onderneming. Hij bepaalt het beleid en ziet erop toe dat het vastgestelde beleid wordt uitgevoerd. 109 Hij draagt zorg voor de bedrijfsvoering en ziet erop toe dat alle wettelijke regels en voorschriften die te maken hebben met het bedrijf, in acht worden genomen. Hij is erop gericht dat de hoofddoelstellingen van het bedrijf, behalen van winst en zorgen voor continuïteit, worden gerealiseerd. De uitstroomdifferentiaties: De Ondernemer bakkerij is oprichter en/of eigenaar van een of meerdere ambachtelijk brood- en/of banketbakkerijen. Hij is vooral bezig met ondernemen en leidinggeven aan het bedrijf. Afhankelijk van de grootte van het bedrijf werkt hij bijna dagelijks mee in de productie. De Manager/ondernemer fastfood is oprichter, eigenaar en/of bedrijfsleider van een bedrijf dat fastfoodproducten aanbiedt. Hij is belast met de operationele leiding van het bedrijf. Daarnaast werkt hij mee aan de uitvoering van de dagelijkse werkzaamheden. De Manager/ondernemer café/bar is oprichter, eigenaar en/of bedrijfsleider van een bedrijf dat zowel spijzen als dranken aanbiedt. Hij is belast met de operationele leiding van het bedrijf. Daarnaast werkt hij mee aan de uitvoering van dagelijkse werkzaamheden. De Manager/ondernemer horeca is oprichter, eigenaar en/of bedrijfsleider van een horecabedrijf met duidelijk van elkaar te onderscheiden afdelingen of met verschillende vestigingen. Een beginnende ondernemer kan nog geen grote afdeling aansturen. Afhankelijk van de organisatie van het bedrijf kan hij direct operationeel leidinggeven of door tussenkomst van afdelingschefs of shiftleaders. Kerntaken: 1. Stelt het strategisch management vast. 2. Stelt het personeelsbeleid vast. 3. Stelt het middelenmanagement vast. 4. Geeft leiding aan werkzaamheden. 5. Bewaakt het rendement, de efficiency en de productiviteit van het bedrijf. Competenties: 1. Een onderneming te starten. 2. Strategische plannen op te stellen. 3. Een personeelsplanning te realiseren. 4. Personeelsbeleid te managen. 5. Financiën te plannen en registreren. 6. Te zorgen voor financiële administratie. 7. Te zorgen voor aanbod van producten en diensten. 8. Te zorgen voor beheer en inkoop. 9. Verkoopactiviteiten uit te voeren. 10. Marketing en reclame uit te voeren. 11. Leiding te geven aan werkzaamheden. 12. Wettelijke voorschriften toe te passen. 13. Overleg te leiden. 14. Informatiemanagement uit te voeren. 15. Efficiency, productiviteit en rendement te bevorderen. 16. Vragen en klachten te behandelen. 17. Te rapporteren. 18. Te communiceren. 19. Samen te werken. 20. Activiteiten te evalueren. 21. Beroepscompetenties te ontwikkelen. 22. De inventaris te onderhouden. 23. Innovaties te implementeren. Medewerker Informatiedienstverlening Korte typering van het kwalificatieprofiel De medewerker informatiedienstverlening is werkzaam in een historisch archief, bibliotheek, mediatheek, documentatiecentrum, informatiecentrum en op een afdeling post en archief etc. (die/dat onderdeel vormt van een organisatie of zelfstandig is). Binnen sommige organisaties of afdelingen vindt specialisatie van functie plaats. Dit heeft meestal te maken met de grootte van de afdeling of organisatie. De diversiteit van de organisaties is groot, daardoor zijn er verschillen in de functies. Overeenkomst in alle functies is dat de medewerker informatiedienstverlening het inlichtingenwerk verzorgt, klanten of collega’s wegwijs maakt in systemen, presentaties en promotieactiviteiten verzorgt, het digitale of fysieke informatieaanbod beheert en fysieke of digitale geselecteerde informatie verwerkt tot toegankelijke informatie. De taken van de medewerker informatiedienstverlening liggen vooral op operationeel niveau. Uitstroomdifferentiaties: - Archiefmedewerker historisch documentatiecentrum - Bibliotheekmedewerker - Informatieverzorger Kerntaken: 1. Verzorgt het inlichtingenwerk en klantencontact 2. Verzorgt presentatie- en promotieactiviteiten 110 3. Beheert het informatieaanbod 4. Maakt het informatieaanbod toegankelijk Competenties: 1. informatie te verstrekken 2. klanten te instrueren 3. promotie-activiteiten te verzorgen 4. presentaties te verzorgen 5. de inrichting te verzorgen 6. informatie te selecteren 7. informatieaanbod te beheren 8. informatie formeel te ontsluiten 9. informatie inhoudelijk te ontsluiten 10. zorg te dragen voor kwaliteit 11. eigen werkzaamheden te plannen 12. om te gaan met problemen 13. te communiceren tijdens werkzaamheden 14. klantgericht te handelen 15. te rapporteren over de werkzaamheden 16. samen te werken 17. projecten te coördineren 18. werkzaamheden te coördineren 19. beroepscompetenties te ontwikkelen 20. veilig en milieubewust te werken 111 Bijlage 6: Domeincompetenties, raamwerk descriptoren, model competentieniveaus W.A. Verreck (Deze bijlage is herzien vergeleken met de versie in het 1e rapport) Domeincompetenties versus andere descriptoren en competenties Het volgende schema geeft de plaats aan van domeincompetenties ten opzichte van hbo-kwalificaties en bestaande competenties in opleidingen. I Dublin descriptoren & generieke hbo-bachelor kwalificaties Bachelor kwalificaties, EU afspraak, juni 2005 afbeelding op / vertaling naar generieke hbo (beroepsspecifieke inhouden in beide niet aangegeven) II Domeincompetenties Gemeenschappelijke deel van opleidingen met dezelfde graad, kerntaken en inhouden zijn in algemene termen aangegeven; per opleiding (major, minor) verbijzonderen en aanvullen afspraken over niveaus vrijblijvend, ook tav andere elementen; III Competenties binnen opleidingen Opleidingsoverleg landelijk, domeinadvisering /-afstemming taken en inhouden in detail / context, competentieschema geen uitwerking op curriculumniveau Het schema geeft aan dat domeincompetenties een rol kunnen spelen tussen twee andere kaders. Zij kunnen, mits intern aanvaard en extern door het werkveld gevalideerd, op de duur gaan functioneren op niveau I bij accreditaties. De nieuwe wetgeving en daarvan afgeleide procedures en criteria van de NVAO zijn echter vooralsnog bepalend. De rol van domeincompetenties en domeinen is daarbinnen nog beperkt. De wetgever en de accreditatieorganisatie hebben eigen redenen om een overgang (nu) niet geheel te maken, waar in dit verband niet verder op wordt ingegaan. De domeincompetenties gelden binnen de HBO-raad als gemeenschappelijk referentiekader voor de competenties in opleidingen. Zij kunnen bijdragen aan genormaliseerde formuleringen, aan het in kaart brengen van verschillen en overeenkomsten, waardoor flexibelere opleidingstrajecten mogelijk worden. Nieuwe beroepsontwikkelingen kunnen sneller leiden tot een nieuw traject (of stoppen van een traject) dan het geval is met volledige opleidingen. Dat geldt zeker in een structuur van brede bachelors met majors en minors. De generieke kwalificaties van niveau I bestonden al enkele jaren als aanduiding van het hbo-niveau. Ze zijn vervolgens opgenomen in het rapport over bachelor- en masterkwalificaties (van de commissie Franssen) als generieke kwalificaties voor de hbo-bachelor. Zij zijn te vinden in diverse landelijke profielen van opleidingen. De bruikbaarheid is echter beperkt, wat onder meer blijkt uit de manier waarop ze een plaats krijgen in die opleidingsprofielen. Ze worden vaak opgevat als een vorm van controle op het niveau. De verzameling kwalificaties is ook heterogeen. Sommige zijn te plaatsen onder de noemer van de twee algemene domeincompetenties voor alle HEO-domeinen. Andere betreffen vooral aspecten van competenties, kennis- of vaardigheidselementen, houdingen, afhankelijk van een taak of de werkwijze. De Dublin-descriptoren zijn overigens als kader voor de accreditatie gekozen door de NVAO, omdat de internationale acceptatie ervan beter is gewaarborgd. De competenties van opleidingen staan in de beroeps- en opleidingsprofielen, die steeds vaker gewoon competentieprofielen worden genoemd. Deze profielen zijn als regel tot stand gekomen via landelijke overlegverbanden. De meeste zijn in de laatste vijf jaar geactualiseerd en goedgekeurd door de HBOraad. Het ligt in de lijn der verwachtingen dat de competentieprofielen op de duur een relatie vertonen 112 met de gemeenschappelijke domeincompetenties, elementen bevatten die daarin ook voorkomen, zij het abstracter geformuleerd. Dit geldt voor zover een relatie is te leggen tussen domein en opleiding, want opgemerkt moet worden dat de indeling van opleidingen naar domeinen geen hard gegeven is. Dezelfde opleidingen in naam kunnen per instelling tot andere domeinen behoren (een andere graad toekennen) en ook geheel afwijkende bachelorgraden komen voor. Overigens betreft het een beperkt aantal afwijkingen van het advies over graden (domeinen) dat door de HBO-raad is gegeven. De samenhang van domeincompetenties en (landelijke) opleidingscompetenties is als volgt voor te stellen. Opleidingen omvatten als regel een samenstel van competenties, die uit diverse domeinen afkomstig kunnen zijn. Zij kiezen voor een domein en daarmee is de stam van gemeenschappelijke domeincompetenties een gegeven. Dit betekent niet dat hiermee het niveau van de domeincompetentie al is aangegeven. Dat kan en moet nog door de opleiding worden vastgesteld, tenzij uiteraard op dit punt ook in landelijk verband afspraken zijn gemaakt. Opleidingen moeten domeincompetenties interpreteren (en ook competentieniveaus als deze zijn afgesproken). Dat wil zeggen ze moeten ze verbijzonderen naar de eigen contexten, werkvelden en beroepspraktijk waarmee men te maken heeft. Verder moet de gemeenschappelijke stam aangevuld worden, wat op diverse manieren kan gebeuren: a. domeincompetenties uit andere domeinen in de sector economie overnemen, al dan niet aangepast b. domeincompetenties uit (domeinen van) andere sectoren overnemen, op dezelfde wijze c. specifieke competenties voor de opleiding formuleren die niet eenvoudig herleidbaar zijn tot competenties van een of ander domein Een aantal opleidingen heeft op deze wijze al in 2004 en 2005 een nieuw profiel ontwikkeld waarin is uitgegaan van de gemeenschappelijke domeincompetenties. De complete verzameling competenties voor een opleiding kan dus afkomstig zijn uit diverse bronnen. Een accent blijft liggen op de gemeenschappelijke stam, omdat deze de uiteindelijke bachelorgraad bepaalt. In schema ziet het voorgaande er als volgt uit, waarbij XX staat voor de keuze van domein (meestal de major) en x voor selectie van competenties uit een ander domein (vaak een minor) en y voor een niet-domeingebonden specifieke competentie. Let wel dat niveaus van domeincompetenties in dit schema niet zijn aangegeven. Opleiding 1 Opleiding 2 Opleiding 3 Opleiding 4 Domein V XX x Domein W X X Domein X XX X Domein Y X Domein Z Anders Y X XX X XXX Y Domeincompetenties en het begrip competenties De term ‘domein’ wordt niet verder uitgewerkt, maar het is duidelijk dat de professioneel-inhoudelijke taken in de beroepspraktijk centraal staan bij domeincompetenties. Kennis en vaardigheden uit de disciplines en vakken zijn daarbij noodzakelijk. Het gaat dus ook om competenties. Een uiteenzetting over het begrip ‘competentie’ en diverse zaken die daarmee verband houden is te vinden in bijlage 5 en bijlage 6 geeft een schema voor specificatie van een competentie met een toelichting. Intermezzo: Een gedeeltelijke uitzondering wat inhoud betreft vormen twee algemene domeincompetenties, zie hieronder. Verder is te wijzen op persoonscompetenties (of persoonlijke eigenschappen) die vaak worden genoemd in opleidingsprofielen. Ook daar spelen de inhouden geen rol, maar gaat het om psychologische kenmerken die een individu al dan niet heeft. Ze zijn niet of beperkt het onderwerp van opleidingen in hoger onderwijs en blijven hier buiten beschouwing. Ze kunnen binnen een beroepsopleiding van belang zijn, doordat ze kunnen gelden als noodzakelijke (maar niet voldoende) voorwaarden voor het uitoefenen van het beroep. Het moet dan gaan om cruciale kwaliteiten die een individu moet hebben in die praktijkcontext (bijv. een dienstverlenende instelling, accuraat werken, 113 integriteit. Enkele eigenschappen, die vroeg in de studie zijn vast te stellen en bij tekorten is begeleiding nodig of verwijzing naar andere beroepen. Twee domeincompetenties voor alle domeinen Er zijn twee domeincompetenties geformuleerd die gelden voor alle gelden voor alle domeinen. Strikt genomen zijn het geen domeincompetenties, omdat inhouden en taken niet zijn gespecificeerd. Beide groeperen ze onder een noemer diverse verwante aspecten die in veel opleidingen aandacht vragen en krijgen. Opleidingen moeten, al dan niet gezamenlijk, uit de diverse aspecten kiezen en wegen hoe ze aan de orde moeten komen. Deze competenties komen doorgaans in combinatie met een of meer van de overige competenties voor in het onderwijs, maar wel met een eigen meting, wat mede een reden is ze expliciet op te nemen. De abstractiegraad is vergelijkbaar met de andere domeincompetenties. Ze completeren op het niveau van domeincompetenties het gemeenschappelijk deel van opleidingen. De opleidingen staan samen voor de taak de inhoudelijke domeincompetenties te verbijzonderen en aan te vullen met specifieke competenties voor de opleiding. Elke opleiding moet vervolgens deze en de twee algemene domeincompetenties uitwerken in het curriculum, majors en minors. Competentieniveaus voor domeincompetenties Het specificatieschema geeft ook aan dat competentieniveaus zijn aan te geven, ontwikkelingsfases waarin een competentie steeds beter wordt beheerst. Als regel vraagt dit overdracht naar nieuwe situaties van eerder gevonden oplossingen en aan kunnen van complexer taken. Zij zijn onmisbaar in een curriculum als men meting (assessment) van competentie-ontwikkeling serieus neemt. Zij zijn ook nodig als hogescholen in flexibele studietrajecten rekening willen houden met de mogelijkheid dat studenten al eerder competenties kunnen hebben verworven, bijvoorbeeld in de praktijk. Het blijkt lastig overeenstemming te bereiken over beschrijving van competentieniveaus. Het kan misschien lukken voor opleidingen met dezelfde naam en hetzelfde profiel, maar is moeilijker als de verschillen toenemen. De vraag is ook voor domeincompetenties aan de orde en besloten is om in de 1e versie geen competentieniveaus te formuleren. Diverse overwegingen speelden daarbij een rol en het besef dat nog veel vraagtekens bestaan over het gebruik. Diverse invalshoeken spelen een rol. Een mogelijk gebruik dient zich aan bij de afstemming met het mbo dat nieuwe kwalificatieprofielen heeft ontwikkeld waarin competenties een prominente rol spelen. Domeincompetenties aan het einde van de hbo-opleiding zijn daarvoor te ver verwijderd. Een soortgelijke overweging geldt voor niveaus die een tussenuitstroom beogen en een min of meer formeel karakter hebben, zoals de ontwikkelingen rond de Associate Degree. Hieronder is een toelichting op gehanteerde invalshoeken en begrippen, bedoeld om elementen aan te reiken voor de verdere uitwerking. Vervolgens is een voorstel uitgewerkt voor een algemeen kader van competentieniveaus, dat kan gelden voor alle domeinen en mogelijk ook nuttig kan zijn bij het opstellen van competenties in opleidingen. Op het gebied van taalcompetenties bestaan al normen en niveaus, die nationaal en internationaal steeds meer ingang vinden: het Common Europen Framework of Reference for Languages. Dit raamwerk is op alle onderwijsniveaus behalve het hoger onderwijs nader uitgewerkt en het omvat ruimschoots aanknopingspunten om elementen van taalcompetenties te specificeren en meten, zowel in het Nederlands als voor vreemde talen. De acceptatie voor de domeinen en opleidingen ligt dus zeer voor de hand. Een uitwerking voor het domein Commerce is gemaakt bij domeincompetentie 7, die ook voor andere domeinen en opleidingen een hulpmiddel kan zijn bij de uitwerking. Invalshoeken en begrippen rond competentieniveaus De praktijk van opleidingsprofielen laat zien dat verschillende oplossingen worden gezocht voor het bepalen van competentieniveaus waarop competentieontwikkeling moet worden gedemonstreerd. Enkele passeren hieronder de revue. Het blijkt dat op de meeste wel iets is aan te merken vanuit een conceptueel en systematische benadering, onverlet de bruikbaarheid die misschien bestaat in de praktijk. 114 A Rollen als aanduiding van niveau. Rol is een begrip dat verwijst naar een positie in een organisatie, al dan niet tijdelijk (programma of project), meer in het bijzonder een uitvoerende organisatie (bijlage 2 geeft een toelichting over taken, rollen en functies). Het is mogelijk een aantal taken (een taakcluster) toe te kennen aan een rol en deze taakrollen te ordenen in een oplopende gradatie (zie referentie hierna): meewerken – uitvoeren – samenwerken – afstemmen – assisteren of begeleiden – adviseren – sturing geven aan of leiden van de uitvoering – beslissen – verantwoordelijk zijn voor de uitvoering. Een rol is dus sterk bepaald door de relatie met anderen waarmee in een taak samengewerkt moet worden en vaak aangeduid zonder een specifieke inhoud bij de taken. Rollen kunnen gecombineerd zijn in een persoon. Daarbij kan uiteraard snel verwarring snel optreden vanuit welke rol iemand opereert, zeker in jet eerste geval. Er zijn twee reden waarom de aanduiding van een rol minder geschikt is om een competentieniveau aan te geven. 1. Ten eerste moet een competentieniveau gelden voor een persoon en betrekking hebben op de kwaliteiten van zijn (deel van) de uitvoering van een beroepstaak. De relatie met anderen is daarbij dus slechts één mogelijk aspect van de competentie, hoe belangrijk ook. Dat wil zeggen dat dit aspect soms maar niet altijd meespeelt bij het bepalen van een competentie. Soms kan het aspect de kern van de taak vormen en in die gevallen gaat het om een zelfstandige competentie, zoals bijvoorbeeld een competentie projectmanagement (of werken in projecten). 2. Ten tweede geeft ook de ordening van relaties met anderen die hiervoor als voorbeeld is genoemd geen uitsluitsel over de inhoud van de beroepstaak, maar alleen over de aard en mate waarin de relatie met anderen meetelt. Het laatste maakt duidelijk dat rollen ook niet zijn te in te delen (wat soms voorkomt) in termen van bijvoorbeeld beginner, expert, enz. Dit zijn termen die iets proberen te zeggen over het competentieniveau van de persoon, zij het te algemeen en zonder inhoud, maar inconsistent met het begrip rol als bijdrage aan een aspect van de taak. De verwarring die het rolbegrip kan veroorzaken wordt overigens nog groter als rollen worden opgevat als expertises die nodig zijn bij de uitvoering van een taak, die is verdeeld over diverse personen. In feite gaat het dan om expertise die een persoon moet hebben om een bijdrage te kunnen leveren aan de groepstaak. Deze opvatting van het rolbegrip is te herleiden tot taakverdelingen bij groepstaken, die overeenkomsten vertonen met meer klassieke taakverdelingen in organisaties. Het begrip rol is vermoedelijk alleen gebruikt omdat het gaat om projectmatige en tijdelijke taken. Hogere beroepsopleidingen moeten in het algemeen proberen de valkuil te vermijden op te leiden voor specifieke functies. De keuze die soms wordt gemaakt om managementfuncties centraal te stellen is een uitzondering, omdat deze functie vooral dient als integrerend beeld en een aanduiding van de mogelijke toekomst voor de student. Een te sterke aandacht in een opleiding voor beroepsrollen kan, in analogie aan een onterecht accent op functies, leiden tot dezelfde valkuil en daarmee vermindering van breedte in de opleiding, voortijdige specialisatie. B Strategisch, tactisch en operationeel onderscheid als aanduiding van niveau Deze termen zijn vooral gangbaar om handelingsniveaus en beslissingsniveaus in organisaties aan te geven. De gedachte is dat op het strategische niveau veel meer aspecten en factoren een rol spelen, interne en externe, korte termijn maar vooral ook de lange termijn, enz. Dit alles betekent een grotere complexiteit, vraagt meer ervaring, meedenken, voorbereiden en zelfstandigheid van de betrokken personen. In tegenstelling daarmee is men op het operationele niveau vooral bezig met het werk van dag tot dag, veel routines, alleen de korte termijn, enz. Het tactische niveau zit tussen beide in, betreft de keuze van de inzet van middelen en mensen om doeltreffend, effectief en efficiënt de resultaten te realiseren. Aldus bezien zeker termen die kunnen helpen niveaus aan te duiden. Dat gebeurt dan indirect, want de termen hebben vooral betekenis in het kader van de organisatie. Pas afgeleid daarvan kan duidelijk worden gemaakt wat ze betekenen voor de eisen en competenties die de persoon moet hebben. 115 C Kennis, (begeleide) uitvoering, zelfstandig werken, enz. als aanduiding van niveau. Een manier om onderscheid in niveaus aan te brengen is het hanteren van veronderstellingen dat het verwerven van kennis vooraf moet gaan aan het kunnen uitvoeren van taken, waarbij vaak in de uitvoering ook nog eens begeleiding nodig is voordat men zelfstandig de taak aan kan. Dit zijn plausibele veronderstellingen die in praktische situaties zeker nuttig kunnen zijn. Een voorbeeld is het gebruik bij methoden om eerder verworven competenties te kunnen bepalen aan de hand van bewijslast die de persoon kan overleggen. Het aanduiden van niveaus door het curriculum heen, in het kader van major- en minortrajecten is op die manier echter te weinig systematisch. Misschien is het mogelijk deze benadering te verantwoording in een concentrische opzet van het curriculum. Er is enige inconsistentie met competentieleren, omdat kennis en vaardigheden daar juist niet apart zijn te zien. De stap van kennis naar uitvoering is ook wat merkwaardig zonder dat er training is in vaardigheden, gebruik van hulpmiddelen, enz. Tenslotte voegt het aspect begeleiding een nieuw facet toe aan de situatie, dat op zich weinig verband houdt met het niveau van een competentie. Competenties blijven in essentie zaken die aan een persoon verbonden zijn, zeker in een benadering waarin (beroeps)taken centraal staan zoals in dit rapport het geval is en dus voor de beroepsspecifieke en inhoudelijke competenties. De bepaling (assessment) van een competentieniveau is niet afhankelijk van het al dan niet aanwezig zijn van een begeleider. Diploma’s zijn uit te reiken aan individuen. Dus ook bij domeincompetenties, waarin het beroepsspecifieke element centraal moet staan, is deze benadering niet goed houdbaar. Naar een algemeen model voor competentieniveaus Het algemene kader is op te vatten als een model met parameters of algemene kenmerken, die nader zijn in te vullen per domein of opleiding. De keuze van dimensies in het raamwerk heeft als voordeel dat tegelijkertijd een aantal verbanden is te leggen die een ordenende betekenis hebben voor curriculumontwikkeling en accreditatie: 1. Taakuitvoering condities of kenmerken brengen het generieke accreditatiekader in beeld. 2. Competentieontwikkeling fases leggen de relatie met de beroepspraktijk, verhogen kans op externe validatie. 3. Taakfasering (–processen) normaliseren over profielen en introduceren kwaliteitszorg processen. Deze drie dimensies zijn hier kort toegelicht. Een uitgebreide behandeling valt buiten het bestek van dit rapport en past bovendien beter bij een nadere invulling op (landelijk) opleidingsniveau. De dimensies 1 en 2 zijn het belangrijkste om niveaus aan te geven. Zij vormen een tabel met cellen die de positie specificeren op drie condities (1) van drie competentieontwikkeling fases (2). De cellen bevatten een beschrijving van prestaties op taken, bij voorkeur in meetbare criteria. Dimensie (3) is strikt genomen niet nodig, maar completeert met vier processen een kubus van drie dimensies. Deze vormt de ruimte waarbinnen de ontwikkeling van de student (en leerdoelen) zijn te plaatsen. Taakuitvoering condities Het generieke accreditatiekader komt hierbij in beeld, krijgt een plaats door de keuze van twee kenmerken die daar zijn genoemd (complexiteit en transfer) en een kenmerk (verantwoordelijkheid) dat impliciet een rol speelt bij enkele andere kenmerken. Deze drie criteria van het hbo bachelor accreditatiekader zijn zeer geschikt als taakparameters en/of –kenmerken. Zie bijlage 4 voor een korte aanduiding en het verband met de Dublin-descriptoren. Definitie en uitwerking van de criteria voeren hier te ver. Een indruk van de bruikbaarheid geeft de oorspronkelijke formulering van enkele relevante criteria in het accreditatierapport, zie de tabel. 116 Complexiteit: de volgende twee criteria zijn relevant, als geheel of voor een onderdeel. o Complexiteit en creativiteit in handelen: vraagstukken in de beroepspraktijk, waarvan het probleem op voorhand niet duidelijk is omschreven en waarop standaardprocedures niet van toepassing zijn. o Probleemgericht werken: het zelfstandig definiëren en analyseren van complexe probleemsituaties in de beroepspraktijk op basis van relevante kennis en (theoretische) inzichten, het ontwikkelen en toepassen van zinvolle (nieuwe) oplossingstrategieën en het beoordelen van de effectiviteit hiervan. Transfer: de volgende twee criteria zijn relevant, als geheel of voor een onderdeel. o Transfer en brede inzetbaarheid: de toepassing van kennis, inzichten en vaardigheden in uiteenlopende beroepssituaties. o Methodisch en reflectief denken en handelen: het stellen van realistische doelen, het plannen c.q. planmatig aanpakken van werkzaamheden en het reflecteren op het (beroepsmatig) handelen, op basis van het verzamelen en analyseren van relevante informatie. Verantwoordelijkheid: de volgende twee criteria zijn relevant, als geheel of voor een onderdeel. o Brede professionalisering: toerusting met actuele kennis die aansluit op recente (wetenschappelijke) kennis, inzichten, concepten en onderzoeksresultaten, alsmede op de (internationale) ontwikkelingen in het beroepenveld zoals geschetst in het beroepsprofiel, leidend tot kwalificering voor: - het zelfstandig uitvoeren van de taken van een beginnend beroepsbeoefenaar; - het functioneren binnen een arbeidsorganisatie; - de verdere professionalisering van de eigen beroepsuitoefening c.q. het beroep. o Besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid: begrip en betrokkenheid zijn ontwikkeld met betrekking tot ethische, normatieve en maatschappelijke vragen samenhangend met de toepassing van kennis en de (toekomstige) beroepspraktijk. Competentieontwikkeling in fases Een onderscheid in drie fases van ontwikkeling tijdens de studie en twee fases nadien in de beroepspraktijk biedt mogelijkheden voor aansluiting van opleiding op beroepspraktijk door de HRMaspecten van groei en doorontwikkeling uit te werken. De externe validatie van (domein)competenties door het werkveld kan hierdoor mogelijk eenvoudiger gebeuren. Een bruikbare parallel voor verdere uitwerking is die met de groeimodellen voor organisaties, zoals de kwaliteitsmodellen EFQM en INK, het CMM ontwikkelmodel voor softwarebedrijven en de standaard ISO/IEC 15504 (SPiCE) voor assessment van softwareprocessen. Een keuze voor drie niveaus volstaat. Een aanduiding is gegeven in het specificatieschema van een competentie (bijlage 7), gebaseerd op een theorie over het leren van complexe vaardigheden. Deze laat zien dat dit leren het beste kan gebeuren aan de hand van de totale taak en door het maken van een onderscheid in taakklassen, waarbij op lagere niveaus eenvoudige taken en/of extra informatie en hulpmiddelen nodig zijn. Een voorbeeld van niveaus: 1e Beheersing deeltaak en simpele totaaltaak; basiskennis & –vaardigheden; ondersteunende vaardigheden. 2e Beheersing totaaltaak met eenvoudige en overzichtelijke context; beginniveau beheersing vaardigheden. 3e Beheersing totaaltaak met complexe context; volledige beheersing van alle vaardigheden. Indien inhoudelijke termen voor niveaus moeilijk zijn te vinden, is een simpele ordening met rangnummers of in laag, midden, hoog ook mogelijk. Een keuze voor vier niveaus komt ook voor, is vaak gekoppeld aan het 4-jarig bachelorcurriculum. Bijvoorbeeld: beroepsgeschikt (eind jaar 1), stagebekwaam (eind jaar 2), beroepsgevormd (eind jaar 3) en startbekwaam (eind jaar 4). Dit verband is overbodig en mogelijk contraproductief, omdat de flexibilisering van trajecten, de structuur van majors en minors erdoor kan worden gehinderd. 117 Deze twee dimensies zijn voldoende om de ontwikkeling in competentieniveaus nader uit te werken, zoals hiervoor al is opgemerkt. Andere kenmerken van taken en situaties kunnen nog in aanmerking genomen worden, afhankelijk van de opleiding, maar het risico neemt toe van teveel en inconsistente criteria op uiteenlopende niveaus van detaillering. Als voorbeeld van een uitwerking is de volgende tabel gemaakt, geïnspireerd door een vergelijkbare exercitie van voor een domein bij een hogeschool. Model voor competentieniveaus en taakuitvoering condities Competen Taakuitvoering condities tieniveau Complexiteit Transfer 1e niveau Beschikt over en ontwikkelt Beschikt over de nodige kennis 2e niveau 3e niveau basiskennis en vaardigheden, werkt vooral met routines, krijgt instructies, volgt aansturing door leidinggevende. Past kennis toe, werkt met richtlijnen en procedures in complexe situaties, verdiept zich in vraagstukken van complexiteit in het werk. Analyseert problemen, vragen en knelpunten in complexe situaties, handelt in de praktijk zelfstandig, neemt beslissingen, ontwikkelt nieuwe procedures of nieuw plan van aanpak, gebruikt creativiteit in het aanpakken en uitvoeren van opdrachten. en vaardigheden om routinematig te werken in een intern project of voor een externe opdrachtgever. Beschikt over en ontwikkelt uitgebreide kennis, vaardigheden, en enige ervaring om te werken en levert goede prestaties in diverse organisaties. Analyseert de eigen situatie, vult hiaten binnen de eigen kennis aan via zelfsturend leren verwerft waar nodig nieuwe vaardigheden, denkt en werkt met een branche- en organisatie overstijgende kijk op de problemen. Verantwoordelijkheid Draagt verantwoording voor het eigen takenpakket, formuleert doelen, legt over de voortgang verantwoording af. Werkt resultaatgericht, zet eigen trajecten uit, onderhandelt over de trajecten, legt verantwoording af over keuzes, weegt deze af met een termijnperspectief. Werkt pro-actief, verantwoordt op diverse niveaus en professionele wijze de informatieverzameling, theoriekeuze en –vorming en de gekozen oplossingen naar de opdrachtgever en naar collega’s, staat open voor kritisch oordeel van collega’s en beroepsgenoten. De heuristiek van de relatie met groeimodellen voor organisaties, is te illustreren met de karakteristiek van de 5 fases van het EFQM-model, zoals voor het hbo enige jaren geleden is uitgewerkt. Overigens heeft onderzoek aangetoond dat organisaties in deze groeimodellen zelden boven niveau 3 komen en blijven; een situatie die voor veel competenties individueel ook het geval is. EFQM niveaus: 1. Activiteiten georiënteerd: uitvoeren van de taak staat centraal; oplossen van problemen als ze ontstaan; weinig onderlinge afhankelijkheden tussen afdelingen, functies en onderdelen binnen werkprocessen. 2. Proces georiënteerd: voortbrengingsproces en beheersing ervan staan centraal; verbeteringen op basis van metingen en kennis van processen. 3. Systeem georiënteerd: beheersing van de totale organisatie staat centraal, inclusief ondersteunende processen; interne en externe klantgerichtheid; prestatie-indicatoren; preventieve maatregelen op basis van metingen in gehele proces en het signaleren van trends en ontwikkelingen. 4. Keten georiënteerd: beheersing van de totale organisatie in relatie tot toeleveranciers staat centraal, klantsysteem en belanghebbende partijen en organisaties; systematische principes van zelfreflectie op kennis, ervaring en capaciteiten; in samenwerking met partijen win-win situaties realiseren voor de gehele keten. 5. Gericht op totale kwaliteit: proces van continue verbetering is verankerd in alle lagen van de organisatie; metingen in gehele keten gebaseerd op voortdurende zelfreflectie en het signaleren van trends en ontwikkelingen, waarbij vergelijking met excellente organisaties; maatregelen ter preventie en verbetering met aantoonbare resultaten. 118 Bijlage 7: Competentie: begripsbepaling en specificatieschema W.A. Verreck Inleiding Een omvangrijke en nog steeds toenemende hoeveelheid literatuur is beschikbaar over het onderwerp competenties. Globaal zijn er twee typen publicaties: onderzoeksgerichte en toepassingsgerichte. De eerste problematiseren, bijvoorbeeld door uit te gaan van verschillen in gebruik en interpretaties van de term en concluderen (terecht) dat er geen sprake is van eensgezindheid en (onterecht) ook niet van eenduidigheid in het begrip. Een voorbeeld is het rapport ‘Competenties, van complicatie tot compromis’ uit 2002 van de Onderwijsraad. Het analyseert de verschillen in opvattingen van een aantal ondervraagde deskundigen en stelt zes dimensies voor ter beschrijving van competenties. De tweede zijn oplossingsgericht, gaan uit van een vraag en bieden een aanpak die kan leiden tot een oplossing, waarbij het bereiken van overeenstemming vaak mede een doel is. Een proces dat analoog is aan het ontwikkelen van een norm (standaard). Een voorbeeld is het boek ‘Taken, functies, rollen en competenties in de informatica’, ruim 500 pagina’s en verschenen in 2001. Het structureert in detail competenties en andere concepten voor het werkveld vanuit de HRM invalshoek, maar de resultaten zijn ook voor opleidingen relevant en bruikbaar. Bij de bepaling van domeincompetenties gaat het om het bereiken van consensus over een hanteerbaar raamwerk van competenties, een mogelijke standaard die tegelijk voldoende ruimte biedt voor eigen ontwikkelingen bij de betrokken partijen. Competentie: het begrip Een begrip dat primair betrekking heeft op succesvol kunnen handelen van een persoon in alle aspecten van een beroep. Competenties van een beroep of beroepsgebied vindt men door van buiten naar binnen te kijken. Zij zijn af te leiden uit de centrale taken, maar ook kritische beroepssituaties of dilemma’s. Er is als regel sprake van een context, betrokkenen (opdrachtgever, klanten, gebruikers, collega's) en het gebruik van hulpmiddelen (technologie en professionele toepassingen). Men onderscheidt meestal ook fasen in de taakuitoefening of werkzaamheden, waarbij competenties de verbinding leggen tussen alle fasen en met de context. De context is dus, naast de taak, een centraal onderdeel van de beschrijving van een competentie. Elk beroep of beroepsgebied kent een aantal contexten of basissituaties (4 tot 6), waarin competenties gedemonstreerd moeten kunnen worden. Competent gedrag vereist de integratie van kennis, vaardigheden en houdingsaspecten om de beoogde resultaten tot stand te kunnen brengen. Dit is een tweede invalshoek, die naast de resultaatgerichte (output die voldoet aan een norm) die hiervoor is aangegeven is te onderkennen. Bij deze integratie ligt het accent op de input, de noodzakelijke en voldoende voorwaarden om competenties te kunnen demonstreren. Een gegeven dat vooral van belang is voor beroepsgerichte opleidingen. Zij moeten de kennisdomeinen en bijbehorende specifieke vaardigheden aangeven die in de opleiding aan de orde moeten komen. Integratie van de drie componenten is een noodzakelijke voorwaarde voor de ontwikkeling van een competentie. Kennis, vaardigheden en houdingselementen los van elkaar verwerven werkt niet, het gaat om een soort K&V&H formule, waarbij wel de weging van elke component variabel kan zijn per competentie. De volgende definitie van competentie combineert beide invalshoeken: “Een competentie is een cluster van verwante kennis, vaardigheden en houdingen die van invloed is op een belangrijk deel van iemands taak (een rol of verantwoordelijkheid), die samengaat met de prestatie op de taak, die kan worden gemeten en getoetst aan aanvaarde normen, en die kan worden verbeterd door middel van training en ontwikkeling”. Een variant die veel voorkomt, praktisch dezelfde elementen bevat: “Een competentie is het vermogen om beroepstaken adequaat uit te voeren; de competente beroepsbeoefenaar kan kennis, vaardigheden en houdingsaspecten geïntegreerd inzetten om een taak in de praktijkcontext tot een goed resultaat te brengen.” 119 De elementen van een competentie zijn op grond van het voorgaande aan te geven: a. taak: samenhangende activiteiten, beroepstaak met inhoudelijke aanduiding (domein, fase, enz.); b. context: te beschrijven in termen van: waarmee (middelen/technieken), waarop (specifieke technologie en apparatuur), waarbinnen (organisatiebereik), uitvoeringsniveau, eventuele aanpalende kennis; c. prestatie: resultaat en product zijn alternatieven; prestatie-indicatoren zijn uitspraken over het gewenste resultaat, hoe goed het is (‘zodat...’); d. opdrachtgever en betrokkenen: deze zijn niet altijd expliciet benoemd, maar wel steeds voor te stellen en o.m. van belang voor houding en rol; e. kennis: bijv. aangegeven als kennisdomeinen en –deeldomeinen, geen niveauspecificaties; f. vaardigheden: de technieken en methoden die nauw verbonden zijn met specifieke kennis; g. houdingen: eventueel via rollen (of posities). De elementen b t/m d vormen de beroepsmatige invalshoek, terwijl e t/m g (multi-) disciplinaire kennisgebieden en vaardigheden omvatten die een persoon geïntegreerd moet beheersen om de taak (a) te kunnen uitvoeren. De elementen vormen samen de kolommen van een tabel waarin de rijen worden gevormd door de competenties, vooral domeincompetenties of beroepscompetenties, die de (multi-)disciplinaire inhouden en vaardigheden uit het domein omvatten. Elk raamwerk van competenties moet met deze elementen rond zien te komen. Taak, rol en functie zijn drie termen die nog een korte toelichting behoeven, deels omdat ze hiervoor genoemd zijn als belangrijke elementen van een competentie (taak en rol), deels omdat ze kunnen meespelen op de achtergrond. Taak: bestaat uit activiteiten waarvoor de beslissingsbevoegdheid en verantwoordingsplicht impliciet of expliciet zijn omschreven; taken zijn te ordenen naar rollen en naar functies. Functie: bestaat uit alle taken die een specifieke persoon moet verzorgen, afkomstig uit verschillende rollen of één rol (uitzondering, fit tussen rol en functie); functies veranderen in de loop van de tijd, omdat activiteiten en de takenpakketten van personen veranderen. Rol: bestaat uit alle taken met betrekking tot overeenkomstige samenhangende activiteiten; rollen zijn stabieler dan de functies; rollen veranderen alleen als wijzigingen optreden in de activiteiten binnen het domein van de rol en daardoor de taken die behoren tot die rol veranderen. Rollen en functies vormen in een bedrijf (of project) een matrix (functies x rollen), die het complete beeld geeft. Het gebruik van deze begrippen bij het nagaan welke de competenties kunnen zijn voor een opleiding is overigens niet zonder risico voor conceptuele verwarring, kan vaak beter achterwege blijven. Een nuttig onderscheid is soms te maken tussen twee soorten combinaties (zie referentie 2): taak-rollen, te onderscheiden in 9 vormen met een oplopende gradatie, als volgt: meewerken, uitvoeren, samenwerken, assisteren of begeleiden, adviseren, sturing geven aan of leiden van uitvoering, beslissen, verantwoordelijk voor uitvoering; functie-rollen, te onderscheiden in 3 vormen: in organisatie, project of samenwerkingsverband, een eventueel ook tijdelijk. Vooral de taak-rollen kunnen een aanknopingspunt bieden voor beheersingsniveaus van een competentie, mate van zelfstandigheid, e.d.. Ze komen als zodanig ook voor in beroeps- en opleidingsprofielen. Formulering van een competentie kan bijvoorbeeld een algemene vorm hebben waarin deze elementen zijn ingevuld, bijvoorbeeld: [context] [betrokkenen] [taak of activiteiten] [beroepsdomein] [hulpmiddelen] 120 Een alternatieve formulering van een competentie die veel voorkomt bevat, naast de naam, de volgende elementen die als regel in een aantal volzinnen of alinea’s worden beschreven. Domein waarbinnen die competentie geldig is. Beschrijving van een kernprobleem waarvoor de competentie nodig is. Kernzin opgebouwd uit drie delen: (Bij … gaat het om … zodat …) een kritische situatie waarin het kernprobleem zich voor doet en genoemde competentie van belang is voor effectief functioneren; gedrag dat in die kritische situatie vertoond moet worden; gedragsindicatoren (“dit blijkt uit…”); resultaat dat voort moet komen uit dat gedrag; eventueel ook een niveau onderscheid met indicatoren per niveau. Lijst van zichtbare indicatoren om het gedrag in onderdelen te beoordelen. Deze formulering legt iets meer accent op kritische situaties in plaats van centrale taken. Een onderscheid in visies op competenties is hierin enigszins terug te vinden, waarin competenties staan voor excellent presteren versus competenties als effectief beroepsmatig functioneren, ook wel genoemd differentiërende competenties versus drempelcompetenties. Het zal in het hoger beroepsonderwijs vooral gaan om de laatste soort. Een vergelijkbare situatie betreft het onderscheid tussen kerncompetenties en andere competenties. Het is zelden duidelijk waar de grens moet worden getrokken, op grond van welke criteria prioriteiten zijn te stellen tussen competenties en sommige beneden niveau mogen blijven of ontbreken. Een raamwerk kan echter wel proberen niveaus van abstractie te onderscheiden. De keuze voor een formulering maakt overigens weinig uit, zolang dezelfde elementen steeds zijn aangegeven. Beschrijvingen zijn beter te lezen dan tabellen, terwijl het rubriceren van gegevens in een databestand handiger is voor het zoeken op termen dan uitvoerige teksten. Voorstel is daarom beide te combineren, waarbij gegevens in het raamwerk worden aangevuld met de beschrijvingen, waar dat mogelijk is. Competentie: specificatie en een schema Een schema wordt hieronder aangereikt dat als uitgangspunt kan dienen bij de volledige specificatie van een (domein)competentie. Invulling kan geleidelijk gebeuren, bijv. eerst de algemene formulering met voorlopige aanduidingen van niveaus en kritische beroepssituaties. Deze werkwijze kan helpen bij de beeldvorming, overleg en acceptatie. Als acceptatie heeft plaatsgehad is de verdere uitwerking vooral een ‘technische’ activiteit. Het schema is weergegeven op de volgende gehele pagina, opdat het gemakkelijker als apart schema kan worden afgedrukt. De toelichting volgt hieronder. Legendum bij de specificatie van een competentie: Omschrijving: een zin waarin voorkomen [context] [betrokkenen] [taak of activiteiten] [beroepsdomein] [hulpmiddelen]. De elementen zijn in de tabel ook apart aan te geven: a. taak: de samenhangende activiteiten, de beroepstaak met inhoudelijke aanduiding (domein, fase, enz.); b. context: te beschrijven in termen van: waarmee (middelen/technieken), waarop (specifieke technologie en apparatuur), waarbinnen (organisatiebereik), uitvoeringsniveau, eventuele aanpalende kennis; 121 c. d. e. f. g. prestatie: resultaat en product zijn alternatieven; prestatie-indicatoren zijn uitspraken over het gewenste resultaat, hoe goed het is (‘zodat...’); opdrachtgever en betrokkenen: deze zijn niet altijd expliciet benoemd, maar wel steeds voor te stellen en o.m. van belang voor houding en rol; kennis: bijv. aangegeven als kennisdomeinen en –deeldomeinen, geen niveauspecificaties; vaardigheden: de technieken en methoden die nauw verbonden zijn met specifieke kennis; houdingen: eventueel via rollen (of posities). Niveaus: drie niveaus van beheersing zijn onderscheiden binnen de opleiding: Niveau 1 Niveau 2 Niveau 3 Beheersing deeltaak en simpele totaaltaak; basiskennis & –vaardigheden; ondersteunende vaardigheden. Beheersing totaaltaak met eenvoudige en overzichtelijke context; beginniveau beheersing vaardigheden. Beheersing totaaltaak met complexe context; volledige beheersing van alle vaardigheden. De variatie in moeilijkheidsgraad van totaaltaken is bepalend voor niveauverschillen. De dimensies of aspecten (parameters) die de klassen van complexiteit of moeilijkheid onderscheiden zijn per competentietaak te bepalen. Beschrijving: een tekst over de competentie in termen van: Bij … gaat het om … zodat … 122 Specificatie van een competentie: Domein ID Competentie (formulering) EC – Economics / BA – Business Administration / CE – Commerce / CO – Communication / LA – Law Unieke identificatie via aanduiding van de volgende elementen: <domein > <volgnr.> <subdomein of ander indelingscriterium> een zin met: [context]+[betrokkenen]+ [taak of activiteiten]+[beroepsdomein]+[hulpmiddelen]; opdrachtgever en betrokkenen, niet altijd expliciet benoemd, voorstelling is gewenst o.m. voor houding en rol; taak, context en prestatie zijn hieronder nog eens apart aan te geven met trefwoorden Taak: de samenhangende activiteiten, de beroepstaak met inhoudelijke aanduiding (domein, fase, enz.) Context: te beschrijven in termen van: - waarmee (middelen/technieken), - waarop (specifieke technologie en apparatuur), - waarbinnen (organisatiebereik), - uitvoeringsniveau, - eventuele aanpalende kennis. Prestatie en de beheersingsindicatoren (algemeen): alternatieven termen zijn resultaat en product; beheersingsindicatoren zijn uitspraken over het gewenste resultaat, hoe goed het is (‘zodat...’) Niveaus met beheersingsindicatoren voor elk niveau Niveau van 1 tot en met 3 met toelichting en specificatie van Kennis: bijv. aangegeven als kennisdomeinen en –deeldomeinen Vaardigheden: de technieken en methoden die nauw verbonden zijn met specifieke kennis Houding: eventueel via rollen (of posities) Specificatie taak Niveau 1: Beheersing deeltaak en simpele totaaltaak; basiskennis & –vaardigheden; ondersteunende vaardigheden Toelichting: Kennis: Vaardigheden: Houding: Niveau 2: Beheersing totaaltaak met eenvoudige en overzichtelijke context; beginniveau beheersing vaardigheden. Toelichting: Kennis: Vaardigheden: Houding: Niveau 3: Beheersing totaaltaak met complexe context; volledige beheersing van alle vaardigheden Toelichting: Kennis: Vaardigheden: Houding: Specificaties van de beroepshandeling of taak (fase, cyclus, enz.) Kritische situaties Beschrijving van kritische beroepssituatie(s) Beschrijving Een tekst die in een beperkt aantal woorden (max. 500) competentie en kenmerken omschrijft. Een tekst over de competentie in termen van: Bij … gaat het om … zodat … Deze gegevens zijn grotendeels optioneel in te vullen Verbijzondering Specificatie branche Specificaties van het (regionale) werkveld of de markt; deze gegevens zijn sterk opleidingsspecifiek 123 Bijlage 8: Model van processen in een organisatie Alle domeinen hebben een gemeenschappelijk uitgangspunt, namelijk de veronderstelling dat een arbeidsorganisatie bestaat waarin processen plaatshebben, die voor ontwerp, inrichting en beheersing (domein)competenties vereisen. Het komt weinig voor dat een hbo-opleiding tot een beroep leidt dat los van elke organisatie kan worden beoefend, al zijn er wel situaties waarin men een beroep uitoefent via dienstverlening aan of opdrachten van organisaties zonder er deel van uit te maken. Een generiek model van processen in een organisatie kan daarom de positie en betekenis van opleidingen binnen en tussen domeinen verduidelijken. Opleidingen verschillen in de aard van processen die de aandacht krijgen, maar ook in het aantal en accenten op processen. Een algemeen model is te geven, maar nadrukkelijk met de kanttekening dat altijd verbijzonderingen nodig zijn en specialisaties naar branches, sectoren, producten en diensten. In het kader van de (ontwikkeling van) domeincompetenties kan een model over de processen in een organisatie als een heuristiek gebruikt worden. De volgende tabel geeft een model van de processen in een organisatie. Het model is ontleend aan een profiel van de opleiding Technische Bedrijfskunde uit 2001, dat processen en hun aspecten beschrijft voor een middelgroot industrieel bedrijf. Het productieproces is dus het karakteristieke proces, dat wil zeggen dat toepassing bij bedrijven en organisaties in andere branches en sectoren zeker aanpassingen vraagt en/of het laten vervallen van processen. Bijvoorbeeld bij dienstverlenende bedrijven is het productieproces anders of ontbreekt, bij organisaties in de publieke sector bestaat het commerciële proces met klantrelaties niet als zodanig. Wel bestaan daar andere processen met de omgeving (politieke). Enkele processen zijn toegevoegd (bestuurlijk proces en kwaliteitsproces) mede om de bruikbaarheid voor andere typen organisaties te vergroten. Processen met aspecten Het commerciële proces (marketing, verkoop en inkoop) Marketing management (nationaal, internationaal) Marketingbeleid (product, distributie, verkoop, prijs, promotie) Logistiek, inkoop, Value Added Logistics, consumenten service Consumenten marketing, service, industriële marketing, business to business Statistiek (onderzoekspopulatie, steekproeven) Vestigingsplaats keuze (onderzoek) Verbintenissen en overeenkomsten, wanprestatie, onrechtmatige daad Het productieproces (logistiek en engineering, kwaliteitszorg) Productontwerp Productiemanagement (productieplan, besturing, voorraad, ketenlogistiek) Beleidsplannen, productieplannen, productiebeperking, kwaliteitszorg Productietechnieken (bewerkingen, gereedschappen, processen) Productie lay-out, intern transport, etc. Productieautomatisering Operations Research (stochastische- en deterministische modellen) Het personeel en organisatie proces (HRM, arbeid en organiseren) HRM-beleid, werven, opleiden, belonen, loopbaanbegeleiding Taak- en functiebeschrijvingen Arbeidsrecht, WOR, ARBO en Milieuzorg Ondernemingsvormen, organisatiestructuren, samenwerkingsvormen, projectmatig werken Organiseren, verandermanagement Sociotechniek, de lerende organisatie Arbeidsanalyse 124 Het informatie proces Bestuurlijke- en technische informatie- en communicatiesystemen Communicatieplannen ontwikkelen en uitvoeren Data base management Internet, simulaties, beveiliging en privacy Planningstechnieken Het financiële proces (bedrijfseconomie, bedrijfsadministratie, controling) Algemene economie (stelsels, golven, weekstaat, miljoenennota) Bedrijfseconomie (kosten, financiering, kengetallen) Financiering (ondernemingsplan, investeringen, structuur, kengetallen) Bedrijfsadministratie (balans, grootboek, BTW, etc.) Kostprijscalculatie (visies, integraal, kostenplaatsen) Het bestuurlijk proces Het richten van de organisatie / beleid Het inrichten van de organisatie / beleid Het verrichten in de organisatie / beleid Het kwaliteitsproces Vaststellen van specificaties Beheersen van de kwaliteit Borgen van de kwaliteit Meten van de tevredenheid over de kwaliteit Verbeteren van de kwaliteit 125
