De ziel heeft ook zorg

I N T E R C U L T U R A L I S A T I E
“De ziel heeft ook zorg
Hoe is het in de islamitische gemeenschap gesteld met de integratie van moslims met een psychiatrische
achtergrond? Doortje Kal sprak met GGZ-cliënten, familieleden en sleutelpersonen uit de
moslimgemeenschap over hun visie op en omgang met psychische problemen en hun ervaringen met de
GGZ. Hieronder een fragment uit haar verslag.
V
eel moslims geloven in jinns of
jnun, geesten. Met name onder
Marokkanen in Nederland
vormen zij een bekend verschijnsel.
“Jinns vormen naast mensen en
engelen een derde eigen gemeenschap.
De jinns - zeg maar geesten met een
eigen wil en intelligentie - kunnen
geplaagd worden door de mensen en
ze beïnvloeden de mensen dan op hun
beurt. Dus als er iets mis is met
iemand, is men gauw geneigd om te
denken aan bezetenheid en zoekt men
hulp bij iemand die de jinns kan beïnvloeden.” [Sefa Bagci, imam en coördinator Stichting Islamitische Geestelijke
Verzorging]
Volgens de sleutelpersonen ziet het
gros van de moslims naast het religieuze ook het biologische (medische)
aspect van psychische problemen.
Maar de meeste moslims kijken niet
uitsluitend naar het medisch-biologische aspect. Ze kijken naar de mens als
mens en naar de omgeving waarin deze
functioneert. Imam Sefa Bagci probeert de mensen die hij bezoekt - bijvoorbeeld in psychiatrische instellingen
of een gevangenis - de barmhartigheid
van God te laten zien en hen aan te
sporen een goede relatie met God op te
bouwen. Dat geeft rust, ook als men
gekke of foute dingen heeft gedaan.
“Het helpt als je als imam kan zeggen: ‘Niemand is perfect. God heeft
het zo gewild. Maak er het beste van.’
De moslim voelt zich gehecht aan zijn
religie en heeft oor voor de boodschap
van de religie. Dat biedt een aanknopingspunt.”
12
DEVIANT
DECEMBER NR. 43
Niemand van de geïnterviewden
meent dat men met ernstige psychische of psychiatrische problemen niet
naar de dokter moet. Maar, zo benadrukt imam Necmettin Ugur, het
mensbeeld van de islam is holistisch.
“Het biologische, lichamelijke en
het geestelijke (oftewel de ziel) horen
bij elkaar. De biomedische benadering
verwaarloost de ziel en verliest daardoor op een ogenblik betekenis, ze
raakt verstopt, ze kan op een zeker
moment niets meer toevoegen. De ziel
heeft ook zorg nodig. Het reciteren van
verzen uit de koran werkt als medicijn,
net als bepaalde kruiden, muziek of het
groen buiten.Voor de innerlijke benadering moet meer plaats zijn.”
Deze visie wordt door verschillende
respondenten gedeeld, de rustgevende
en geruststellende werking van het
reciteren van verzen uit de koran
wordt regelmatig genoemd.
Geestelijk verzorger Adem Köse vertelt hoe hij zijn werk als islamitisch
geestelijk verzorger opvat.
“Geestelijke verzorging is niet alleen
religie. Het is het hele pakket: existentiële vragen, gewone vragen, zingevingsvragen, geloofsvragen. Ik ga als
het ware met cliënten samen op pad.
Ik ben de gids. Ik geef adviezen, maar
ik stuur niet. Ik bied troost. Maar ik
ervaar regelmatig mijn grenzen als
geestelijk verzorger, dat mensen dingen hebben meegemaakt waarbij ik
hen niet kan helpen. Dan moet je eerlijk zeggen dat je het niet weet. ‘Ik zie
dat het ingrijpend is, maar ik kan u
niet verder helpen.’ Durf dat toe te
geven. Je moet je realiseren wanneer je
tekortschiet, wanneer je kan helpen en
wanneer niet. Ik probeer er vooral
voor iemand te zijn, erkennen dat de
ander pijn heeft. Dan kun je troost
bieden, troost in de ziekte, in het
omgaan met verdriet, en in de maatschappelijke problemen.
Enkele respondenten leggen een
verband tussen psychische problemen
bij allochtonen, hun isolement in de
samenleving en hun sociaal-economische achterstandspositie.
“Een lage sociale positie is het
begin. Van de honderd mensen gaan
er maar een of twee naar de havo. Men
verlaat vroegtijdig de school. De weg
naar die mooie auto is heel lang. Men
denkt: ‘Als ik de vmbo volg, kan ik
nòg alleen maar straatveger worden.
Dan kan ik net zo goed stoppen met
school.’ Als men geïsoleerd is en geen
helpende hand krijgt toegestoken,
heeft men geen kans. Drugs lijken een
uitweg te brengen uit een lage positie
en dat kan weer tot veel psychische
problemen leiden. Assimilatie, aanpassing aan de omgeving onder dwang, is
ook een factor.” [Adem Köse, geestelijk
verzorger AMC, Amsterdam]
“De sociale positie van ouderen is
een bekend probleem, zeker bij
Marokkanen van de eerste generatie.
Zij zijn in de jaren 60-70 naar
Nederland gekomen. Later zijn in het
kader van de gezinshereniging hun
vrouwen en kinderen gekomen. Deze
mannen staan overal buiten. Zij zijn
niet geïntegreerd in de Nederlandse
samen-leving en hebben over Marokko
Moslims en psychiatrie
nodig”
verouderde ideeën. Ze zijn dus nergens
meer thuis. Dat leidt tot veel psychosociale problemen en psychisch lijden.”[Hamid Lamdaoir, hulpverlener]
Reguliere en alternatieve zorg
Een religieuze en biomedische kijk op
psychische problemen gaan hand in
hand. Verschillende respondenten vertellen dat Marokkaanse Nederlanders
juist voor reguliere psychiatrie naar
Marokko gaan. Familielid F is, nadat
ze in Nederland in de reguliere hulpverlening vastgelopen was, met haar
zoon naar Marokko gegaan om hem
daar te laten behandelen door een psychiater. Er werd een hersenscan gemaakt en pillen voorgeschreven. Deze
respondent kon vele families opnoemen die met hun zoons (!) dezelfde
gang hadden gemaakt.
Ook een cliënt vertelt soortgelijke
ervaringen:
“Mijn ouders, die geen opleiding
hebben gehad, dachten dat er misschien iets anders aan de hand was, dan
de psychiaters in Nederland zeiden. Zij
hebben mij naar een ziekenhuis in
Marokko gebracht. Daar zijn foto’s
gemaakt van mijn hersenen. Mijn
ouders wilden ook dat ik voor mijn
ziekte een imam bezocht. En ik ben in
Marokko naar een waarzegster geweest.
Die gooide wat lood in een pot. Ze zei
dat ik een goede toekomst voor me
had. Dat was fijn om te horen, maar
voor mij hoefde dit allemaal niet. Er
zijn trouwens ook mensen in mijn
omgeving die denken dat er ooit iets in
mijn eten of drinken is gedaan waardoor ik gek ben geworden.”
De cliënt zelf benadrukt andere
aspecten:
“Ik ben niet goed door mijn ouders
behandeld. Toen het niet goed met me
ging,, hebben ze me nooit op mijn
gemak gesteld, nooit iets aardigs
gezegd, nooit gevraagd hoe het met me
ging. Ze zagen niet wat er zich in mij
Tijdens een workshop in het kader van het Kwartiermakersfestival in Haarlem presenteerde
Omaima Korz-Noor oosterse motieven, die ingekleurd konden worden.
afspeelde. Ik ben wel blij dat ik thuis
kon blijven wonen en meestal thuis
kon slapen. Wanneer ik was opgenomen, kwamen ze mij altijd opzoeken.
Ik ben niet uitgestoten. Natuurlijk is
het moeilijk voor mijn ouders, ze wisten gewoon niet wat ze moesten doen.”
Volgens de respondenten bezoeken
mensen die naar Marokko gaan voor
reguliere psychiatrie daarnaast ook
vaak een alternatief genezer. Hamid
Lamdaoir, die als intermediaire hulpverlener in de GGZ in Den Haag
werkt, getuigt van de ambivalente
houding tegenover de psychiatrie in
Nederland.
“Stel dat iemand psychotisch is en
stemmen hoort. Als hij en zijn omgeving denken dat hij is bezeten door
een geest, gaat zo’n patiënt eerst naar
een imam. Voor veel moslims is ‘gekte’ een bevestiging dat de jinns
bestaan. Men gaat dus naar de imam,
gaat kruiden gebruiken of een bepaald
ritueel uitvoeren. Wanneer dat allemaal niet helpt, gaat men pas naar de
reguliere zorg. Imams sturen overigens
niet meteen door naar de reguliere
zorg, zij vervullen zelf de rol van alternatieve genezers. Als men dan uiteindelijk bij de psychiatrie aankomt, is de
communicatie tussen hulpverlener en
patiënt een groot obstakel. Dit komt
o.a. omdat de patiënt vaak blijft denken dat hij bezeten is, maar dat niet
uitspreekt. Veelal blijven patiënten het
toch proberen in het alternatieve circuit, ook al levert dat niets op.”
Lamdaoir signaleert nog een ander
aspect van de verhouding tussen reguliere en alternatieve zorg; het feit dat
mensen lang wachten tot ze hulp gaan
zoeken.
“Men zoekt pas hulp wanneer de
klachten erg serieus zijn. Dat kan soms
wel jaren duren. Als ze dan uiteindelijk
bij een huisarts komen, heeft deze weinig tijd. De patiënt heeft hoge verwachtingen van de zorg, ze willen dat
er hoe dan ook iets aan hun klachten
wordt gedaan. Praten en afwachten
zijn geen optie meer. Dan zoekt men
heil in de alternatieve zorg, bijvoorbeeld het reciteren van koranverzen.
Dat ervaart men wel als behandeling.”
Al met al lijken er verschillende visies
op psychische problemen en psychiatrie naast elkaar te bestaan. Het (laten)
reciteren van verzen, rituelen waarmee
jinns worden verdreven èn het laten
maken van een hersenscan kan op één
en dezelfde dag gebeuren. Deze handelwijze kan zowel voortkomen uit
pragmatisme (‘laten we alles proberen’) als holistisch denken (‘de ziel
heeft ook zorg nodig’).
✍ Doortje Kal
Het rapport ‘Moslims en psychiatrie in
Nederland. Verslag van een verkennend
onderzoek’ is een uitgave van Mikado,
kenniscentrum interculturele geestelijke
gezondheidszorg. Bestellen via
www.mikado-ggz.nl of 010-241004
DEVIANT
DECEMBER 2004 NR. 43
13