Nieuw VN-verdrag voor de Rechten van Personen

Tekeer tegen de isoleer! / Stichting Mind Rights www.mindrights.nl
Week van de Psychiatrie 2014
Nieuw VN-verdrag voor de Rechten van Personen met Beperkingen
Mensenrechten voor personen met beperkingen nu expliciet erkend.
Op 30 maart 2007 zette Nederland haar eerste handtekening onder het nieuwste
mensenrechtenverdrag van de Verenigde Naties: Het Verdrag voor de Rechten van Personen met
Beperkingen. De Nederlandse ratificatie van dit Verdrag laat nog steeds op zich wachten, gepland op
1 juli 2015. Er zijn ondertussen al 7 jaren verstreken. Inmiddels hebben 25 van de 28 Europese
lidstaten dit verdrag al geratificeerd, inclusief de Europese Unie als geheel. De Europese regio is al
jarenlang bezig met implementatie van dit Verdrag en het feit dat Nederland geen vooraanstaande
positie heeft in dit implementatieproces is op zijn minst opvallend gezien de geschiedenis. De
afgelopen 7 jaar heeft de Nederlandse overheid zich aan de zijlijn geplaatst, als toeschouwer van de
internationale ontwikkelingen op het gebied van mensenrechten.
In 1948 werden de Universele Rechten van de Mens vastgelegd door de Verenigde Naties, een
intergouvernementele mensenrechtenorganisatie waarin 193 landen vertegenwoordigd zijn. De
Nederlandse staat is tot een van de grondleggers van de Verenigde Naties. De universele
mensenrechten zijn door de jaren heen voor een aantal kwetsbare groepen expliciet benadrukt, zoals
middels het Verdrag voor de Rechten van het Kind, het Verdrag ter Eliminatie van Alle Vormen van
Discriminatie tegen Vrouwen, het Verdrag ter Eliminatie van Alle Vormen van Rassendiscriminatie en
nu het Verdrag voor de Rechten van Personen met Beperkingen.
Het Verdrag voor de Rechten van Personen met Beperkingen gaat niet enkel over de rechten van
mensen met een langdurige fysieke beperking. Het gaat over alle mensen die een hindernis
ondervinden in de interactie met de samenleving. Een beperking is niet gedefinieerd als
“tekortkoming” van de persoon, maar als een dynamisch concept tussen de persoon en de
samenleving. De beperking zit niet in de persoon, maar in de samenleving. Het gaat om inclusie. Het
Verdrag voorstaat een cultuurverandering, waarbij personen met beperkingen niet langer gezien
worden als “lijdend voorwerp” of “defect persoon” maar als volwaardige mensen met zeggenschap
en rechten.
Personen met psychische, psychiatrische, mentale, sociale problematiek enz. behoren ook tot de
doelgroep van dit Verdrag. Men spreekt tegenwoordig van psychosociale beperking of psychosociale
problematiek, hetgeen de wederzijdsheid van de beperking in de interactie aangeeft. Mensenrechten
zijn nimmer exclusief: ze gelden voor iedereen.
Het Verdrag verduidelijkt en benadrukt dat alle mensen met alle soorten beperkingen recht hebben
op de universele mensenrechten, zoals het recht om eigen keuzes te maken, recht op
bewegingsvrijheid, integriteit van lichaam en geest, vrije keuze van woonplaats en met wie men
woont, vrije keuze in de zorg, gelijkwaardige deelname aan de samenleving (kunnen meedoen), het
recht om niet-gediscrimineerd te worden, het recht op het stichten van een gezin, en het recht op
zorg en ondersteuning enz.
Gedwongen zorg is verboden onder dit Verdrag
Een gevolg van het Verdrag voor de Rechten van Personen met Beperkingen is dat
dwangtoepassingen in de zorg niet meer toegepast mogen worden. Dit volgt uit verschillende
artikelen uit dit Verdrag: Artikel 3 van het Verdrag voor de Rechten van Personen met Beperkingen
beschrijft het principe van respect voor de individuele autonomie van personen met beperkingen en
de vrijheid om eigen keuzes te maken. Artikel 12 erkent het gelijkwaardige recht op zeggenschap in
alle aspecten van het leven, zoals besluiten waar te wonen of wel of geen medische behandeling te
accepteren. Artikel 14 geeft het recht op vrijheid. En artikel 25 erkent dat medische zorg voor
personen met beperkingen gebaseerd dient te zijn op vrije en geïnformeerde keuze. Onvrijwillige
behandeling en onvrijwillige vrijheidsbeperking zijn dus in strijd met de voorschriften van het VNverdrag voor de Rechten van Personen met Beperkingen.
Tekeer tegen de isoleer! / Stichting Mind Rights www.mindrights.nl
Week van de Psychiatrie 2014
Voorafgaand aan de totstandkoming van het Verdrag voor de Rechten van Personen met
Beperkingen, vormde het bestaan van een psychiatrische diagnose samen met andere factoren een
wetmatige grond om personen van hun vrijheid te beroven en vast te houden. Dit was o.a.
vastgelegd in de MI-Principles (Principles for the Protection of Persons with Mental Illness and for the
Improvement of Mental Health Care - resolution 46/119, annex) van de
Wereldgezondheidsorganisatie in 1991. Het VN-verdrag breekt radicaal met deze benadering door
vrijheidsbeperking op grond van welke beperking dan ook te verbieden. Artikel 14, paragraaf 1 b van
het Verdrag stelt duidelijk: “Het bestaan van een beperking zal in geen enkel geval de ontneming van
vrijheid rechtvaardigen”. Onrechtmatige detentie omvat ook de situaties waar de ontneming van
vrijheid is gebaseerd op de combinatie van een psychische of verstandelijke beperking en andere
elementen zoals risico op gevaar, of zorg en behandeling. Omdat dergelijke maatregelen deels
gebaseerd zijn op de beperking van de persoon, zijn deze discriminerend en een schending van het
verbod op vrijheidsbeneming op basis van beperking, en het recht op vrijheid op gelijke basis met
anderen zoals artikel 14 voorschrijft (A/HRC/10/48 ).
Met de komst van het VN-Verdrag voor de Rechten van Personen met Beperkingen in 2007 zijn de
voorgaande niet-bindende standaarden, zoals de MI-Principles uit 1991 komen te vervallen. Een
constructie zoals in de wet BOPZ of wetsvoorstel WVGGZ en WZD, waarbij het gevaarscriterium
gekoppeld is aan een diagnose is onder de internationale mensenrechtenverdragen sinds enige jaren
geen legitieme grond voor vrijheidsbeperking meer. De wettige gronden waarop de vrijheid beperkt
wordt, dienen vastgesteld te worden los van een beperking en neutraal geformuleerd en van
toepassing op alle mensen op gelijke basis. Net zoals geslacht, leeftijd of afkomst geen rol mag
spelen, mag een beperking ook geen rol spelen bij beslissingen over vrijheid. Een koppeling tussen
diagnose en rechten is in strijd met de mensenrechten.
Van exclusie naar inclusie
Het VN-verdrag voor de Rechten van Personen met Beperkingen luidt een tijdperk van veranderingen
in. “Van exclusie naar inclusie” luidt de boodschap van het VN-Verdrag. Dit voorstaat een omslag in
het denken. Het oude paradigma ging uit van onbekwaamheid en bevoogding. Het nieuwe
paradigma gaat uit van passende ondersteuning en inclusie, met respect voor de rechten van
personen met beperkingen. Voor de psychiatrie geeft dit Verdrag een noodzaak om voorgoed te
breken met repressie en controle en om volledig gericht te zijn op zorg en ondersteuning.
De staat behoort goede zorg te faciliteren. De zorgplicht van de staat werd al eerder benoemd in
verschillende mensenrechtenverdragen, en wordt wederom expliciet benoemd in het Verdrag voor
de Rechten van Personen met Beperkingen. Slechte en gedwongen zorg kan bovendien onder
marteling vallen. De staat is verantwoordelijk voor het beschermen van haar burgers, en kan dus
verantwoordelijk gehouden worden als er niet voldoende gedaan wordt om kwetsbare burgers van
goede zorg te voorzien.
Het realiseren van het VN-Verdrag voor de Rechten van Personen met Beperkingen en het afschaffen
van dwang in de zorg mag gezien worden als een uitdaging van de 21e eeuw. Preventie en respectvol
contact bieden wellicht een antwoord. Door een crisis te voorkomen wordt dwang overbodig, en kan
men veel leed besparen. De energie dient dus te gaan naar ondersteuning, inclusie, vroege
anticipatie, welzijn, flexibiliteit in het aanbod enz.
De cultuuromslag ten aanzien van personen met beperkingen vindt momenteel op heel de wereld
plaats. 142 landen hebben het Verdrag reeds ondertekend. Nederlandse ratificatie staat gepland op
1 juli 2015. Het zou mooi zijn als ons land in 2015 ook weer actief meedoet aan de verdere
ontwikkeling van mensenrechten. Waar een klein land eens groot in was…
-Auteur/Contactpersoon: Jolijn Santegoeds, Tekeer tegen de isoleer! / stichting Mind Rights
www.mindrights.nl email: [email protected] T: 040-2515342 / 06-4701 8432