Help, een zieke in mijn klas!

Begeleiden van een zieke leerling
Help, een zieke in mijn klas!
Vivian Colland en Carla Hendriks
Ook voor de leerkracht is het schrikken wanneer een
van de leerlingen (langdurig) ernstig ziek blijkt te zijn.
Hoe moet je hiermee omgaan? Vaak worden de zieke
leerling en zijn ouders zoveel mogelijk ontzien; maar je
zou ook voor een actieve aanpak kunnen kiezen.
Onderzoek toont aan dat veertien procent van de kin-
macht en verdriet kunnen bijvoorbeeld resulteren in
deren tot achttien jaar een chronische ziekte heeft
teruggetrokken of agressief gedrag. Het jonge kind
(Mokkink, Van de Lee, Grootenhuis, Offringa, Praag &
beseft nog niet dat zijn leven anders is dan het leven
Heymans, 2007). Dit betekent dat in elke klas een op de
van kinderen die gezond zijn. Toch kan het kind de
tien kinderen aan een chronische ziekte lijdt. Elke school
omgeving behoorlijk verrassen: toen Titia te horen
en elke leerkracht krijgt er dan ook mee te maken: Mo-
kreeg dat ze een broertje of zusje zou krijgen, trok ze
hammed is een dagje thuis in verband met benauwd-
zich stilletjes terug. Toen haar vader later vroeg of ze
heid en op het inschrijvingformulier van kleuter Titia staat
niet blij was, zei ze: ‘Ik hoop maar dat dit baby’tje niet
dat ze Cystic Fybrosis (taaislijm ziekte) heeft. In groep 3
ziek is, net als ik.’
zit Piet, hij heeft diabetes.
Chronische ziekten verschillen onderling. Dit verschil zit in
De meeste leerkrachten zijn onbekend met de invloed
de aard, de ernst, maar ook in het verloop van de ziek-
die chronische ziekten hebben op het dagelijks leven
te. Ouders en kind lijken een chronische ziekte die voor-
van kind en gezin; ook de invloed op de ontwikkeling
spelbaar verloopt beter te kunnen dragen dan een ziek-
van het kind kennen zij niet. Onder chronische aandoe-
te waarbij sprake is van pieken en dalen, zoals bij astma
ningen vallen bijvoorbeeld: astma en ernstige allergieën,
en epilepsie het geval is.
nierziekten, spierziekten, stofwisselingsziekten(zoals Dia-
Ook de zichtbaarheid, of juist de onzichtbaarheid van
betes Mellitus of PKU), epilepsie, darmaandoeningen
de ziekte speelt een verwarrende factor in de beleving.
(zoals de ziekte van Crohn, ernstige en langdurige obsti-
Van een kind waar aan de buitenkant niets te zien is kan
patie), incontinentie, hartafwijkingen, maar ook de ge-
de omgeving denken dat het zich aanstelt; het kind ziet
volgen van behandeling van kanker.
er goed uit. Piet met diabetes ziet er niet anders uit dan
Er is ook een groeiende groep te vroeg geboren kinderen
zijn klasgenootjes, dat wil hij ook niet, maar hij moet toch
met ontwikkelingsproblemen. Zij hebben hun vroege ge-
viermaal per dag geprikt worden. Alleen daarom zal hij
boorte overleefd dankzij verbeterde medische technie-
zich anders voelen dan zijn leeftijdgenootjes. En ‘anders’
ken, maar ondervinden terugkerende gezondheidsklach-
is in de ogen van kinderen nou eenmaal altijd minder.
ten en hebben vaak een ontwikkelingsachterstand. Dit
Bij sommige aandoeningen is het ziekteverzuim hoog,
brengt regelmatig bezoek aan arts of ziekenhuis met zich
zoals bij nieraandoeningen, ernstig astma, ziekte van
mee. Vaak moeten de kinderen dagelijks medicijnen slik-
Crohn en behandeling van kanker. Een hoog schoolver-
ken en zich aan leefstijladviezen houden. Ook krijgen ze
zuim heeft een grote impact op het kind. Gebrek aan
regelmatig extra ondersteuning van bijvoorbeeld een fy-
zelfvertrouwen, concentratieproblemen en vermoeid-
siotherapeut of revalidatiearts. Soms zijn operaties nood-
heid komen veel voor bij chronisch zieke kinderen die
zakelijk. Er is in alle gevallen, in mindere of meerdere
vaak afwezig zijn voor behandelingen. Als deze kinderen
mate, sprake van schoolverzuim bij deze kinderen.
dan ook nog worden gepest of buitengesloten, wat helaas vaak voorkomt omdat ze in de pauze of de gymles
32
Verschil in beleving
niet goed mee kunnen komen, dan is het begrijpelijk dat
Elk kind reageert anders op zijn ziekte en wat hem al-
zij zich ongelukkig kunnen voelen. Blijvende steun van de
lemaal overkomt. Gevoelens van boosheid, angst, on-
leerkracht is dan ook onmisbaar.
HJK juni 2010
Gevolgen voor ontwikkeling
Een chronische ziekte kan gevolgen hebben voor de
lichamelijke, sociale, emotionele en cognitieve ontwik-
W
at de leerkracht kan betekenen:
• Zorg dat de klasgenoten door middel van kaart-
keling. Schoolprestaties komen vaak onder druk te staan
jes, briefjes en tekeningen aandacht blijven be-
en vaardigheden die op een bepaalde leeftijd gebrui-
steden aan het zieke kind als het afwezig is.
kelijk zijn, worden later of helemaal niet, verworven. Hoe
meer schoolverzuim, hoe meer kans op achterstanden
• Betrek het kind bij de dagelijkse dingen middels
een dagboekje.
en een vertraagde ontwikkeling. Ook lopen chronisch
• Betrek het zieke klasgenootje bij belangrijke ge-
zieke kinderen een hoger risico om gepest te worden.
beurtenissen in de klas, zoals de verjaardag van
de juf.
Lichamelijke gevolgen
Bij lichamelijke gevolgen van chronische ziekte kun je
• Houd klasgenoten, collega’s en andere ouders
betrokken door het geven van nieuws.
denken aan groeiachterstand, aantasting of uitval van
organen en ernstige vermoeidheid. Maar ook het proces van leren lopen, zindelijk worden en de ontwikkeling
minder kunnen oefenen, met als gevolg dat het kind
van de grove en fijne motoriek worden vertraagd. Dit
minder soepel kan meekomen in de groep en vriend-
ziet men terug in het functioneren op school.
schappen mist. Je ziet bij chronisch zieke kinderen vaak
dat ze sociaalemotioneel gezien minder ontwikkeld zijn
Sociaal-emotionele gevolgen
dan je op hun leeftijd zou verwachten – dit uit zich bij-
De emotionele ontwikkeling van een kind met een chro-
voorbeeld in grote aanhankelijkheid aan de moeder,
nische aandoening is complex. Aan de ene kant lijkt het
soms somberheid of onberedeneerde angsten
kind wijs vanwege de inmiddels opgedane kennis over
Cognitieve gevolgen
ringspositie die het kind inneemt in de klas, de beangsti-
Het cognitief functioneren kan beïnvloed worden door
gende ingrepen (en soms gebruik van medicatie die het
frequent slaapgebrek, of door een hersenbeschadiging
uiterlijk veranderden) kan het zelfbeeld en zelfvertrou-
als gevolg van een hersentumor of de behandeling van
wen behoorlijk worden aangetast.
andere kankersoorten. Ook zijn er stofwisselingsziektes
Bij flink schoolverzuim mist het kind allerlei speelse con-
waardoor intellectuele vermogens achteruit kunnen
tacten en heeft daardoor zijn sociale vaardigheden
gaan. Voor het chronisch zieke kind kan aandacht, con-
• Fotografie Hanneke Verkleij
de ziekte en behandeling. Maar vanwege de uitzonde-
Verwerkingsspeelgoed kan bijdragen
aan het begrip van klasgenootjes voor
de zieke leerling
HJK juni 2010
33
• Fotografie Hanneke Verkleij
Als leerkracht betrek je het zieke kind bij
de dagelijkse gebeurtenissen in de klas
centratie en het opnemen van nieuwe leerstof zeer
Een gevoel van acceptatie is voor het zieke kind heel
moeilijk zijn. Het kind is sneller en vaker moe, minder ge-
belangrijk. De leerkracht en de school kunnen enorm
concentreerd en meer geïrriteerd. Een hele schooldag
bijdragen aan de wens van ouders om hun kind een zo
meedraaien kan al moeilijk zijn.
normaal mogelijk leven te laten leiden Probeer het kind
zich geaccepteerd te laten voelen door de eigen om-
De rol van leerkracht en school
geving, zijn eigen klas.
Wat kan de leerkracht betekenen voor kind en ouders?
Ook de regels, dagstructuur en afleiding kunnen een po-
Heel veel! Uit onderzoek blijkt namelijk dat het adequaat
sitieve invloed hebben op hoe een ziek kind zich voelt.
omgaan met de ziekte door kind en ouders niet alleen
Bovendien voelt het veilig als de juf voldoende afweet
afhankelijk is van de aard en de ernst van de ziekte. Ook
van de ziekte. Piet bijvoorbeeld voelt zich veiliger nu zijn
de balans tussen de beschermende - en de risicofacto-
juf het verschil weet tussen een hyper en een hypo.
ren zijn heel belangrijk: een goed functionerend, harmonieus gezin en blijvende steun van leeftijdgenootjes en
De school is de spil van de lichamelijke, sociaalemotio-
school beschermen de zieke tegen problemen in zijn
nele en cognitieve ontwikkeling van ieder kind. Voor het
psychosociaal functioneren. Ook een probleemoplos-
kind met een chronische ziekte biedt het leven in de klas
send vermogen en competentie vormen beschermen-
houvast en afleiding. Door het spelen met klasgenootjes
de factoren.
behoudt het kind contact met de buitenwereld en leeftijdgenoten.
B
roertjes/zusjes (brusjes) lijden met hun zieke
Als je een ziek kind in de klas hebt, sta je dus voor een
brusje mee:
taak die niet altijd even makkelijk is. Samen met de ou-
• Geef ze gelegenheid hun hart te luchten.
ders wil je het kind zo goed als mogelijk blijven stimuleren
• Vraag naar hun eigen situatie naast die van hun
in zijn ontwikkeling. Een aantal tips:
zieke brusje.
• Zorg zo veel mogelijk voor ritme in de dagelijkse
gang.
• Zorg dat je goed geïnformeerd bent over het ziektebeeld van je leerling. Een consulent onderwijsondersteuning zieke leerlingen (www.ziezon.nl) kan je van
• Stimuleer ze om te blijven presteren op school.
dienst zijn. Zo is het goed om te weten wat de invloed
• Laat ze hun eigen leuke dingen vooral blijven
van de ziekte op het dagelijks leven kan zijn, welke
doen!
behandeling een kind moet ondergaan en welke gevolgen er kunnen zijn voor het ontwikkelings- en leer-
34
HJK juni 2010
proces. Zorg ook dat je weet wat te doen bij een astma-aanval, symptomen bij diabetes of hemofilie. En
wat te doen bij traktaties in verband met een dieet.
• Besteed veel aandacht aan het oefenen van sociale
vaardigheden. Probeer het kind aan zoveel mogelijk
activiteiten mee te laten doen, door kleine aanpassingen te bedenken.
• Creëer een pedagogisch klimaat waarin begrip en ondersteuning wordt ervaren, ook als het moeilijk in te
schatten is wat een kind wel en niet kan. Het herkennen en erkennen van gevoelens is belangrijk. Help het
Romee is ziek en
ligt op de bank
kind deze gevoelens op geaccepteerde wijze te uiten.
Een belangrijke taak is het voorkomen van pesterijen.
• Probeer te zoeken naar wat het kind nog wel kan vol-
• Vaak is er een psychosociale afdeling verbonden aan
brengen wanneer zijn aandacht vermindert. Kort ta-
de kinderafdeling van een ziekenhuis met deskundi-
ken in en knip opdrachten in stukjes.
gen die veel weten over de gevolgen van de ziekte
• Communiceer op een open en prettige manier met
voor de ontwikkeling en voor het leren. Zij zijn altijd be-
ouders, maak duidelijke afspraken met ze. Wanneer
reid te overleggen en advies te geven. Ook kunnen zij
ouders een wederkerigheid ervaren in de betrokken-
extra rapportage aanleveren om een rugzakje te ver-
heid kun je hen tot grote steun zijn.
krijgen voor het zieke kind.
• Bevorder bij de klasgenoten het begrip over ziek zijn
en de gevolgen. Door regelmatige afwezigheid, niet
Leerkrachten dragen verantwoordelijkheid voor de hele
mee kunnen komen of een afwijkend uiterlijk kan een
groep. Alle kinderen moeten in hun ontwikkeling gesti-
ziek kind in een uitzonderingspositie terechtkomen.
muleerd en ondersteund worden. In een groep kunnen
Kringgesprekken, collages of verwerkingsspeelgoed
de problemen van chronisch zieke kinderen over het
(ziekenhuislego, dokterskoffertjes, speelgoed prikken
hoofd gezien worden. Voor deze kinderen is het moeilijk
en verband) kunnen bijdragen aan de verwerking
om gewoon mee te doen in de klas. Kleine aanpassin-
van het kind en de tolerantie van klasgenootjes.
gen in het dagelijkse programma, wat extra steun en
• Waak voor gewenning. Na enige tijd lijken leerkracht
en omgeving gewend te raken aan de chronisch zie-
aandacht voor het welbevinden en hun leerprestaties
kunnen echter een wereld van verschil betekenen.
ke leerling. Hierdoor kan de aandacht verslappen,
terwijl er bij leerling en ouders juist een grote behoefte
Meer lezen
leeft!
Raadpleeg voor boeken over specifieke ziektes de boe-
• Behoud het contact met ouders en kind tijdens afwe-
kenlijsten op de websites van de Educatieve Voorziening
zigheid en/of ziekenhuisopname. Voor het kind is het
AMC/VUmc (www.educatievevoorzieningamsterdam.nl)
erg waardevol om kaartjes, briefjes en bezoek te ont-
en Ziezon (www.ziezon.nl). Kijk voor meer informatie over
vangen. Daarnaast kan tijdens langdurige opname
en voor chronisch zieken op www.leefwijzer.nl. De vol-
beeldcontact met de computer gerealiseerd worden.
gende websites bieden meer achtergrond bij chroni-
De consulent onderwijsondersteuning zieke leerlingen
sche ziektes:
bemiddelt hierin.
• Nederlands Astma Fonds: www.astmafonds.nl
• Bereid ziekenhuisopnames en terugkeer in de klas
voor. Vraag aan de ouders wat de voorkeur van het
kind is: gewoon aanschuiven of een versierde stoel!
• Epilepsie Vereniging NL: www.epilepsiefonds.nl
• Vereniging Ouders, Kinderen, Kanker (VOKK):
www.vokk.nl
• Draag als leerkracht niet alle zorg en verantwoordelijkheid alleen. Schakel de zorgstructuur in van je school
en benader eventueel een consulent onderwijsondersteuning zieke leerling verbonden aan een educatieve voorziening of onderwijs advies bureau (www.
ziezon.nl). Of vraag samen met ouders een rugzakje
aan (www.oudersenrugzak.nl) zodat een ambulante
begeleider met een begeleidingsplan mee kan werken aan een optimale begeleiding.
Vivian Colland is kinder- en jeugdpsychologe
en hoofd van de Psychosociale afdeling van
het Emma Kinderziekenhuis te Amsterdam
Literatuur
• Mokkink, L.B., Lee, J.H. van der., Grootenhuis, M.A., Offringa, M., Praag, M.B.S. van & Heymans, H.S.A. (2007).
Omvang en gevolgen van chronische aandoeningen bij kinderen. Amsterdam: Emma Kinderziekenhuis AMC.
• Tielen,- L.M. (2001). ‘Kinderen met chronische aandoeningen op school’. In: Handboek Primair onderwijs & ouders. pp. F-1 - F-29. Alphen aan de Rijn: Uitgeverij Samsom.
Carla Hendriks is hoofd van de Educatieve
Voorzieningen van de kinderafdelingen van
de VUMC en het Emma Kinderziekenhuis
HJK juni 2010
35