push chain

stemloos
p
t
k
stemhebbend b
d
g
Hoe zit het in het Nederlands?
Creolistiek en Taalverandering college 6
1



Tot aan de 16e eeuw 6 sibilanten:
stemhebbend: [z] [dz] [ž]
stemloos: [s], [ts], [š]
Creolistiek en Taalverandering college 6
2

In de loop van de 16e eeuw:
Creolistiek en Taalverandering college 6
3
Vanaf midden 17e eeuw:
3 stemloze sibilanten: [s], [θ], [x]
Creolistiek en Taalverandering college 6
4
[s] [z]
[ts] [dz]
[š] [ž]
[s]
[ts]
[š]
[s]
[θ]
[x]
Creolistiek en Taalverandering college 6
5

In de 13e-16e eeuw geleidelijk, eerst in
Burgos, dan breidt het zich uit naar het
zuiden en westen. In de 16e eeuw is er
contrast tussen de uitspraak van Burgos /Ø/
en andere gebieden in Oud-Castilië
tegenover Toledo /h/; rond 1560 wordt /Ø/
ook de norm in Madrid.
Creolistiek en Taalverandering college 6
6






Latijn: ablativus pronomen + cum
mecum > micum > *migo > conmigo
tecum > ticum > *tigo > contigo
secum > sicum > *sigo > consigo
nobiscum > noscum > *nosco > connosco >
connusco
vobiscum > voscum > *vosco > convosco >
convusco
Creolistiek en Taalverandering college 6
7



De tendens van items die gelijk in betekenis
zijn gelijk te worden in vorm.
Proces waarin morfemen, woorden of
constructies worden gecreëerd of veranderd
naar het model van andere al in de taal
bestaande (grammaticale) patronen. Dit leidt
over het algemeen tot meer regelmatigheid in
paradigma’s.
Cf. ook rule generalization
Creolistiek en Taalverandering college 6
8


Habían muchos niños. (= había)
Naar analogie van morfologie van andere
werkwoorden 3e p. meervoud (o.a. Spaans
van Chili, Andes, Argentinië).
◦ Cantaban muchos niños.


Yo me gusta pasear mucho. (= a mí me)
Naar analogie van de meerderheid van de
werkwoorden (Spaans van Chili).
◦ Yo me levanto a las siete.
Creolistiek en Taalverandering college 6
9


récord = zelfst.n.w., recórd = werkw.
Verschil in klemtoon is functioneel
onderscheidend.
Creolistiek en Taalverandering college 6
10
Aitchison 2001: 184
Creolistiek en Taalverandering college 6
11
Aitchison 2001: 184
Creolistiek en Taalverandering college 6
12

drag chain: ketting(reactie) waarbij een klank

push chain: ketting(reactie) waarbij een klank
een gat opvult; veel voorbeelden
een andere klank van zijn plaats duwt; weinig
voorbeelden
Creolistiek en Taalverandering college 6
13
Aitchison 2001: 188
Creolistiek en Taalverandering college 6
14





1. [p], [t], [k] > [pf], [ts], [kx]
2. [d] > [t]
3. [θ] > d
Er is sprake van een drag chain, want [p], [t],
[k] vullen een gat op; ze laten daardoor een
gat achter en dit wordt gedeeltelijk opgevuld,
nl. door [d] > [t]; [θ] vult vervolgens het gat
van [d] op.
Engels heeft deze veranderingen niet
ondergaan. Hoe zit het met Nederlands?
Creolistiek en Taalverandering college 6
15
(Aitchison 2001: 190)

push chain: de eerste klinker [ɑ] > [a] die zich
beweegt, neemt geen open plek in, maar verdringt
een andere klinker van zijn plaats [a] > [ia], enz.
Creolistiek en Taalverandering college 6
16

Hoe kun je [s], [ts], [š] > [s], [θ], [x]
classificeren? Is er sprake van een drag chain
of push chain?
Creolistiek en Taalverandering college 6
17






1. [a] > [i] “upwards towards the vowel in six”:
sacks > six
[o] > [a]: socks > sacks
2. [e] > [^]: Bess > bus
[^] > [o]: bus > boss
1. = drag chain
2. = push chain
Creolistiek en Taalverandering college 6
18


Engels en andere talen zijn van OV naar VO
gegaan. Bij een dergelijke typologische
verandering gaat het niet alleen om een
verandering van de plaats van werkwoord en
object ten opzichte van elkaar, maar ook om
een verandering in andere constructies die
horen bij het type (VO: preposities,
hulpwerkwoord vóór het hoofdwerkwoord).
Andere voorbeelden?
Creolistiek en Taalverandering college 6
19


Veranderingen worden op gang gebracht
door sociale factoren zoals mode,
buitenlandse invloed en sociale behoefte.
Deze factoren kunnen pas hun werk doen als
de taal ‘klaar’ is voor een bepaalde
verandering; ze maken gebruik van bepaalde
(universele) tendensen die al in de taal
aanwezig zijn (uitspraakgemak,
perceptieproblemen, object bij werkwoord
plaatsen, iconiciteit).
Creolistiek en Taalverandering college 6
20

Talen staan niet toe dat een ontwrichtende
verandering het systeem vernietigt. Om het
systeem in balans te houden of verstoorde
patronen te herstellen, doen zich
therapeutische veranderingen voor. Deze
kunnen echter (onbedoeld) een keten van
veranderingen in gang zetten, die weer tot
nieuwe ontwrichtingen van het systeem
kunnen leiden.
Creolistiek en Taalverandering college 6
21
“Language is both a social and a mental
phenomenon in which sociolinguistic and
psycholinguistic factors are likely to be
inextricably entwined.” (Aitchison 2001: 197)
Creolistiek en Taalverandering college 6
22