Een duidelijk verhaal over IVF behandeling

Een duidelijk verhaal over
In Vitro Fertilisatie
0312PUR11NL1018PE0311
Postbus 581, 2003 PC Haarlem
www.msd.nl
Vooruit in fertiliteit
Inhoud
2
In Vitro Fertilisatie, wat is dat precies?
5
Wat u nog meer moet weten over IVF
6
Het IVF-behandelingsschema
8
Wel of niet zwanger?
12
Complicaties van de behandeling
13
Hoeveel kans is er op een zwangerschap?
14
ICSI
15
Waar vindt IVF plaats?
16
Tot slot
18
Meer informatie
19
3
In Vitro Fertilisatie,
wat is dat precies?
In dit boekje proberen wij u een antwoord op deze
vraag te geven. Bovendien geven wij u een overzicht van de verschillende behandelingsmethoden.
In Vitro Fertilisatie
Vrijwel iedereen kent het begrip In Vitro Fertilisatie (IVF),
ook wel ‘reageerbuisbevruchting’ genoemd. Niet iedereen
weet echter wat een reageerbuisbevruchting nu eigenlijk is;
hoe dit bevruchtingsproces in zijn werk gaat.
Als we de term In Vitro Fertilisatie vertalen wordt het al een
stukje duidelijker. ‘Fertilisatie’ betekent ‘bevruchting’ en ‘In
Vitro’ betekent ‘in glas, buiten het lichaam’. Men brengt
dus een eicel en een aantal zaadcellen bijeen buiten het
lichaam - in een schaaltje - om zo een bevruchting mogelijk
te maken.
De bevruchte eicel, ook wel een pre-embryo of embryo
genoemd, wordt dan later in het lichaam van de vrouw
teruggeplaatst, waarna een gewone zwangerschap kan
volgen.
De IVF-behandeling is te verdelen in vijf
stappen:
1 Stimuleren van het rijpingsproces van de
eicellen.
In een gewone menstruatiecyclus rijpt er gewoonlijk één
eicel. Voor een IVF-behandeling zijn meer eicellen nodig
om de kans van slagen zo groot mogelijk te maken. Een
combinatie van medicijnen stimuleert de ontwikkeling van
meerdere eicellen.
4
2 Wegzuigen van de eicellen.
Als de eicellen rijp zijn krijgt de vrouw een ander hormoon
voorgeschreven. Dit hormoon brengt het rijpingsproces
in een stroomversnelling. Ongeveer 34-36 uur na toediening van dit hormoonpreparaat worden de eicellen uit de
eiblaasjes in de eierstokken gehaald. Dit noemt men de
punctie.
3 Bevruchting.
Enkele uren nadat de eicellen uit de eiblaasjes zijn opgezogen worden ze in het IVF-laboratorium met de zaadcellen van de man samengebracht. De bevruchting kan nu
plaatsvinden.
4 Terugplaatsing in de baarmoeder.
Als de bevruchting heeft plaatsgevonden, worden na enkele
dagen enkele (max. 2) bevruchte eicellen (we spreken dan al over ‘embryo’s’) in de baarmoeder teruggeplaatst. De overige embryo’s kunnen eventueel worden
ingevroren en gebruikt worden in een volgende cyclus.
5 Nacontrole en de uitslag.
Hierna volgt een spannende tijd: wel of niet zwanger?
Drie tot vier weken na de punctie is er meestal een gesprek
met de behandelend arts om het resultaat, positief of
negatief, te bespreken.
In de volgende hoofdstukken gaan we op iedere fase
afzonderlijk dieper in. Laten we eerst kijken voor wie IVF
bedoeld is.
5
Wat u nog meer moet weten
over IVF
Wanneer komt u voor IVF in aanmerking?
Er zijn verschillende oorzaken waardoor een man en een
vrouw samen geen kinderen kunnen krijgen.
Het kan gebeuren dat de eileiders van de vrouw niet goed
functioneren. Dit kan bijvoorbeeld het gevolg zijn van een
operatie in de buik of van een ontsteking waardoor de
eileiders zijn afgesloten. Ook kan endometriose (baarmoederslijmvlies buiten de baarmoeder) de eileiders afsluiten.
Een niet te herstellen sterilisatie of een zeldzame, aangeboren afwijking waarbij een deel van de eileiders ontbreekt,
kan ook oorzaak van ongewenste kinderloosheid zijn.
Vrouwen met deze problemen komen vaak in aanmerking
voor een IVF-behandeling. Dat geldt ook voor paren waarbij de zwangerschap na verloop van een aantal jaren om
onverklaarbare redenen uitblijft.
Ook als het vruchtbaarheidsprobleem bij de man ligt, kan
voor IVF gekozen worden. Wel moet het sperma voor IVF
aan bepaalde voorwaarden voldoen. Voldoet het sperma
niet aan de minimale eisen, dan kan de IVF in combinatie
met intracytoplasmatische sperma injectie (ICSI) overwogen
worden. Wat ICSI is, wordt op pagina 13 besproken.
Verschillende onderzoeken
Voordat IVF ter sprake komt of wordt toegepast, zal uw
gynaecoloog eerst een aantal onderzoeken uitvoeren om te
zien of er nog andere factoren zijn die een zwangerschap
in de weg staan. Zo worden bloed, sperma, eileiders en
baarmoeder nauwkeurig onderzocht. Men bekijkt soms de
conditie van het baarmoederhalsslijmvlies na geslachtsgemeenschap en de temperatuurcurven van een of meer
menstruatiecycli.
6
Voordat u aan een IVF-behandeling begint, wordt u eerst
uitgebreid ingelicht over de medisch-technische kanten
van de behandeling. In een persoonlijk gesprek wordt ook
de psychisch-sociale kant van de zaak belicht; een
IVF-behandeling kan immers veel emotionele problemen
met zich meebrengen.
Een IVF-behandeling vergt veel van u en uw
partner
Een IVF-behandeling duurt tien tot veertien dagen, waarna
twee weken van afwachten volgen.
De behandeling begint op een van de eerste dagen van de
menstruatiecyclus met het toedienen van medicijnen om de
rijping van de eicellen te stimuleren. Hormoononderzoek
in bloed en/of urine en transvaginale echografie van de
eierstokken vinden zeer regelmatig plaats. Uw dagelijkse
routine wordt flink in de war gegooid. Waarschijnlijk hebt
u dat er graag voor over, maar het is toch goed om even
stil te staan bij de consequenties van een IVF-behandeling.
Buiten de tijdsinvestering, zijn zowel de man als de vrouw
er ook emotioneel sterk bij betrokken. Vooral na het terugplaatsen van de bevruchte eicellen breekt er een zeer spannende periode aan. Gevoelens van angst en hoop spelen
een overheer­sende rol. Veel paren ervaren deze fase dan
ook als de moeilijkste in de hele behandeling.
Vanzelfsprekend staat u niet alleen en mag u rekenen op
hulp en steun van het IVF-team.
De samenstelling van het IVF-team
IVF is een ingrijpende behandeling die kennis vereist en tijd
kost. Daarom hebben de meeste ziekenhuizen waar u voor
een IVF-behandeling terecht kunt hiervoor een speciaal team.
De samenstelling verschilt per ziekenhuis. Het team kan
bestaan uit één of meerdere gynaecologen, biologen,
verpleegkundigen, echoscopisten, maatschappelijk werkers,
psychologen en laboratoriummedewerkers.
Het IVF-team is er om u zo goed mogelijk te behandelen, te
begeleiden en uw vragen te beantwoorden om zo tot een
optimaal resultaat te komen.
Aarzel dus niet om uw problemen of onzekerheden met hen
te bespreken. Het IVF-team kan u op veel momenten een
welkome steun in de rug geven.
baarmoeder
eierstok
vagina
Hoe verloopt een normale bevruchting?
Om de IVF goed te begrijpen, is het belangrijk te weten hoe
een bevruchting onder normale omstandigheden verloopt.
In beide eierstokken beginnen - vanaf de eerste menstruatiedag - eicellen te rijpen. Deze eicellen bevinden zich in
vochtblaasjes (follikels). Van deze follikels groeit er één
follikel uit tot een doorsnede van ongeveer 2 cm.
Deze follikel springt daarna uit elkaar waardoor de
eicel vrijkomt. Dit moment, dat ongeveer tussen twee
men­struaties plaatsvindt, noemen we de eisprong of
ovulatie.
De eicel die vrijkomt wordt opgevangen door één van de
eileiders die weer verbonden is met de baarmoeder. In de eileiders vindt onder normale omstandigheden
bevruchting plaats. U kunt zich voorstellen dat bijvoorbeeld
afgesloten eileiders dit proces verstoren. Een bevruchting
via de natuurlijke weg is dan onmogelijk. Als de eicel wel
bevrucht wordt, duurt het vier dagen voordat de bevruchte
eicel in de baarmoeder aankomt. Daar nestelt het embryo
zich in het baarmoederslijmvlies in: het begin van een
zwangerschap.
eileider
Het vrouwelijk geslachtsorgaan
7
Het IVF-behandelingsschema
Het rijpen van de eicellen wordt
gestimuleerd
In de natuurlijke situatie rijpt er per cyclus maar één eicel.
Door een behandeling met hormoonpreparaten probeert
men meerdere eicellen tegelijkertijd te laten rijpen.
Dit preparaat is ontwikkeld door middel van biotechnologie
en is daardoor zeer zuiver. Meer rijpe eicellen betekent
straks een grotere kans op bevruchting en uiteindelijk zwangerschap. In het begin van de menstruatiecyclus start u met
de hormoonkuur, toegediend in de vorm van onderhuidse
injecties. De hormoonkuur duurt tien tot veertien dagen.
Het opzuigen van de eicellen
De punctie is op zich een kleine ingreep en vindt plaats
met behulp van transvaginale echoscopie. Van te voren
wordt met u de pijnstilling besproken. Er zijn verschillende
mogelijkheden: een kalmerende tablet vóór aanvang van
de punctie, een plaatselijke verdoving, verdoving via infuus
of een combinatie van deze opties. Zelden is het nodig een
punctie onder narcose te doen.
U bent dus helemaal bij. Een echoscopische punctie werkt
als volgt: op de echoscoop wordt een buigzame slang met
een holle naald gemonteerd. De arts bekijkt met de echoscoop, via de schede, de eierstokken. De follikels waarin de
eicellen zitten, worden aangeprikt en leeggezogen en de
eicellen worden opgevangen in een buisje. U en uw partner
kunnen de ingreep volgen op het beeldscherm. De ingreep
duurt een klein half uur, kort erna kunt u naar huis. U kunt
wat last hebben van buikpijn en een beetje vloeien.
Eicelpunctie:
Controles zijn belangrijk
Met behulp van transvaginale echoscopie worden de rijpe
Tijdens de hormoonkuur moet u met de regelmaat van de klok naar het ziekenhuis voor echoscopie (transvaginaal
= inwendig) en soms voor bloed- en urine-onderzoek. Sla
nooit een controle over. Aan de hand van de bevindingen
tijdens de controles stelt de arts de juiste dosering van het
hormoonpreparaat vast. Die hoeveelheid luistert nauw en
kan van dag tot dag verschillen.
follikels aangeprikt en leeggezogen.
De eisprong komt in zicht
Als uit het onderzoek blijkt dat de eicellen bijna rijp zijn,
krijgt u een ander hormoonpreparaat voorgeschreven.
Dit hormoon brengt het rijpingsproces in een stroomversnelling. De eicellen worden 34 tot 36 uur na toediening
van dit hormoonpreparaat uit het lichaam gehaald.
Dit noemen we de punctie. De punctie moet plaatsvinden
voordat de eisprong spontaan optreedt.
8
Zaadcellen worden bij de eicel gebracht
eicel
baarmoeder
In het laboratorium
In het IVF-laboratorium worden de eicellen uit het vocht van
de follikel geïsoleerd. Vervolgens worden ze in een schaaltje
met vloeistof geplaatst waarin voedingsstoffen aanwezig
zijn.
De inhoud van het schaaltje of kweekbakje is min of meer
een nabootsing van de situatie in de eileiders. De temperatuur is hetzelfde als in het menselijk lichaam. Op deze
manier zijn alle voorwaarden aanwezig voor een zo natuurlijk mogelijke bevruchting.
In sommige gevallen is het laboratorium niet gevestigd
in het ziekenhuis waar u door de gynaecoloog behandeld
wordt, maar in een ander ziekenhuis. We spreken dan over
een centrum voor Transport IVF. Uw partner (of u samen)
brengt de - zorgvuldig verpakte - eicellen dan zelf naar het
laboratorium.
eileider
zaadcel
9
In het IVF-laboratorium wordt ook het sperma bekeken.
Niet alleen de kwaliteit van de eicellen, maar ook die van de
zaadcellen is heel belangrijk. Hoe ouder het zaadmonster,
hoe slechter de kwaliteit. Vandaar dat het sperma zo vers
mogelijk aangeleverd moet worden. De meest beweeglijke
zaadcellen worden uitgekozen en samengebracht met de
eicellen in een speciaal kweekbakje.
Na 48 uur kan men zien of de eicellen bevrucht zijn. Maximaal 2 bevruchte eicellen, die zich goed hebben ontwikkeld,
worden meestal na drie tot vijf dagen in het lichaam teruggeplaatst. Meestal is er dan ook een gesprek met de behandelend arts. Als er geen bevruchting is opgetreden en
deze poging dus mislukt is, wordt dat ook met u besproken.
Terugplaatsing van embryo’s
Bevruchting in de broedstoof
Een viercellig embryo
De terugplaatsing van de embryo’s
Zoals gezegd komen vaak meerdere embryo’s in aanmerking
voor terugplaatsing. Dat is gunstig, want ook nadat de
embryo’s zijn teruggeplaatst, neemt de natuur het heft in
handen en beslist welk embryo zich verder ontwikkelt tot
een kind. Hoe meer embryo’s, hoe groter de kans op een
zwangerschap. In overleg met u wordt besloten hoeveel
embryo’s er in de baarmoederholte worden teruggeplaatst
(max. 2). Het is mogelijk dat er meer embryo’s zijn dan er
worden teruggeplaatst.
Voordat de IVF-behandeling start, is er besproken wat er
eventueel met deze resterende embryo’s moet gebeuren.
Meestal behoort invriezen tot de mogelijkheden. Vanzelfsprekend kan de arts u hier meer over vertellen.
Meestal 3 dagen na de punctie plaatst de gynaecoloog de
embryo’s terug in de baarmoeder. Dat gebeurt poliklinisch
en is pijnloos. Verdoving is zelfs overbodig. Een dun slangetje wordt via de schede in de baarmoeder gebracht.
Hierin zit een kleine hoeveelheid vloeistof met 1 of 2
embryo(’s). Deze embryo(’s) worden zo in de baarmoeder
gebracht in de hoop dat ze zich innestelen. Terugplaatsing
van deze embryo(’s) houdt dus (nog) niet in dat u zwanger
bent.
Hiermee breekt meteen de moeilijkste periode van de IVFbehandeling aan: het duurt twee weken voordat het resultaat van de behandeling bekend is.
baarmoeder
10
11
Wel of niet zwanger?
Het is niet gemakkelijk om deze periode gewoon verder te
leven alsof er niets is gebeurd. Gevoelens van angst, hoop
en twijfel wisselen elkaar in snel tempo af. Tijdens deze
periode waarin u worstelt met allerlei vragen en emoties,
kunt u overigens altijd terugvallen op de deskundige raad
en steun van het IVF-team. Het is zinvol om daarnaast
vooral door te gaan met uw dagelijkse bezigheden, zoals
uw werk of andere activiteiten. Niet alleen om de aandacht
af te leiden, maar ook om ervoor te zorgen dat u zich niet
te veel fixeert op de nog onzekere zwangerschap. Zoek het
gezelschap van vrienden en kennissen als u bij de pakken
neerzit. Wees realistisch, zonder uw gevoelens weg te stoppen. Het kan verstandig zijn slechts een klein groepje (familie of goede vrienden) over uw behandeling in te lichten.
Anders wordt u voortdurend bestookt met op zich goed
bedoelde, maar vaak lastige vragen.
Na twee weken geen menstruatie?
Een goed teken.
Hebt u binnen twee weken na de terugplaatsing van de
embryo’s niet gemenstrueerd, dan kunt u zelf uw urine
testen of bij de arts uw urine en/of bloed laten onderzoeken.
Als de urinetest positief is, doet de gynaecoloog meestal 3 à 4 weken daarna een echografie om te zien of de zwangerschap zich voorspoedig ontwikkelt en of er sprake is van
een meerlingzwangerschap. Wijst de echografie uit dat
het embryo (eventueel embryo’s) uitgegroeid is tot een
foetus, waarbij de hartslag dan ook duidelijk waarneembaar is, dan mag u zich voorzichtig gaan verheugen op een
zwangerschap.
12
Er treedt wel een menstruatie op
Als u wel menstrueert is de behandeling jammer genoeg
mislukt. Dit moet u vanzelfsprekend verwerken, want onbewust reken je er toch een beetje op dat het goed gaat.
Zoek, als u daar behoefte aan hebt, contact met uw gynaecoloog. In een gesprek neemt u samen met uw partner een
beslissing over wat u verder gaat doen. De behandeling kan
na een rustperiode nog een keer herhaald worden. Ook is
het mogelijk een van tevoren ingevroren embryo te laten
terugplaatsen. U moet er dan wel rekening mee houden dat
de embryo’s, eenmaal ontdooid, soms niet meer geschikt
blijken te zijn. Of u doorgaat of stopt met de behandeling is
een beslissing die u beiden in overleg met de gynaecoloog
neemt. In het algemeen is er tussen twee IVF-behandelingen
altijd 1 maand (cyclus) rust. Omdat u net een zeer emotionele tijd achter de rug hebt, kan het geen kwaad een poosje
te wachten met de beslissing. Misschien dat u er straks toch
wat anders tegenaan kijkt. In ieder geval is het belangrijk
dat u alles weer eens rustig op een rijtje zet en overdenkt,
voor u een besluit neemt.
Complicaties van
de behandeling
Incidenteel kunnen er lichte bijverschijnselen optreden
tijdens het medicijngebruik voor een ovulatie-inductiebehandeling. Deze bijverschijnselen, zoals bijvoorbeeld
huidreacties op de plaats van de injectie, zijn echter van
korte duur.
Als er te veel eicellen rijpen dan kan er een ernstige complicatie ontstaan: het optreden van het zogenaamde
hyperstimulatiesyndroom (OHSS).
Een goede controle tijdens de behandeling is daarom erg
belangrijk.
Bij het hyperstimulatiesyndroom worden de eierstokken te
veel gestimuleerd. De symptomen van dit syndroom zijn
buikpijn, misselijkheid en soms adem­halings­problemen.
Eventueel kan opname in het ziekenhuis noodzakelijk zijn.
Het hyperstimulatiesyndroom komt zeer zelden voor.
13
Hoeveel kans is er op een
zwangerschap?
Als het lukt om twee embryo’s terug te plaatsen is de kans
op een zwangerschap ongeveer 20% tot 25%. Dit percentage is vergelijkbaar met de natuurlijke zwangerschapskans.
De kwaliteit van de ei- en zaadcellen, maar ook die van het
embryo, zijn van invloed op het resultaat. In elke fase van
de behandeling kan er iets misgaan waar u en het IVF-team
niets aan kunnen doen. Soms reageren de eierstokken te
snel op de medicijnen (hormonen) en is er al een eisprong
voordat de punctie uitgevoerd wordt. Ook bestaat de kans
dat geen van de eicellen bevrucht wordt. Soms gaat de
innesteling fout. De mogelijkheid van een miskraam is iets
groter. Niemand heeft in de hand hoe het lichaam reageert,
behalve de natuur zelf.
Het is goed om vooraf onder ogen te zien dat de behandeling wel eens kan mislukken. Dit is echter geen reden om
u daardoor te laten ontmoedigen. IVF blijkt voor een groot
aantal paren de manier te zijn om toch kinderen te krijgen.
Naast teleurstellende resultaten zijn er ook de nodige
successen behaald. Reden om IVF als een serieuze mogelijkheid te overwegen als u graag kinderen wilt en ze niet helemaal - langs natuurlijke weg kunt krijgen. Praat erover
met uw behandelend arts of gynaecoloog en vraag wat zij
in uw geval adviseren.
Andere toepassingen van IVF:
1 Eiceldonatie
In sommige klinieken behoort eiceldonatie tot de mogelijkheden. Bij eiceldonatie staat een donor haar eicellen af aan
een paar dat graag kinderen wil, maar waarvan de vrouw
geen geschikte eicellen heeft. In het laboratorium brengt
men één of meerdere afgestane eicellen samen met de
14
zaadcellen van de partner. Lukt de bevruchting, dan wordt
het embryo of worden de em­bryo’s teruggeplaatst in de
baarmoeder van de vrouw van het paar.
Wie komen in aanmerking voor eiceldonatie?
De grootste groep wordt gevormd door vrouwen die geen
eicellen (meer) hebben. De reden daarvan kan zijn: een
operatie waarbij beide eierstokken zijn weggenomen, slecht
functionerende eierstokken, bestraling van de onderbuik
of chemotherapie, vervroegde overgang. Een andere groep
bestaat uit vrouwen die draagster zijn van een ernstige erfelijke ziekte. Vrouwen die zelf geen eicellen hebben, missen
ook de hormoonproductie in de eierstokken die nodig is
voor het handhaven van de zwangerschap. Daarom krijgt de
vrouw bij wie de bevruchte eicellen worden teruggeplaatst
hormonale medicijnen toegediend.
ICSI
Wat is ICSI?
Om IVF te kunnen doen zijn er minimale kwaliteitseisen aan
de zaadcellen gesteld. Hoeveel eicellen er ook zijn en hoe
mooi ze ook zijn, er moeten wel zaadcellen aanwezig zijn
die tot bevruchten in staat zijn.
Indien - bij herhaling - géén bevruchting optreedt tijdens
een IVF-behandeling, of indien het zaadmonster van uw
partner te slecht is (onder de minimum kwaliteitseisen
komt), kan sinds 1995 een nieuwe techniek worden
gebruikt om alsnog tot bevruchting te komen.
We bedoelen de zgn. ICSI (intracytoplasmatische sperma
injectie). Met deze methode wordt één zaadcel door een
heel dunne naald in een eicel gebracht.
De stimulatie van de eierstokken vindt op dezelfde wijze
plaats als bij IVF, en de embryo’s - na deze methode verkregen - worden op dezelfde manier als bij IVF teruggeplaatst.
Waarna het afwachten is of een embryo zich innestelt en de
eventuele zwangerschap zich goed ontwikkelt.
ICSI kan worden toegepast met zaadcellen verkregen uit de
bijbal (via een techniek genaamd MESA) of uit de zaadbal
(TESE). In Nederland zijn er slechts enkele klinieken die deze
techniek mogen uitvoeren.
ICSI
Eén zaadcel wordt in de eicel gebracht
eicel
2 Draagmoederschap
Sinds kort is het in Nederland, onder strikte voorwaarden,
toegestaan om IVF toe te passen voor (niet-commercieel)
draagmoederschap. Dit kan bijvoorbeeld van belang zijn bij
vrouwen die geen of een slecht functionerende baarmoeder
hebben, maar wel over goed functionerende eierstokken
beschikken. Of bij vrouwen bij wie wegens onderliggende
ziekte een zwangerschap niet mogelijk is.
zaadcel
15
Waar vindt IVF plaats?
In Nederland zijn er dertien officiële IVF-klinieken met
een laboratorium en een door het ministerie afgegeven
vergunning. Het betreft de acht universiteitsklinieken, het
Diaconessenhuis in Voorburg, het Elisabeth Ziekenhuis in
Tilburg, het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven, het Sophia
Ziekenhuis in Zwolle en Medisch Centrum Kinderwens te
Leiderdorp.
Naast de dertien IVF-centra zijn er nog 33 ziekenhuizen die
de eerste fasen, de stimulatie en punctie, uitvoeren, waarna
de eicellen naar het IVF-laboratorium worden getransporteerd. Dit zijn de zogenaamde Transport IVF-klinieken.
Daarnaast bestaan er ongeveer dertien satelliet IVF-klinieken.
Hier vindt alleen de stimulatiefase van de eierstokken
plaats. De daaropvolgende fasen van de IVF of ICSI worden
in de nabijgelegen IVF-kliniek uitgevoerd.
De dertien IVF-centra
Amsterdam
VU medisch centrum
IVF-centrum gebouw zuid
Amstelveenseweg 601
1081 JC Amsterdam
Tel. IVF-centrum 020-4443268
Bereikbaar tussen 10.30-12.30 uur
16
Amsterdam
Leiderdorp
Tilburg
Academisch Medisch Centrum
Meibergdreef 9
1105 AZ Amsterdam
Tel. poli: 020-5664287
Bereikbaar tussen 9.00-11.00 en 14.00-16.00 uur
Medisch Centrum Kinderwens
Simon Smitweg 16
2353 GA Leiderdorp
Tel. 071-5812300
Fax. 071-5812309
Sint Elisabeth Ziekenhuis
Hilvarenbeekseweg 60
5022 GC Tilburg
Tel. afdeling Fertiliteit 013-5393006
Bereikbaar tussen 8.30-10.00 en 13.00-14.00 uur
Eindhoven
Catharina Ziekenhuis Eindhoven
Michelangelolaan 2
5623 EJ Eindhoven
Tel. IVF-poli 040-2397100 of 040-2397101
Bereikbaar tussen 8.30-16.30 uur
Utrecht
Maastricht
Academisch Ziekenhuis Maastricht
P. Debyelaan 25
6229 HX Maastricht
Tel. afdeling IVF 043-3875360
Bereikbaar tussen 8.15-12.15 en 13.00-16.45 uur
Voorburg
Groningen
Universitair Medisch Centrum Groningen
Hanzeplein 1
9713 GZ Groningen
Tel. secr. IVF 050-3613086
Bereikbaar tussen 8.00-12.00 uur
Universitair Medisch Centrum Utrecht
Heidelberglaan 100
3584 CX Utrecht
Tel. poli IVF 088-7558880
Bereikbaar tussen 8.00-16.30 uur
Nijmegen
Universitair Medisch Centrum Nijmegen/St. Radboud
G. Grooteplein zuid 10
6525 GA Nijmegen
Tel. secr. IVF 024-3614748
Bereikbaar tijdens kantooruren
Diaconessenhuis Voorburg
Fonteynenburghlaan 5
2275 CX Voorburg
Tel. IVF-afdeling 070-3401115
Bereikbaar tussen 9.00-12.00 en 14.00-17.00 uur
Leiden
Leids Universitair Medisch Centrum
Albinusdreef 2
2333 ZA Leiden
Tel. IVF-afdeling 071-5263336
Bereikbaar tussen 9.00-11.00 en 13.30-15.00 uur
(woensdagmiddag gesloten)
Rotterdam
Zwolle
Erasmus Medisch Centrum
‘s-Gravendijkwal 230
3015 CE Rotterdam
Tel. IVF-afdeling 010-7040116
Bereikbaar tussen 8.00-9.00 en 9.30-12.00
en 13.30-16.00 uur
Fertiliteitscentum Isala
Dokter Spanjaardweg 29
Gebouw B, tweede etage
8025 BT Zwolle
Tel. secr. Fertiliteitsafdeling 038-4245224,
b.g.g. 038-4245000
Bereikbaar tussen 8.15-16.00 uur
17
Tot slot
Met dit boekje hebben we geprobeerd u een inzicht te
geven in verschillende voortplantingstechnieken. Nimmer
aflatend gaat men met het onderzoek door. Enerzijds
zoekend naar nieuwe methoden die weer andere onvruchtbaarheidsproblemen oplossen, anderzijds zoekend naar een
manier om de bestaande behandelingen te verfijnen. Speelt
u met de gedachte om ook een dergelijke behandeling te
ondergaan, laat u dan goed voorlichten door het ziekenhuis
en uw arts.
Neem vooral rustig de tijd om samen met uw partner
en gynaecoloog te beslissen wat u gaat doen. Voor veel
mensen bieden IVF, ICSI en eiceldonatie een laatste hoop op
een eigen kind. Wellicht behoort u ook tot die mensen.
Meer informatie
Wie graag meer wil weten over dit onderwerp, raden wij de volgende boeken aan:
Didi Braat en Gemma Kleijne
‘Zwanger via een omweg’
Uitgeverij Lifetime
ISBN 90-215-3227-1
Inge Gaasbeek en Bob Leerentveld
‘Weer niet in verwachting’
Uitgeverij Intro, Nijkerk
ISBN 90-266-1980-4
José Sagasser
‘Als zwanger worden niet lukt’
Uitgeverij Van Holkema & Warendorf
ISBN 90-269-6483-8
Emmelie van Asten
‘Innig verlangen. Kunstmatige voortplanting doe je het wel
of doe je het niet?’
Uitgeverij Stuberg, Hoogezand
ISBN 90-652-3088-2
Renée van Walbeek
‘Ongewenst kinderloos’
Uitgeverij Van Brug
ISBN 90-6523-091-2
Naomi Pfeiffer en Anne Woollet
‘Misschien volgende maandag’
Uitgeverij Kosmos
ISBN 90-215-1269-6
18
Dr. Rob Bots en Drs. Piet Kaashoek
‘Intens verlangen naar een kind’
Uitgeverij Kosmos-Z & K Utrecht/Antwerpen
ISBN 90-215-2173-3
De volgende boeken zijn niet meer in de handel,
maar nog wel in bibliotheken te vinden:
Oriana Fallaci
‘Brief aan een nooit geboren kind’
Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam
ISBN 90-351-0552-4
Marjan van Marle m.m.v. Dr. A. Th. Alberda
‘Reageerbuisbaby’s in Nederland’
Uitgeverij Van Holkema & Warendorf in samenwerking
met Libelle
ISBN 90-2694-484-5
Robert Edwards en Patrick Steptoe
‘Een kwestie van leven’
Uitgeverij Veen, Utrecht
ISBN 90-204-3208-7
Carl Wood en Ann Westmore
‘Reageerbuisbevruchting’
Uitgeverij Servire, Katwijk
ISBN 90-6325-211-0
F.M. Helmerhorst, I.P.C. Moors, A.M.L. BroekhuizenMolenaar
‘Rond vruchtbaarheid’
Uitgeverij Versluys bv, Almere
ISBN 90-249-1673-9
Peter Singer en Diane Wells
‘Het nieuwe nageslacht’
Uitgeverij Anthos
ISBN 90-6074-603-1
19