m et in dit num m er... - Haags Historisch Museum
advertisement
‘de koninklijke’ Haags Gemeente Archief met in dit nummer... K KRANT J I R K N I N o K R 200 JAA ...wie was Willem I ? ...sms’en in de 19e eeuw Willem I in Scheveningen geland! ...hoe Frans zijn wij? ...eten zonder groente ...en ander koninklijk nieuws Stel dat je in deze tijd leefde… Het land is net bevrijd, de prins komt terug en iedereen hoopt op betere tijden. Jij bent uitgekozen om net als Simon Blok de prins toe te spreken. Wat zou je hem willen zeggen? Scheveningen, 30 november 1813 - Van onze verslaggever Na een periode van 18 jaar, waarin de Fransen de dienst hadden uitgemaakt in ons land, was Nederland eindelijk vrij. Op 30 november 1813 zette de man die de nieuwe vorst moest worden, Willem I, in Scheveningen voet aan wal. Hij had een tijdje met zijn vader, Prins Willem V, in Engeland gewoond en was nu weer terug. Prins Willem V was de laatste stadhouder geweest en was gevlucht toen de Fransen in 1795 waren gekomen. Al uren stonden mensen op het strand van Scheveningen in de verte te turen of Willem er al aan kwam. Rond vier uur ’s middags was het dan eindelijk zover. Willem stapte over van een groot Engels schip in een sloep en voer tot vlakbij het strand. Daar was een kar met paarden de zee in gereden, waarop de prins kon overstappen. Toen hij aan wal was werd hij als eerste naar de Hervormde Pastorie aan de Keizerstraat gebracht. De 80-jarige Simon Berkenbosch Blok verwelkomde hem. Daarna reed de prins met een koets over de Scheveningseweg naar het Lange Voorhout, waar hij vanaf het balkon van nummer 19 de toegestroomde grote juichende menigte toezwaaide. Ook al was het al lang donker geworden, dit wilde niemand missen… 1813-2013 Nederland viert 200 jaar Koninkrijk In 2013 bestaat ons koninkrijk 200 jaar. In heel Nederland wordt dit gevierd. Maar wat vieren we eigenlijk precies en hoe is het zo gekomen? Deze krant vertelt je alles over de eerste Nederlandse Koning Willem I en de tijd waarin hij leefde. Hoe werden de Fransen verslagen, of wie zaten er allemaal na Willem I op de troon? Ook lees je over wat we nog steeds van die tijd terug zien in ons land en ons leven. Willem I is immers de over-over-overovergrootvader van Koning WillemAlexander… lees een ooggetuigenverslag op pagina 7. MOeilijKe WOOrDen Stadhouder - een soort minister-president Deze krant is een speciale uitgave van het Haags Historisch Museum. Ter gelegenheid van de viering van 200 jaar Koninkrijk is ook een tentoonstelling in het museum te zien, een museumles ontwikkeld en worden diverse activiteiten georganiseerd. Meer informatie op www.haagshistorischmuseum.nl [ Advertentie ] - Den Haag 1794 Bent u ook zo’n koffieliefhebber? Mist u dit ‘zwarte goud’ ook zo als u onderweg bent? Dan heeft Baron Hop voor u de oplossing bedacht: htmfoto.net H A A G S C H E H O PJ E S De stadhouder, maar ook velen in België, engeland, Duitsland, Denemarken en zelfs rusland gingen u voor! Nieuw in Den Haag! Proef z e smaak lf de heerlijke van ko f met ro om en fie, suiker. Makke lij mee te k als snoepje nemen . en 1533 Willem I van Oranje wordt geboren / 1567 zoon Maurits wordt geboren / 1584 zoon Frederik Hendrik wordt geboren / 1584 Willem heden Wist je dat… Haags Historisch Museum Ve r w o r v tijdlijn -katernDe 18De eeUW JD eN De FRANse TI … de patriotten ook wel ‘kezen’ werden genoemd? Eén van hun leiders heette Cornelis, ook wel Kees, vandaar. Zij gebruikten daarom de keeshond als hun symbool. … de orangisten ook wel ‘prinsgezinden’ werden genoemd? … Willem V een stevige drinker was, mank liep en twee voortanden miste, omdat hij op jonge leeftijd van zijn paard was gevallen? … de prinsgezinden soms portretjes van Willem V en zijn vrouw afdekten met een laag was? De afbeelding werd dan pas zichtbaar als de was smolt als je het warm maakte. De eigenaar liet hiermee niet zomaar zien voor wie hij was. … Willem V een verzameling bijzondere dieren had? Hij had twee olifanten die Hans en Parkie heetten en ook een paar giraffen. Toen hij naar Engeland was gevlucht, namen de Fransen zijn dieren in beslag en brachten ze naar Frankrijk. m e k Stie je mening n e g i d n o k r ve Collectie rijksprentenkabinet, rijksmuseum, Amsterdam je in die tijd Als patriot kon ardop zeggen h t ie n r te e b r a ma dhouder was. a st e d n e g te je dat en opgepakt. Er te e m je rd e w n Da k nog geen inij rl u tu a n d n o st be n aar de patriotte m , il a m f o t e tern ims: ze maaksl ts ie n te ch a d be n met daarop e t t le f m a p n te otprenten van sp n e n ë e e id n hu eze pamfletten D r. e d u o h d a st de ’s nachts. verspreidden ze ten het daarbij lie De orangisten nzij maakten pre k o o , n e tt zi t ie n enstanders bela g te n u h m o n te n. chelijk te make tterdam s van Stolk, ro Collectie Alta arop che Zwijn, wa rs e ld e G t e H bijvoorbeeld n wordt afge e jn rk zi a v n s te ie n v re n e spotp zijn nd als ee Heel bekend nd en plasse aar Frankrijk e n v e ie d rg e n v e o tt l a io er de patr de stadhoud triot, waarop a P e s n ra F e ot. beeld, en D worden besp ls ze e ls a t, h gevluc MOeilijKe WOOrDen Pamflet - stuk papier waarop kort en duidelijk een standpunt staat en waarmee soms tegen iets wordt gedemonstreerd. ‘de koninklijke’ 2 wordt doodgeschoten door Balthasar Gerards, zoon Maurits volgt hem later op als stadhouder / 1625 Frederik Hendrik trouwt met Amalia van Haags Historisch Museum Burgeroorlog in ons land! In de 18de eeuw ging het al een tijdje niet zo goed in ons land: het ging slecht met de economie en veel mensen waren heel arm. In die tijd was er nog geen koning of koningin, maar was ons land een republiek en had de stadhouder de macht. Er kwam steeds meer kritiek op stadhouder Prins Willem V van Oranje en zijn regenten, een kleine groep die het wel goed had. Patriotten Haags Historisch Museum De mensen wilden eigenlijk van de stadhouder af. Ze vonden dat zijn regering zwak en onbetrouwbaar was en waren bang dat het alleen maar slechter zou gaan met het land. Zij wilden meer vrijheid, meer gelijkheid en meer te zeggen hebben over het bestuur van het land. Deze groep werd de patriotten genoemd. V Close-Up stadhouder Prins Willem V Stadhouder Prins Willem V was een lid van de beroemde adellijke familie Van Oranje Nassau. Vanaf Willem van Oranje in de 16de eeuw, ook wel bekend als Willem de Zwijger, was er bijna steeds een lid van de Oranjefamilie als stadhouder aan de macht geweest. Over het algemeen waren dit sterke leiders. Stadhouder Willem V en zijn vader Willem IV waren dit eigenlijk niet. Mensen vonden hen maar slap, ze konden het land niet goed regeren. Willem V kreeg zelfs het verwijt dat hij zich veel meer interesseerde voor zijn kunstverzameling dan in zijn volk en land. Orangisten Aan de andere kant waren er ook veel mensen die de Oranjes wel graag aan de macht hadden: de orangisten. Dit waren vooral mensen van het gewone volk en de regenten. Er braken regelmatig vechtpartijen uit tussen de patriotten en orangisten, een heuse burgeroorlog. Als je wilt, dan kun je nog steeds bij Willem V op bezoek: aan het Buitenhof 33 in Den Haag vind je ‘Galerij Prins Willem V’, een museum met een deel van zijn schilderijenverzameling. Galerij Prins Willem V ‘de koninklijke’ 3 Solms en volgt zijn halfbroer Maurits op als deze dood gaat / 1627 Zoon Willem II wordt geboren / 1647 Frederik Hendrik gaat dood, Willem volgt In 1789 braken er in Frankrijk grote rellen uit. Het volk was al een tijdje erg ontevreden en de mensen kwamen in opstand tegen de grote macht en rijkdom van koning en adel. R F Op 14 juli 1789 werd de Bastillegevangenis, de burcht waarin de koning al zijn tegenstanders gevangen liet zetten, bestormd. De koning en adel werden met veel geweld verjaagd. Liberté, Egalité, Fraternité was hun overtuiging: vrijheid, gelijkheid en broederschap. “Weg met de elite, het volk aan de macht!” Veel patriotten in ons land zagen de gebeurtenissen in Frankrijk gebeurde als een voorbeeld. In Frankrijk wordt trouwens nog elk jaar deze belangrijke opstand (‘revolutie’) op 14 juli gevierd: ‘Quatorze Juillet’ (spreek uit: katorse sjwiejet) Wist je dat… … de Bataven een Germaanse stam in de Romeinse tijd waren en toen in dit gebied leefden? Zij werden rond 1800 gezien als de voorvaders van de mensen van de Republiek. men: De Fransen ko zetting? be bevrijding of In 1794 trok het Franse leger de Nederlandse Republiek binnen, om de patriotten te helpen het land te ‘bevrijden’. Prins Willem V koos eieren voor zijn geld en vluchtte met zijn gezin in januari 1795 vanaf het strand van Scheveningen naar Engeland. De patriotten waren ontzettend blij met de komst van de Fransen. Eindelijk werd het land van die vervelende Oranjefamilie en die zwakke leider verlost. De orangisten waren natuurlijk minder blij… Bibliothèque nationale de France V e R e I T U l o in K J I K J R I K AN De steun van de Fransen bleek niet helemaal gratis. Ons land betaalde tientallen miljoenen guldens voor de 25.000 soldaten die in de republiek gelegerd waren. enorm veel geld, als je je bedenkt dat 1 miljoen gulden toen ongeveer evenveel waard is als bijna 7 miljoen euro nu. Zo heel veel voordeel had de Franse steun dus eigenlijk niet… Nieuwe tijden: de Bataafse Republiek Toen de stadhouder er was, werd ons land vooral bestuurd door allerlei plaatselijke besturen. Er was niet één regering zoals nu. Met de komst van de Fransen veranderde dat. Er kwam één rechtsstaat, één munt, overal dezelfde maten en gewichten. Ook werd er voor de eerste keer een algemene grondwet geschreven. Hierin werden de rechten van de burger vastgelegd. Nederland werd een democratie waar de mensen ook mee mochten beslissen en waar kerk en staat gescheiden waren: de Bataafse Republiek. In 1801 werd de grondwet onder druk van de Fransen veranderd en heette de Republiek vanaf toen Bataafse Gemenebest. MOe i l i j K e W O O r D e n ‘de koninklijke’ In 1804 kwam Napoleon in Frankrijk aan de macht. Hij zorgde er een jaar later voor dat de regering van Nederland nog maar bij één iemand kwam te liggen. In eerste instantie was dat de Nederlander Rutger Jan Schimmelpenninck, maar Napoleon was ongeduldig en vond dat er slecht naar Frankrijk werd geluisterd. Hij ontsloeg Schimmelpenninck, maakte van de Republiek het Koninkrijk Holland en zette zijn broer Lodewijk Napoleon op de troon. Haags Historisch Museum Adel - edelen, mensen met een adelijke titel (een baron bijvoorbeeld) en (vroeger) veel geld. ‘Tegenwoordig kun je niet van adel worden, maar ben je dat vanaf je geboorte. in de 19de eeuw kon de koning je van adel maken, je verheffen tot de adelstand. Rechtsstaat - in een rechtsstaat worden mensen tegen de macht van de staat beschermd door wetten. rechters die niet partijdig zijn kunnen bij een probleem aan de hand van de wet helpen en een oordeel geven. Kerk en staat gescheiden - als de kerk (bisschop of paus) niet de baas van het land is en de wetten niet bepaald worden door het geloof. Gendarme - een groep mannen die politiewerk doet en vroeger bij het leger hoorde 4 Lodewijk Napoleon Lodewijk Napoleon had het beste met zijn Koninkrijk voor en de mensen vonden hem een aardige koning. Zijn broer de keizer ergerde zich hier groen en geel aan. Napoleon voerde steeds meer Franse wetten in en benoemde steeds meer Fransen op belangrijke functies. In 1810 haalde hij zijn broer van de troon en maakte hij Holland onderdeel van het grote Franse Keizerrijk. ...en die andere Napoleon Napoleon nam steeds meer maatregelen die de mensen niet leuk vonden. Zo bedacht hij het Continentaal Stelsel; Frankrijk was in oorlog met Engeland en om de Britten dwars te zitten mochten de Hollanders geen handel meer met Engeland drijven. De Hollanders trokken zich er niet veel van aan en handelden gewoon stiekem (smokkel). Ook vroeg Napoleon steeds meer belasting, om zijn oorlogen in Europa te kunnen betalen. Dit merkte iedereen flink in zijn portemonnee. Jonge mannen werden opgeroepen om mee te vechten in de oorlog tegen Rusland. En overal werd iedereen goed in de gaten gehouden door gendarmes en politiespionnen. Kinderliedje • Marjanneke verwijst naar de Franse maagd Marianne, het nationale symbool van Frankrijk • De Prins is Prins Willem V, die naar Engeland was gevlucht Misschien ken je het kinderliedje ‘Hop Marjanneke’ wel. Wist je dat dit liedje rond het jaar 1800 is gemaakt? Het vertelt heel veel over de Franse tijd. Kijk maar eens naar de tekst: Hop Marjanneke, stroop in het kanneke laat de poppetjes dansen gisteren was er de prins in ’t land en nu die kale Fransen Ve r w o r v zijn vader op als stadhouder / 1650 Willem II gaat dood, in dat zelfde jaar wordt zoon Willem III geboren / 1650-1672 1ste stadhouderloze tijdperk: de en heden Place du Roi Het Plein Wist je dat… • De poppetjes zijn misschien de Franse soldaten, of de Nederlanders die voor Oranje waren • De kale Fransen zijn de arme soldaten, zonder spullen en zonder pruik op het hoofd ... Het Plein in Den Haag in 1811 even de chique Franse naam ‘Place du Roi de Rome’ had? In dat jaar werd Napoleons zoon geboren, hij kreeg de titel ‘Roi de Rome’, koning van Rome. Om zijn doop te vieren werd het Plein tijdelijk naar hem genoemd. De Franse BeZeTTING NIEUW IN ONS LAND! Wat namen de Fransen behalve soldaten nog meer mee hier naar toe? De Fransen veranderde best veel in ons land. Zo kregen we dankzij hen: een rechtspraak die geen verschil meer maakte in afkomst. Of je arm of rijk was, van adel of niet, dat maakte niet meer uit voor de straf die je kreeg (er was dus geen klassenjustitie meer… in Museum de Gevangenpoort – Buitenhof 33, Den Haag kom je hierover van alles te weten) een eerste grondwet en burgerlijk wetboek een burgerlijke stand: voortaan moest iedereen een achternaam hebben en zich inschrijven op het stadhuis. Ook moesten geboortes, huwelijken, verhuizingen en overlijden gemeld worden. Zo wist men precies hoeveel mensen er in het land woonden. huisnummers: voor die tijd woonde je ‘naast de bakker’ of ‘in het huis met de gevelsteen met de gans’. Nu konden mensen je vinden aan bijvoorbeeld Kerkstraat 14. Wist je dat… … hoewel de Nederlanders over het algemeen een hekel hadden aan de Franse overheersing, de Franse cultuur vooral bij rijke mensen wel heel populair was? Zij spraken, lazen en schreven Frans. Nu gebruiken wij nog steeds Franse woorden: horloge, cadeau … Kan jij nog een Frans woord verzinnen? … best veel mensen dachten dat, als de Franse bezetting eenmaal afgelopen was, de achternamen weer zouden worden afgeschaft? Daarom bedachten sommigen de meest gekke achternamen: Jan Naaktgeboren, Klara Poepjes, Karst Schijthuis. Daar hadden ze later wel spijt van waarschijnlijk… En hun kinderen, kleinkinderen, achterkleinkinderen zitten er allemaal maar mooi mee, met zo’n gekke naam. standaard maten en gewichten: iedereen gebruikte vanaf de Franse tijd alleen nog maar de kilo om te wegen, de meter om te meten en de liter om te schenken. Weg met de el, de voet, of de pond. een nieuw belastingstelsel: mensen gingen op sommige plaatsen bijvoorbeeld per raam en deur belasting betalen. Wilde je minder belasting betalen? Dan metselde je gewoon een raam of een deur dicht. In Den Haag bepaalde de breedte van je huis hoeveel belasting je moest betalen, in Amsterdam juist de diepte van het huis. verkeersregels die zorgden voor een veiligere situatie op de weg. Napoleon besloot bijvoorbeeld dat iedereen rechts moest rijden, zodat je elkaar niet voor de voeten reed en alles kriskras door elkaar ging. De Fransen namen ook een ‘meer menselijke manier voor de doodstraf’ mee naar ons land: de guillotine. Een groot mes dat in één keer het hoofd van de romp afhakte in plaats van onthoofding door het zwaard of dood door ophanging. De guillotine werd in ons land maar twee keer gebruikt. Gelukkig bestaat de doodstraf al lang niet meer… hij werd in 1870 in ons land afgeschaft. ‘de koninklijke’ Ondertussen… > Op 17 augustus 1795 vond er op Curaçao de grote slavenopstand onder leiding van Tula plaats > Op 13 december 1795 werd de plaats Wold Newton in Engeland getroffen door een meteoriet. > In 1796 ging de Verenigde Oost-Indische Compagnie failliet > Op 14 december 1799 overleed de eerste president van de VS, George Washington 5 mensen willen geen Oranjes aan de macht, er is geen stadhouder / 1672 Willem III wordt toch stadhouder / 1702 Willem III gaat dood, hij heeft geen Napoleon -katernverslagen G De oMWeNTelIN de Fransen verdreven! Mensen in ons land en in heel Europa waren steeds meer ontevreden over de Franse regering. Lang leek het leger van Napoleon onoverwinnelijk, maar een veldtocht van de keizer naar Rusland was helemaal niet goed gegaan: er waren heel veel soldaten dood gegaan (wel 680.000!) en veel spullen waren verloren gegaan. Hij probeerde zijn leger weer sterk te maken. Mannen tussen de 20 en de 40 jaar moesten zich voor het leger melden. Frans? Weg ermee! Sommige Franse dingen bleven wel, maar andere werden met het vertrek van de Fransen meteen afgeschaft. Zo werd de guillotine verbannen, de censuur opgeheven en mochten mensen hun doden weer in de kerk begraven. En Napoleon? Die werd verbannen naar het afgelegen eiland Sint-Helena in de Atlantische Oceaan bij Zuid-Afrika. Hij stierf daar in 1821, eenzaam en misschien al wel een beetje vergeten… Het hielp niks. In oktober 1813 werd Napoleon bij Leipzig (Duitsland) verslagen door de troepen van Rusland, Oostenrijk en Engeland (die werden samen ‘de geallieerden’ genoemd). Nederland werd bevrijd, de Franse bezetting was voorbij. Overal werd feest gevierd en riep men ‘Oranje boven!’. MOe i l i j K e W O O r D e n Censuur - als de regering of koning er voor zorgt dat het nieuws in hun voordeel wordt verteld en/of als er dingen worden weggelaten en verboden die in hun nadeel zouden kunnen zijn. Het laatste nieuws: SMS’en in de 19e eeuw a b c d e f g h i j k l p r s t u v w y z Het seinsysteem van Chappe m n o Hoe verspreid je belangrijk nieuws zonder telefoon, televisie of internet? er waren genoeg andere manieren om te communiceren. niemand mocht contact hebben met engeland, maar de engelse en nederlandse smokkelaars wisselden het laatste nieuws vaak gewoon uit op hun boten op zee. Of er werd een postduif gestuurd. Ook belangrijk was de ‘optische telegraaf’ of semafoor. Dit was een groep seinpalen die 15 kilometer uit elkaar stonden, vaak op hoge punten neergezet, zoals kerktorens. Met behulp van tekens kon bij mooi weer een bericht worden doorgeseind. DOEN Foto: Peter Denters Sein je eigen naam door de lucht... in de blauwe bolletjes kun je de tekens van jouw naam opzoeken. ‘de koninklijke’ 6 kinderen en dus geen opvolger / 1702-1747 2de stadhouderloze tijdperk / 1711 Willem IV (een verre neef van Willem III) wordt geboren / 1747 Willem IV Toen het er op leek dat de Fransen verslagen waren en uit Nederland weg zouden gaan, had Nederland een nieuw bestuur nodig. Op 17 november 1813 vormden drie belangrijke heren samen ‘het Driemanschap’: Frans Adam van der Duyn van Maasdam Leopold van Limburg Stirum Gijsbert Karel van Hogendorp M o e i l i jk e woord e n Soeverein vorst - de leider van een land, die niet per se als koning gekroond is maar wel alle macht heeft. Proclamatie - een pamflet, met een ver- of aankondiging Willem zei ‘ja’ en stapte een paar dagen later op een schip naar Nederland. In Nederland werd een ‘proclamatie’ verspreid, een pamflet, waarin werd aangekondigd dat Willem naar Nederland terug zou komen. Tip: Bekijk het filmpje over Van Hogendorp op www.haagshistorischmuseum.nl WI … vervolg van de voorpagina Willem I in Den Haag Ooggetuigenverslag van Kees Hoepel, koetsier. “Wat zijn wij Nederlanders blij! Op 30 november zette Willem na 18 jaar in Engeland te zijn geweest, eindelijk weer voet op Nederlandse bodem. Een heel bijzonder moment. Eindelijk is de Franse bezetter weg en is het land weer vrij. Onze toekomstige vorst werd met groot gejuich onthaald. Ik mocht hem in mijn koets van het strand van Scheveningen naar de stad brengen en zette hem af bij het huis van Van Limburg Stirum, één van de mannen van het Driemanschap, aan het Lange Voorhout nummer 19. Overal was het feest op straat. Mijn goede vriendin, de huishoudster van Van Limburg Stirum, vertelde me dat Willem de dagen erna niet bij hen bleef, maar logeerde in het stadspaleis aan het Lange Voorhout 34. Later liet hij het paleis aan het Noordeinde opknappen en toen het in 1817 klaar was, verhuisde hij daarheen. Oranje boven!” ‘de koninklijke’ Hij werd in 1762 in Rotterdam geboren en was heel oranjegezind. In 1809, toen de Fransen nog in ons land waren, schreef hij al een grondwet voor als Nederland ooit weer vrij zou zijn en praatte daar in het geheim over met mensen die net als hij anti-Frans waren. Van Hogendorp was één van ‘het Driemanschap’ en zorgde er voor dat Prins Willem Frederik weer terug kwam naar Nederland. Gijsbert werd benoemd tot de eerste minister van Buitenlandse Zaken. Al drie weken na zijn terugkeer uit Engeland vroeg Willem hem of hij wilde helpen een grondwet te schrijven. Gijsbert gebruikte dat wat hij in 1809 had geschreven als basis. Toen Nederland in 1815 officieel een koninkrijk werd, moest de grondwet wat veranderd worden. Van Hogendorp was de voorzitter van de groep die daarvoor zorgde. In zijn geboorteplaats Rotterdam staat Van Hogendorp als standbeeld midden in de stad: zittend, met een zware mantel aan en in zijn rechterhand… de grondwet. De nieuwe vorst Toen Prins Willem Frederik weer in Nederland was, werd al snel besloten om hem geen stadhouder Willem VI te maken. Hij werd hij op 2 december 1813 in Amsterdam benoemd tot ‘soeverein vorst’; hij kreeg als vorst de hoogste macht. Willem werd feestelijk in de stad ontvangen; overal brandde feestverlichting en er waren toneelvoorstellingen. Nadat Napoleon in heel Europa verloren had, kwamen er in 1814 een paar belangrijke heren in de Oostenrijkse hoofdstad Wenen bij elkaar om over de toekomst van Europa te praten. Napoleon had één groot rijk van Europa willen maken, maar hoe moest het nu weer verdeeld worden? Er werd besloten om Nederland een koninkrijk te maken. Nederland en België werden, als bescherming tegen Frankrijk, samengevoegd tot het Koninkrijk der Nederlanden. Haags Gemeente Archief De laatste stadhouder Prins Willem V was al een tijdje daarvoor dood gegaan, maar hij had wel een zoon: Willem Frederik. Het Driemanschap nodige deze zoon uit om vanuit Engeland terug te komen naar Nederland en ‘souverein vorst’ te worden. Gijsbert van Hogendorp was een belangrijk man voor hoe het ‘nieuwe Nederland’ er onder Willem I uit zou gaan zien. Willem werd in maart 1815 officieel tot koning benoemd en op 21 september 1815 werd hij in Brussel ingehuldigd. Ook werd hij groothertog van Luxemburg. Net zoals Willem I ‘ingehuldigd’ werd, werd onze koning Willem Alexander dat op 30 april 2013 ook. Daarover verderop in deze krant meer. Wist je dat… … Willem I ook wel ‘de kanalenkoning’ werd genoemd? Hij liet heel veel kanalen in ons land graven (bijvoorbeeld het Noordhollandsch kanaal en de Zuid-Willemsvaart), om handelswaar dat in België was gemaakt snel per boot te kunnen vervoeren. … een andere bijnaam van Willem I was ‘koopman koning’ was, omdat hij zo veel handel dreef? 7 Haags Historisch Museum Het driemanschap zorgde voor een tijdelijk bestuur en dacht na over een nieuwe leider. Wist je dat… … je in Den Haag de namen van de drie mannen van het Driemanschap nog steeds op straat kunt tegenkomen? In de Stationsbuurt is naar hen een straat vernoemd: de Van Limburg Stirumstraat, de Van Hogendorpstraat en de Van der Duynstraatstraat. Gijsbert van Hogendorp Haags Historisch Museum Het Driemanschap Close-Up wordt stadhouder / 1748 Willem V wordt geboren / 1751 Willem IV gaat dood, Willem V is dan nog maar 3 jaar oud en wordt pas later stadhouder / 1766 En hoe is het nu met de macht van de koning? Ve r w o r v De macht NU en heden Koningin Beatrix ondertekende wetten en Algemene Maatregelen van Bestuur, maar had niets meer te zeggen over het bestuur van het land. Zij bepaalde nog wel wie de regering moest gaan samenstellen (formateur). Vanaf 2012 zorgt de Tweede Kamer zelf voor de vorming van de regering en benoemt de formateur. Koning Willem-Alexander heeft daar geen rol meer in. De macht van de koning Dilemma Mag je écht alles zeggen wat je wilt? Wat kan wel en wat echt niet? Waar ligt de grens? Meer zien? Bekijk dan de aflevering van het Klokhuis over deze grondwet op www.hetklokhuis.nl > zoekterm Grondwet Toen Willem I in 1813 koning werd, ging hij het land met een klein groepje bestuurders regeren. Er kwam een parlement met ministers en een Eerste en Tweede Kamer. Het parlement had eigenlijk weinig te zeggen; Willem I vond ministers maar dienaren van de koning, de koning moest bepalen wat er gebeurde. In de Eerste Kamer kwam je niet zomaar. Je moest sowieso uit een rijke en belangrijke familie zijn, en je moest benoemd worden door de koning. Die benoeming gold dan wel voor de rest van je leven. Later veranderde die macht van de koning flink. In 1830 kwamen de Belgen in opstand tegen Willem I. Ze vonden dat hij de Nederlandse provincies voortrok. Er kwam oorlog en de Belgen maakten zich los van het koninkrijk. Tien dagen lang probeerde Willem om België terug te veroveren, maar dat lukte niet. Het kostte wel heel veel geld. Door de afscheiding van België moest er een verandering in de grondwet komen. In de nieuwe grondwet stond dat besluiten van de koning voortaan ook door de ministers moesten worden ondertekend. De macht van de koning werd hiermee een stuk minder. Willem I was het hier niet mee eens en raakte erg teleurgesteld. Hij trad in 1840 af. Meer Meer zien? zien? Bekijk dan de aflevering van het Wist je dat… … Willem I geen makkelijke man was? Hij was nogal bazig, en maakte het ’t leven van zijn ministers niet eenvoudig… … Prinses Beatrix, toen zij nog koningin was, regelmatig met de minister-president sprak, maar dat niemand weet waar die gesprekken over gingen? Mensen noemden dit ook wel ‘Het geheim van Paleis Noordeinde’… ‘de koninklijke’ Bekijk dan de Willem Klokhuis aflevering over Willem i op Klokhuis over i op http://www.ntr.nl/ www.hetklokhuis.nl > zoekterm Willem i player?id=15035162&ssid=269 Koning Willem II Willem werd opgevolgd door zijn zoon Willem II. In 1848 werd zijn volk ontevreden. De mensen wilden meer macht voor het volk, en minder voor de koning. Willem II wilde wel graag koning blijven en besloot om de grondwet dan maar weer te wijzigen. De politicus Johan Rudolph Thorbecke schreef in opdracht van de koning een nieuwe grondwet. Hierin werd bepaald hoe Nederland moest worden bestuurd en wat de plichten en rechten van alle Nederlanders, de burgers, waren. De ministers waren niet langer de dienaren van W II Haags Gemeente Archief • Artikel 1: iedereen is voor de wet gelijk. Niemand mag in Nederland gediscrimineerd worden. • Vrijheid van godsdienst: iedereen mag geloven wat hij of zij wil. • Vrijheid van drukpers: iedereen mag zijn mening in bijvoorbeeld een krant naar voren brengen. • Recht op vereniging en vergadering: iedereen mag een politieke partij of vereniging oprichten en daarvan lid zijn. • Vrijheid van meningsuiting: je mag zeggen en schrijven wat je wilt, zolang je met je mening geen andere mensen kwetst of discrimineert. • Vrijheid van onderwijs: tot 1848 waren alleen openbare scholen toegestaan. Daarna mogen ook protestanten en katholieken hun ‘bijzondere’ scholen stichten. Collectie Musée d’Art Ancien, Brussel Een paar belangrijke moderne grondwetten de koning, maar maakten de wetten en namen beslissingen. Ook werden zij verantwoordelijk voor wat de koning deed, de koning moest toestemming vragen aan de ministers. De koning was nog wel staatshoofd, maar verloor zijn politieke macht. Van Willem van Oranje naar Willem Alexander… er zijn in de loop van de jaren heel wat Willems in de Oranje-familie geweest. Heb je het even niet meer op een rijtje? Deze handige stamboom laat je precies zien wanneer welke Willem, Amalia, Frederik of Hendrik leefde: http://www.haagsetijden.nl/page/stamboom-nederlands-koningshuis MOeilijKe WOOrDen Parlement - het belangrijkste bestuur binnen een democratie: de eerste en Tweede Kamer. De leden zijn gekozen door het volk en vertegenwoordigen het volk, ook jou dus. 8 Willem V wordt stadhouder / 1772 de latere Koning Willem I wordt geboren / 1792 de latere Koning Willem II wordt geboren / 1795-1813 Franse tijd, regeringstad Echt of nep? De Nederlandse kroon Zoals elk koningshuis heeft ook het Nederlandse koningshuis een officiële kroon. Met deze kroon is wel iets vreemds aan de hand. Toen Willem in 1815 koning zou worden, moest er een kroon komen. Men zegt wel dat Willem zuinig was en dat er weinig tijd was om de kroon te maken. Daarom werd de kroon gemaakt van koper met een laagje goud. De stenen waren van glas, met zilverfolie erachter zodat het heel kostbare juwelen leken. Maar er is nog iets. De kroon past eigenlijk helemaal niet. Hij is te groot en te zwaar om te dragen. Eigenlijk is het alleen maar een symbool. Een Nederlandse koning of koningin wordt niet gekroond maar ingehuldigd, zoals al bij Willem I gebeurde. De kroon lag bij de inhuldiging van Willem I samen met andere symbolen van het koningschap (‘regalia’) op een tafel; zwaard, scepter, vaandel, rijksappel en grondwet. Een kroning wordt vaak door het hoofd van de kerk gedaan, maar omdat er in Nederland toen ook al veel verschillende geloven bestonden, koos men ervoor om dat dan maar niet te doen. Ook WillemAlexander legde een eed af en werd zo koning. Wil je de inhuldiging nog eens zien? Kijk dan op http://www.youtube.com/watch?v=OX5ugrokxlY Den Haag Wist je dat… … de zoon van Willem I, de latere koning Willem II, voor zijn eigen inhuldiging een andere kroon liet maken? Zijn land zag er inmiddels anders uit, zijn vader had België verloren, en Willem II wilde daarom een nieuwe kroon. Maar nog steeds een ‘nepperd’: verguld zilver met imitatieparels en glazen stenen. Hij kostte ongeveer € 600,-. Deze kroon wordt nu nog steeds gebruikt. Hoewel Amsterdam vond dat de regering in de hoofdstad moest komen te zitten, werd toch Den Haag de plek van de centrale regering. Waarschijnlijk had dit te maken met het feit dat de stadhouders er altijd hadden gewoond. Er kwamen veel ambtenaren en hofpersoneel in Den Haag wonen. Vanaf dat moment begon het inwonertal van Den Haag hard te groeien. In 1815 woonden in Den Haag zo’n 42.000 mensen, in 1828 waren het er al 50.000. En dat was nog maar het begin. Doordat in de loop van de eeuw ook veel arme mensen naar de stad trokken op zoek naar werk, woonden in 1900 al 200.000 mensen in de stad. Inmiddels (2013) zijn dat er ruim 500.000 geworden! … de Grondwet bepaalt dat de inhuldiging van de Nederlandse koning(in) moet plaatsvinden in de hoofdstad Amsterdam? Dit gebeurt dus al sinds de inhuldiging van Willem I. Bij de inhuldiging zweert of belooft de koning(in) trouw aan het Koninkrijk en de Grondwet. … er tijdens de inhuldiging van koning WillemAlexander visnetten boven zijn looproute van het Paleis op de Dam naar de Nieuwe Kerk hingen? Dit was een verwijzing naar de aankomst van zijn voorvader Willem I op het strand van Scheveningen. 1750 > 38.000 1850 > 72.000 Leestip: Jaqcues Vriens, Groep 8 aan de macht; over meester Mario die in zijn groep 8 het Democratiespel verzint. Prinsjesdag in Den Haag 1909 > 270.000 Haags Historisch Museum In de 17de en 18de eeuw werden de verjaardagen van de Prinsen van Oranje ‘Prinsjesdag’ genoemd. In de tweede helft van de 18de eeuw gebruikten de Oranjegezinden die dag nog wel eens om te laten zien dat zij voor de Oranjefamilie waren. In mei 1814 vond er voor het eerst een plechtige opening van de Staten-Generaal door de koning plaats. Vanaf dat moment staat de dag waarop de koning de Staten-Generaal toespreekt bekend als Prinsjesdag, vanaf 1848 elk jaar gehouden op de 3de dinsdag van september. M o e i l i jk e woord e n Staten-Generaal - het parlement, bestaat uit de Eerste en Tweede Kamer samen, zij vertegenwoordigen het volk en zorgen voor de wetten. ‘de koninklijke’ 2011 > 500.000 9 heden Leven in grote armoede -katern9De eeUW 1 e D N I N e V e l DAGelIJKs Onderweg in de 19e eeuw Aan het begin van de 19de eeuw waren veel mensen erg arm. Ruim 11% van de bevolking werd ‘bedeeld’: ze kregen eten en zorg, om de ergste ellende wat te verzachten. Maar lang niet elke dag: vaak gebeurde dit alleen bij bijzondere gebeurtenissen; een nationale feestdag bijvoorbeeld, of met kerst. Aan het begin van de 19de eeuw gingen de meeste mensen nog niet zo ver van huis. Je werkte dichtbij huis en ging pas op pad als het echt nodig was. Reizen duurde namelijk erg lang: wegen waren onverhard en je moest te voet, per koets, te paard of per trekschuit en was dan uren onderweg. Trein of auto bestonden nog niet. Ook waren de meeste mensen een beetje bang voor die onbekende wereld: ze waren vertrouwd met hun eigen dorp of stad, maar verder weg wisten ze niet wat ze moesten verwachten. Er was immers nog geen internet of TV. Het was ook wel een beetje gevaar- kost dagen, weken. De spullen zouden daardoor veel meer kosten. Onbetaalbaar voor de meeste mensen. Niet eens zo heel lang geleden waren al die fabrieken en machines er nog helemaal niet. In de eerste helft van de 19de eeuw werkten de meeste mensen op het land of in hun eigen werkplaats. Zo verdienden ze hun geld en konden ze zichzelf en hun gezin Test je kennis: uitvindingen In de 18de en 19de eeuw werd er heel veel uitgevonden. Dingen die voor ons nu heel normaal zijn, bestonden daarvoor nog helemaal niet. Hieronder zie je een paar voorwerpen. Wanneer werd wat uitgevonden? Trek een lijn van het jaartal naar de uitvinding: wat eerst, wat daarna enz. (Schotland) lijk, mensen werden onderweg nog wel eens overvallen bijvoorbeeld. Pas later in de 19de eeuw gingen mensen op reis voor hun plezier. In 1839 kwam de eerste trein in ons land, in 1843 kreeg Den Haag haar eerste spoorwegverbinding. Nu kostte het nog maar twee uur om naar Amsterdam te komen, in plaats van de zeven uur per trekschuit. Het reizen bleef alleen nog wel maar voor een kleine, rijke groep weggelegd. En nu? Met de auto ben je op een zondag zo op en neer naar je oma in Den Bosch, of vlieg je met het vliegtuig ‘even’ naar Spanje…. onderhouden. Bijna 100 jaar ervoor (1763) had meneer James Watt in Schotland een machine uitgevonden die de hele wereld zou gaan veranderen: de stoommachine. In Groot-Brittannië werden fabrieken gebouwd die stoommachines gebruikten en producten heel snel en in grote hoeveelheden konden maken. Stoomtreinen reden heen en weer om materialen en spullen van de ene naar de andere plek te brengen. Veel mensen verloren hun werk doordat machines hun taken overnamen. Ze trokken naar de stad, in de hoop dat ze daar werk in de fabrieken zouden vinden. De komst van de machines en fabrieken noem je met een moeilijk woord industrialisatie. Hoewel onze buurlanden Engeland en later ook België hier al ver mee waren, bleef Nederland een beetje achter. Pas na 1860 kwam hier de industrialisatie op gang en kwamen hier ook de fabrieken. Technische Hogeschool Madrid Nu weten we niet anders: onze meubels, auto’s, bestek, kleding, speelgoed, alles wordt in een fabriek gemaakt. Met machines komen fietsen, computers of pennen van de lopende band. Doordat er zoveel tegelijk gemaakt kunnen worden, zijn de spullen vaak niet duur. Stel je eens voor dat al die spullen allemaal met de hand moesten worden gemaakt. Eén voor één. Dat Stoommachine wat <> wanneer? 1775 1 8 37 Gloeilamp (Duitsland) ‘de koninklijke’ heden UiTVinDinGen oplossing op pagina 16 Fabrieken en machines 1763 en Haags Historisch Museum De bedeling werd bijvoorbeeld gedaan door het stadsbestuur, of de kerk; ze lieten door de bedeling graag zien hoe goed ze voor de mensen waren. Er werd bijvoorbeeld kaas en brood uitgedeeld, of er werden kachels in stallen gestookt zodat de armen zich daar wat konden opwarmen. Behalve uit liefdadigheid probeerde het stadsbestuur de arme mensen met deze bedeling rustig te houden. Ze waren bang voor onrust en rellen... Aan de andere kant waren er ook heel rijke families die in prachtige grote huizen in de stad woonden. In Den Haag is bijvoorbeeld het Lange Voorhout nog steeds één van de meest chique straten van het land. Ve r w o r v en Haags Historisch Museum Ve r w o r v Willem V vlucht met zijn gezin naar Engeland / 1806 Stadhouder Willem V gaat dood / 1813 Fransen worden uit ons land verdreven, einde Franse tijd / 1854 1865 1876 Stofzuiger Auto (Engeland) (Duitsland) Vliegtuig met motor (Amerika) 1886 1901 1903 Telefoon WC Fotografie (Amerika) (Engeland) (Frankrijk) Fiets met trappers (Frankrijk) 10 30 november: zoon van Willem V komt terug in Nederland / 1815 Koning Willem I wordt ingehuldigd / 1817 De latere Koning Willem III wordt geboren f Naar school… of niet? In 1814 was de gulden het officiële betaalmiddel in ons land. De munt bestond uit 100 centen. Aan de ene kant van de munt stond het portret van Koning Willem I, aan de andere kant de Nederlandse leeuw. In de rand kwam de tekst ‘God zij met ons’. De gulden was ons officiële betaalmiddel totdat we op 1 januari 2002 de euro kregen. Eet smakelijk Haags Historisch Museum Misschien heb je niet altijd zin in school, maar vandaag de dag moeten kinderen volgens de wet tot hun 18de onderwijs volgen. In 1813 was dat wel anders. Veel kinderen gingen helemaal niet naar school, maar leerden van hun ouders, of van de baas bij wie ze ‘in de leer’ waren gegaan. Er bestond nog geen wet die het verbood om kinderen te laten werken. Veel ouders waren arm en konden alle inkomsten goed gebruiken. Kinderen gingen dan ook al jong aan het werk om geld te verdienen. Boeven en’t gevang Als je vroeger iets misdaan had, dan kon je allerlei soorten straffen krijgen. Het lag er een beetje aan wát je gedaan had. Vaak werd je eerst in de gevangenis opgesloten, maar dit was niet je uiteindelijke straf. In de gevangenis moest je afwachten wat je straf zou worden. Dat kon een lijfstraf zijn (slaag met de zweep bijvoorbeeld), of als je zakken gerold had of gebedeld, werd je aan een schandpaal gezet. Iedereen mocht dan van alles naar je roepen en rotte vis gooien. Er werd een ‘schandbord’ opgehangen waarop te zien was wat je had gedaan. En vlees of vis? Dat was een luxe. Eén keer per week was al bijzonder. Pas toen we het in de jaren 50 van de vorige eeuw veel beter en rijker kregen, veranderde dat allemaal. Er kwam genoeg eten en mensen konden het beter betalen. Nu gooien we zelfs veel eten weg omdat we het allemaal niet op krijgen… Eet smakelijk! Pas in 1874 kwam er een wet die verbood om kinderen jonger dan 12 jaar in een fabriek te laten werken. Werken op het land mocht nog wel. Omdat er weinig gecontroleerd werd, bleven veel kinderen toch nog steeds aan het werk. Pas in 1900 kwam er een wet die kinderen van 6 tot 12 jaar verplichtte naar school te gaan. Dat hielp: de kinderarbeid werd een stuk minder. In onze tijd gaat gelukkig iedereen wel naar school. Haags Historisch Museum speelgoed Wist je dat… … toen de fabrieken nog niet bestonden, de meeste kinderen geen speciaal gemaakt speelgoed hadden? Ze speelden vooral met wat ze op straat of in de natuur vonden: stokjes of stenen bijvoorbeeld. Later, toen de fabrieken kwamen, werd er speelgoed gemaakt dat voor meer mensen betaalbaar was. Een popje, of een karretje bijvoorbeeld. … sommig speelgoed dat we nu nog steeds kennen, rond 1800 werd uitgevonden? Zo was in die tijd een Zwitserse meneer de eerste die wieltjes onder zijn schoenen maakte en in Den Haag ging rolschaatsen, de eerste skates dus eigenlijk. En zolang er geen trein of auto bestond, kon je natuurlijk ook nog niet ‘met de treintjes’ of ‘met de auto’s’ spelen! ‘de koninklijke’ foto Kees Hageman Dat de mensen weinig groente aten, kwam niet omdat ze het niet lekker vonden. Allereerst was groente erg duur, te duur voor de meesten. Daarnaast bedierf het snel en was er te weinig voor iedereen. Mensen waren afhankelijk van wat en hoeveel er verbouwd was en verkocht werd. Nu hebben we in ons land meer dan genoeg, maar toen helemaal niet. Ook kreeg je van groente niet genoeg energie om zwaar werk lang vol te houden. Arbeiders aten daarom liever brood en aardappelen. Haags Gemeente Archief In de 19de eeuw zag het eten er anders uit dan in de 21ste eeuw. Nu weten we dat groenten en fruit gezond en belangrijk zijn. Twee eeuwen geleden aten de mensen bijna geen groente. Tot 1800 aten ze vooral brood, en later aardappelen. Ook kon je een boete krijgen. Als je opgepakt was voor beroving of geweld, dan kon je voor altijd weggestuurd worden (‘verbannen’). Als je iets heel ergs had gedaan (moord bijvoorbeeld, of brandstichting), kreeg je de doodstraf: ophanging, of hoofd eraf met een zwaard. Het maakte trouwens wel verschil uit welke familie je kwam: was je rijk, dan kreeg je een andere behandeling dan als je arm was. Dit wordt klassenjustitie genoemd. De Fransen schaften dit af en zorgden voor een rechtspraak waarbij je afkomst niet meer uitmaakte voor de straf die je kreeg. Museum de Gevangenpoort De gulden De Gevangenpoort in het centrum van Den Haag is zo’n gevangenis waar mensen op hun uiteindelijke straf wachtten. Je zat daar dan met soms wel 15 mensen in één cel. Het stonk er enorm en je kreeg alleen maar water en brood. De Gevangenpoort was gebouwd als toegangspoort tot het kasteel van de graven van Holland. Rond 1420 werden de eerste gevangenen ondergebracht in de Poort, die daarna nog 400 jaar als gevangenis gebruikt zou worden. Daarna wisten de mensen lange tijd niet precies wat ze met het ‘nare gebouw’ moesten doen. In 1883 werd het als museum geopend. Nog altijd kan het publiek zien hoe de mensen er gemarteld werden en gevangen zaten. Meer weten? lees het ‘Straffenboekje’, zie www.gevangenpoort.nl/page/primair-onderwijs Waarom zat Ocker gevangen in de Poort? Toen stadhouder Willem V nog aan de macht was, had Ocker Repelaer (1759-1832) een belangrijke baan bij het leger. Tijdens de Franse regering probeerde hij telkens de patriotten en de prinsgezinden vrede te laten sluiten. Maar de patriotten dachten dat hij tegen hen en de Fransen was. Ocker werd opgepakt en ter dood veroordeeld. Gelukkig werd deze straf later omgezet in gevangenisstraf en zat hij een tijdje in de Gevangenpoort. Toen de Fransen eenmaal weg waren uit ons land, liep het voor Ocker goed af: Koning Willem I maakte hem zelfs van adel. 11 / 1840 Koning Willem I doet afstand van de troon, zoon Willem II volgt hem op / 1849 Koning Willem II gaat dood, zoon Willem III volgt hem op / 1880 In 1863, 50 jaar na de bevrijding van de Franse bezetting en het begin van ons koninkrijk, wilden veel mensen stilstaan bij dat belangrijke moment in de geschiedenis van het land een halve eeuw eerder. Ze wilden het op allerlei manieren herdenken. Er moest een groot feest komen en een monument. Je leest er in dit deel van de krant alles over. 50 jaar vrij! Herdenking 50 jaar onafhankelijkheid De herdenking van 50 jaar onafhankelijkheid werd groots gevierd, in het hele land. Iedereen was Oranje. Eerder was besloten dat er in Den Haag een groot monument zou worden gemaakt. Op de plek waar dat monument zou komen te staan (nu ‘Plein 1813’), werd op 17 november een tribune opgebouwd met een ereplaats voor de Koninklijke familie. Ook oud-strijders waren uitgenodigd en familieleden van ‘hoofdrolspelers’ van toen. Willem III, de kleinzoon van de eerste koning Willem I, legde de eerste steen. Niemand wist nog hoe het monument er uit zou gaan zien, het geld voor de bouw was nog niet bij elkaar gebracht, maar dat het er zou komen was zeker. Wist je dat… … Wien Neêrlands bloed het officiële volkslied van Nederland was tussen 1817 en 1933? Toen ons koninkrijk ontstond, wilden de mensen een nieuw volkslied. Het al bestaande Wilhelmus vonden de meeste mensen niet geschikt, omdat het in de 18e eeuw het partijlied was geweest van de Oranje-gezinden. De muziek voor het nieuwe lied werd geschreven door Johann Wilhelm Wilms (1772-1847), de tekst door Hendrik Tollens (17801856). … er in ons volkslied het Wilhelmus heel veel terug te vinden is over de geschiedenis van ons land? … een ‘defilé’ een stoet is die als een optocht langs gaat, als een soort eerbetoon? In dit geval liepen de mensen langs de koning. ‘de koninklijke’ Haags Gemeente Archief Viering 17 november 1863 ember 1863 < ing 17 nov r ie v e s g a a H mma > Progra oft ze stad. Het belo en! ot on en in sg ts ad aa st pl te id es B n 50 jaar vrijhe dt de viering va n vi rt volgt uit*: ko en n in B mma ziet er als ra og pr et H . n te worde luutschoten een mooie dag , lossen van 21 sa 7.00 uur 7.30 uur 8.00 uur 10.00 uur 12.00 uur 13.00 uur en kerkklokken Start viering, luid klokken Einde luiden kerk r Kerk tot 9.00 uu te ro G on ll ri ca Spelen en ijding in alle kerk Godsdienstige w den open voor genodig 13 18 n ei Pl e n u eelt Trib diers en Jagers sp a n re G t en im eg ia Muziekkorps R en Koningin Soph I II m le il W g in Aankomst Kon nheid al voor de gelege ia ec sp , te ta an ing feestc gecomponeerd door Opvoer ning onument aan ko m t he n va g n ti J.H. Lübeck n de oprich ing oorkonde va Overhandig prins Frederik. estredenaar Willem III door predikant en fe , ee rz te os O n J. va ed’ Toespraak J. n Neêrlands blo ie ‘W d ie sl lk vo n van Allen: zinge rins Frederik rnizoen Toespraak P s, schutterij, ga er id be ar , n re inde Defilé weesk en ek, kanonschot Fanfaremuzi ma Plein 1813 Einde program ouden jzigingen voorbeh et lommen, boegspri li tk as (m ld ve het Malie olksspelen op Doorlopend - V rs, en meer) l in de ter, koorddanse ea th , n pe land, toneelspe lo er rd ed N n pen, ha va m g De Roe jdvakma - Opvoerin erland in drie ti ed N n va em Avondprogram ro . Over de ijke Schouwburg t allen! Haagse Koninkl apjas aan en kom gr uw ek tr , op s tmut ken. Zet uw fees * tussentijdse wi 12 dochter Wilhelmina wordt geboren / 1890 Koning Willem III gaat dood, vrouw Emma is even koningin tot Wilhelmina oud genoeg is om koningin te Oproep: doe mee! Wedstrijd -katern- 17 september 1863 Vindt u het ook zo belangrijk dat er een mooi monument komt om de gebeurtenissen van 1813 te herdenken? Heeft u ideeën over hoe het er uit zou moeten zien? Deel dit dan met ons! Doe mee aan de ontwerpwedstrijd. HeRDeNKeN Voorwaarden: - het monument moet van brons of marmer worden - u moet van Nederlandse afkomst zijn - de uitvoering van uw ontwerp mag niet duurder zijn dan fl. 70.000,- u moet uw ontwerp anoniem inzenden, maar wel voorzien van een motto Viering in Scheveningen Inzendingen worden tentoongesteld in het gebouw van de loge van vrijmetselaren aan de Fluwelen Burgwal te Den Haag. Een deskundige jury zal zich over de inzendingen buigen. Insturen kan tot 1 november 1863. Wij zien uw ontwerp graag tegemoet! DE MAN DIE MET ZIJN HANDEN Op 17 november zal Karl August Eickelman u versteld laten staan. Met zijn rechterhand knijpt hij grote stenen tot kleine stukjes. Een ongekende kracht! Mis dit niet! 17 november a.s., tijdens de volksfeesten voor 50 jaar onafhankelijkheid Malieveld (bij ingang), de hele dag door Weerbericht de weersvoorspelling van 30 november 1813 Uiteindelijk werden er 28 ontwerpen ingestuurd. Een jury koos het ontwerp van de heren Koelman en Van der Waeyen Pieterszen. Zij wonnen fl. 1.000,- Later werd beeldhouwer Koelman ontslagen omdat er teveel onenigheid was over zijn ontwerp. Jan Jozef Jaquet nam het van hem over. Tijdens het maken van het monument werden er telkens dingen veranderd, omdat de jury steeds weer kritiek had. Uiteindelijk was het beeld klaar in 1869. Ondertussen in… … Suriname en op de Nederlandse Antillen wordt de slavernij afgeschaft. Slaven worden vrije mensen. … Nederland woedt er in de nacht van 3 op 4 december een heel zware storm langs de kust. Er vergaan wel 36 schepen, honderden mensen komen om. Wist je dat… … het feest voor de onthulling uiteindelijk fl. 27.292,76 (gelijk aan ongeveer € 610.000,- nu) kostte? Herdenken Ve r w o r v Hoewel het gisteren en vandaag op sommige plekken nog aangenaam zacht was, slaat het weer de komende dagen compleet om. Langs de kust wordt een zware storm verwacht. U wordt geadviseerd binnen te blijven als u niet per se naar buiten hoeft en deuren en luiken goed te sluiten. Wie mocht het monument maken? AnP archief Ko dat zmietn! STENEN BREEKT! Haags Historisch Museum Op 30 november 1863 werd ook de landing van de Prins van Oranje in Scheveningen groots gevierd. Het hele dorp was versierd. Ondanks de kou kwamen veel mensen kijken. De hele landing werd nagespeeld. Er was een grote optocht van (wees)meisjes in het wit gekleed met een oranje sjerp en wagens waarop de visserij in beeld werd gebracht. Prins Frederik (broer van Willem II en oom van Koning Willem III) en zijn vrouw keken naar de stoet vanuit de pastorie aan de Keizerstraat, het huis dat Prins Willem na zijn aankomst in Scheveningen in 1813 als eerste had bezocht. ’s Avonds was er een groot diner voor genodigden en werd het strand verlicht met brandende teertonnen. Voor de armen hadden de prinsen Frederik en Hendrik voor extra bedeling gezorgd, er werd extra eten uitgedeeld. Bijna twee jaar later, op 24 augustus 1865, werd op de plek waar de Prins van Oranje op 30 november 1813 op het strand was geland, een gedenkteken opgericht. 24 augustus was de geboortedag van Koning Willem I (hij was in 1843 gestorven), een mooie dag om het monument te onthullen. Het werd een gedenknaald van steen, ontworpen door architect A. Roodenburg. Prins Frederik hield de feestrede bij de onthulling. Een Haagse wethouder noemde Willem I vervolgens ‘reddende engel’. De naald staat nu nog steeds aan de Strandweg in Scheveningen. (zie pagina 14) -- Advertentie -- en heden Als je goed om je heen kijkt, zie je in de stad nog veel meer plekken en monumenten die te maken hebben met herinneren en herdenken. Een steen aan een gebouw, om te vertellen welke beroemdheid er heeft gewoond, of een beeld om een afschuwelijke oorlog nooit te vergeten. Op 4 mei bijvoorbeeld, wordt er elk jaar stil gestaan bij alle mensen die dood gingen door oorlog, in het bijzonder in de Tweede Wereldoorlog. Op de Waalsdorpervlakte in de duinen bij Den Haag is er elk jaar een herdenking voor de mensen die daar door de Duitsers in de oorlog zijn doodgeschoten. Ook zie je wel eens een ‘stille tocht’, een wandeling van veel mensen die samen willen laten zien hoe erg ze het vinden dat iemand is doodgegaan. Maar je kunt ook in het klein herdenken. Misschien breng je zelf wel eens een bloemetje naar het graf van je opa of oma, of naar de plek waar je hondje is begraven? … het monument zelf uiteindelijk fl. 112.133 kostte (gelijk aan meer dan 2,7 miljoen euro nu)? … er eerst nog stenen om het monument werden gelegd, later vervangen door een plantsoen, een soort tuin? … in de loop van de tijd het monument een paar keer flink opgeknapt moest worden? … er nog ergens een oorkonde uit 1863 in het monument is ingemetseld, zoals wel vaker gebeurde bij nieuwe monumenten, maar dat niemand precies weet waar? Wat zou er op die oorkonde staan, denk je…? ‘de koninklijke’ 13 worden / 1898 Wilhelmina wordt koningin / 1909 Dochter Juliana wordt geboren / 1914-1918 Eerste Wereldoorlog / 1938 Beatrix wordt geboren / 1940- Willem I… Strandweg Scheveningen Keizerstraat 58 Scheveningen Natuurlijk moet je eigenlijk in Scheveningen beginnen. Daar staat aan de strandweg de Naald, het monument dat ter herinnering aan de komst van Willem I naar Nederland werd neergezet op de plek waar hij aan land kwam. In de Keizerstraat vind je de oude Hervormde Pastorie waar Willem naar binnen ging en werd toegesproken door de oude Simon Berkenbosch Blok. Ga, zoals Willem I dat in 1813 dat deed, over de Scheveningseweg richting centrum Den Haag. Willem ii (Buitenhof) Kneuterdijk 6 en 8 Hier stond eerst een ander beeld van Willem II, maar de mensen vonden het eigenlijk maar lelijk, en daarom werd besloten in 1924 dit beeld neer te zetten. De koning zit op zijn paard Wexy, het paard waarmee hij tegen Napoleon vocht. Willem raakte bij dit gevecht bij Waterloo gewond, Wexy overleefde het niet. Het paard werd opgezet en staat nu in de Koninklijke stallen. De eerste nacht dat Willem I in 1813 in Nederland was, bleef hij slapen in het huis aan de Kneuterdijk nummer 6. Dit huis lag naast het huis van Van Hogendorp, nummer 8. Het huis van Van Hogendorp bestaat niet meer, op die plek staat nu de ABNAmro-bank. De plaquette aan de gevel herinnert nog wel aan Van Hogendorps huis: ‘Hier stond het huis waar in 1813 het herstel van ‘s lands onafhankelijkheid werd beraamd en geleid door Gijsbert Karel van Hogendorp’. Benieuwd hoe Den Haag er 200 jaar geleden uit zag? Er is nog heel veel te zien en te ontdekken uit die tijd! Stap in de voetsporen van Willem I en ga mee op reis door de stad. Monument Plein 1813 lange Voorhout 19 Willem van Oranje (Plein) Ter herinnering van 50 jaar onafhankelijkheid werd in 1863 besloten dat er een groot monument zou worden gemaakt, in 1869 was het monument af en werd het onthuld. Toen Willem I met de koets naar het centrum van Den Haag was gereden, ging hij als eerste op het balkon van het huis aan de Lange Voorhout 19 staan om alle juichende mensen toe te zwaaien. In dit huis woonde Van Limburg Stirum, één van de heren van het Driemanschap. Midden op het Plein staat een beeld van Willem van Oranje, Vader des Vaderlands. Met hem begon het allemaal, hij kwam in opstand tegen de Spaanse overheersing in de 16de eeuw en maakte de weg vrij voor een vrije Republiek. Hij is een verre voorvader van de Koninklijke familie van nu. Paleis Kneuterdijk Paleis noordeinde Huis ten Bosch (Marlot) De familie Van Wassenaer Obdam liet in 1730 hun huis vervangen door dit mooie paleis van architect Daniel Marot. Koning Willem I kocht het in 1816 voor zijn zoon Willem II, die dat jaar met Anna Paulowna was getrouwd. Totdat Willem II in 1840 koning werd woonde hij zelf in dit paleis. Paleis Kneuterdijk is nu onderdeel van de Raad van State. Aan de zijkant van het gebouw vind je nog een gedenksteen ter herinnering aan de nieuwe Grondwet van 1848. In de 16de eeuw stond hier al een groot huis, dat in 1609 in handen kwam van de Oranjes. Stadhouder Frederik Hendrik woonde er met zijn moeder. Later liet hij het flink verbouwen. De Fransen namen het in 1795 als oorlogsbuit in beslag. Willem I liet na zijn terugkomst in Nederland het paleis opknappen en gng er in wonen. Tot 1940 woonden hier de koningen en koninginnen. Koningin Beatrix maakte er haar werkpaleis van, Koning Willem Alexander gebruikt het ook zo. In de 17de eeuw bouwden stadhouder Frederik Hendrik Huis ten Bosch als buitenhuis. Toen hij in 1647 overleed, liet zijn vrouw Amalia van Solms één zaal aankleden met enorme schilderingen, als herinnering aan haar man. Deze Oranjezaal bestaat nog steeds. De Fransen namen het paleis in 1795 in beslag als gevangenis en museum. Na 1815 werd het weer van de Oranjes. De eerste vrouw van Willem III, koningin Sophie, woonde er even. In de Tweede Wereldoorlog werd het paleis beschadigd en later weer opgeknapt. In 1981 ging Koningin Beatrix er wonen. Op pagina 13 in deze krant vind je nog veel meer informatie over het monument. puzzel a Ik wil dat iedereen doet wat ik zeg, ook mijn ministers d b c Door te trouwen met een Van Oranje Nassau heb ik nu ook een Koninklijke titel e Mijn moeder was een Russische ... Stadhouder Frederik Hendrik ‘de koninklijke’ f Regeren? Ik vind mijn schilderijencollectie veel leuker! g Toen mijn vader dood ging, was ik nog te jong om op de troon te zitten, dus dat deed mijn moeder voor mij tot ik 18 jaar oud was Nou vooruit, ik sta een deel van mijn macht af, want ik wil gewoon graag koning blijven wie zegt wat? ... Stadhouder Willem V Samen met mijn vrouw gaf ik veel geld uit aan de weelde van ons hof en onze paleizen ... Willem i ... Willem ii ... Willem iii h j ... juliana Sinds de 16de eeuw hadden verschillende grote steden zoals Amsterdam een gebouw in Den Haag, waar hun afgevaardigden (vertegenwoordigers) konden logeren als ze op het Binnenhof moesten zijn. Deze gebouwen werden ook wel logementen genoemd. Het Logement van Amsterdam werd in 1737 gebouwd. In de Franse tijd werd het gebruikt door de Raad van Oorlog. Toen Willem I vorst werd, wilde zijn vrouw Wilhelmina van Pruisen er wonen. Nu wordt het gebruikt door de Tweede Kamer. Bezoek ook onze tentoonstelling over 200 jaar Koninkrijk in het museum. Meer informatie op www. haagshistorischmuseum.nl Het museum is geopend van dinsdag tot en met vrijdag van 10.00 tot 17.00 uur en op zaterdag en zondag van 12.00 tot 17.00 uur. Korte Vijverberg 7, Den Haag. telefoon: 070 364 69 40 e-mail: [email protected] Grafisch ontwerp krant: Frits Dijcks Dubday Art Direction www.dubday.nl Ik wil nog wel graag iets te zeggen hebben over hoe de regering van mijn land er uit ziet Ik kan niet zomaar doen en zeggen wat ik wil, de ministers zijn daarvoor verantwoordelijk Later word ik koningin ... Wilhelmina i logement van Amsterdam (Plein 23) ... Beatrix k Ik werd geboren in 1909 ... WillemAlexander Wie ZeGT WAT? oplossing op pagina 16 In het spoor van ... Maxima ... Amalia 14 1945 Tweede Wereldoorlog / 1948 Wilhelmina treedt af, Juliana wordt koningin / 1962 Wilhelmina gaat dood / 1967 Willem-Alexander wordt geboren Het Monument Plein 1813 Op 17 november 1869 werd het monument onthuld door Prins Frederik. Naast Koning Willem III was ook Dirk van Duyne aanwezig, de man die Willem I in 1813 in Scheveningen had geholpen op de wagen te stappen en hem van de sloep door de branding naar het strand had gebracht. Willem III was goed bevriend met de Franse koning en hij wilde de Fransen niet voor het hoofd stoten, dus werd besloten om het in toespraken niet te hebben over ‘onderdrukking en bevrijding’, maar vooral de nadruk te leggen op het Driemanschap en op Willem I. Het monument is bijna 22 hoog; voor het eerst werd er zo’n groot monument neergezet Nederlandse Maagd met nationale vlag in de ene en de pijlenbundel in de andere hand. Nederlandse leeuw. Gebroken ketenen aan haar voeten, verwijzing naar de bevrijding. Negen gekroonde wapens van de negen provincies van toen, en het wapen van Oranje-Nassau. Willem Frederik met geheven arm en hand zoals hij op 30 maart 1814 de eed aflegde op de grondwet. Geschiedenis, met daarboven een citaat uit brief van Willem Frederik: ‘Het Vaderland wederom geplaatst in den rang der volken van Europa. Reliëf met aankomst Willem I in Scheveningen. Het Driemanschap Op de achterzijde van het monument staat het driemanschap afgebeeld met van links naar rechts: • Gijsbert Karel van Hogendorp • A.F. van der Duyn van Maasdam • Leopold van Limburg Stirum lees meer over het driemanschap op pagina 7 ‘de koninklijke’ Godsdienst, nam in die tijd een grote rol in het leven van de mensen in. Reliëf met juichende mensen en zes leden van de Nationale Garde, plaatsen van Oranjevlag op toren Grote Kerk, dragen van oranje-kokarde door Van Limburg Stirum. Wist je dat… … Amsterdam het helemaal niet leuk vond dat het monument in Den Haag werd neergezet? De Amsterdammers vonden dat het in de hoofdstad moest komen te staan. … de provincie Limburg niet met z’n wapen op het monument staat? Toen het monument werd gemaakt, is men uitgegaan van het Nederlandse grondgebied zoals dat in de grondwet van 1814 werd omschreven (‘Gelderland, Holland, Zeeland, Utrecht, Vriesland, Overijssel, Groningen, Braband en Drenthe’). 15 / 1980 Juliana treedt af, Beatrix wordt koningin / 2003 Amalia wordt geboren / 2013 Beatrix treedt af, Willem-Alexander wordt koning Wist je dat… puzzel … er in het kader van 200 jaar koninkrijk in het hele land van alles te doen is? Er is een speciaal comité dat van alles regelt en organiseert. Het comité heeft 5 ‘verworvenheden’ uitgekozen die ze bij de viering belangrijk vindt, dingen die dankzij ons koninkrijk en onze democratie mogelijk zijn en die we voor elkaar hebben gekregen: Vul de goede woorden in : 1. Werkpaleis Beatrix en Willem-Alexander 2. Achternaam één van het Driemanschap: Gijsbert van … 3. naam kroonprinses 4. Tegenstanders Orangisten 5. Moeder Beatrix 6. Franse keizer 7. Hoe heette nederland vanaf 1795 een tijdje? 8. Koningskleur 9. Plek aankomst Willem i in 1813 10. De Oranjes waren in de 17de en 18de eeuw geen koning, maar … 11. nederlandse munt tot dat euro kwam Meer weten? Kijk maar eens op www.200jaarkoninkrijk.nl 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Memorabilia Door de jaren heen zijn er heel wat bekertjes, bordjes, lepels, tegeltjes en nog veel meer gemaakt, ter herinnering aan bijvoorbeeld de geboorte van een prinses, de bruiloft van een prins of de inhuldiging van een nieuwe koning(in). Het Haags Historisch Museum heeft daarvan een mooie verzameling. Wat dacht je bijvoorbeeld van het koekblik ter ere van de inhuldiging van Willem Alexander op 30 april 2013? Of het glas dat gemaakt werd toen prinses Beatrix en prins Claus 12 ½ jaar getrouwd waren? Of het bekertje uit 1898, toen Wilhelmina koningin werd? Deze voorwerpen noemen we met een mooi woord memorabilia. Niet alleen het museum verzamelt deze spullen. Ook thuis hebben mensen soms heel bijzondere verzamelingen blikjes, tegeltjes en bordjes. Mevrouw Immie Schilt bijvoorbeeld heeft thuis nog een heel mooie beker. “Deze porseleinen beker heeft een afbeelding van het Wilhelmina Wandelhoofd (de voorganger van de huidige Pier),” vertelt ze. “Het is een geschenk uit 1923 aan de lagere school kinderen ter gelegenheid van het zilveren regeringsjubileum van Koningin Wilhemina”. ‘de koninklijke’ Wie ZeGT WAT? oplossing: d Frederik Hendrik e Willem V a Willem i g Willem ii c Willem iii f Wilhelmina k juliana i Beatrix j Willem-Alexander b Maxima h Amalia Ve r w o r v heden en 2 PUZZel oplossing: Oranje Boven! In de krant zie je op vijf plaatsen een tekentje, waar één van deze verworvenheden een rol speelt. Zoek ze alle vijf. Maar misschien vind je nog meer info in de krant waarbij een tekentje zou passen. 1 UiTVinDinGen oplossing: Stoommachine (Schotland) - 1763 | WC (engeland) - 1775 | Fotografie (Frankrijk) - 1837 | Gloeilamp (Duitsland) - 1854 | Fiets (Frankrijk) - 1865 | Telefoon (Amerika) -1876 | Auto (Duitsland) - 1886 | Stofzuiger (engeland) -1901 | Vliegtuig (Amerika) -1903 • onze vrijheid • onze rechtstaat: een moderne rechtspraak waarbij er controle is op het bestuur • onze internationale oriëntatie: wij kijken naar de wereld om ons heen en drijven bijvoorbeeld ook handel met andere landen • onze maatschappelijke inzet: we zijn betrokken bij de samenleving • onze verscheidenheid die ons een eenheid maakt: alle verschillende culturen in ons land zijn samen toch één geheel Klaar? Als je alles goed hebt ingevuld dan lees je in de gekleurde balk van boven naar beneden de oplossing. De heer Güven Alkilic heeft een heel andere herinnering van koningin Juliana: “Het hoofd van Koningin Juliana stond op alle brieven die mijn vader vanuit Den Haag naar ons in Turkije opstuurde. Het kopje bracht altijd goed nieuws van onze geliefde vader en het verzachtte de heimwee. Mevrouw Bos - van Tricht heeft thuis een ander bijzonder voorwerp dat haar aan het koningshuis herinnert; haar doopbewijs. Ze vertelt: “Ik ben in 1941 gedoopt in de Julianakerk aan de Kempstraat, een groot gebouw dat toen gebruikt werd als kerk van de Hervormde Gemeente. Ik heb in die kerk ook belijdenis gedaan. Er waren iedere maand jeugddiensten, deze werden trouw bezocht door prinses Wilhelmina die een eigen plek had in de Koninginnebank. Zij zag er streng op toe dat de jeugd in haar omgeving zich ordelijk gedroeg.” Meer verhalen en voorwerpen van Hagenaars in verband met het Koningshuis? Kijk op www.mijndenhaag.org/koningshuis Wij waren allemaal een beetje verliefd op Juliana. Het hoofdje van haar stond ook op de munten die ik voor het in eerst in het jaar 1980 in mijn handen had, toen ik in Nederland kwam wonen. Wat was dat dubbeltje klein! Net als een knoop, maar het was héél veel waard. Ik heb een intieme band met Juliana. Toen ze overleed heb ik haar condoleance getekend. En haar rouwstoet reed voor mijn huis (Ypenburg) langs toen ze naar Delft ging”.
