Docentenhandleiding - Rijksmuseum van Oudheden

Docentenhandleiding
Op 30 april 2013 zal prins Willem-Alexander onze koning worden. Samen met zijn vrouw, prinses
Máxima, zal hij het nieuwe hoofd van de monarchie zijn. Diverse media besteedden reeds veel
aandacht aan dit thema. Maar hoe werkte dat bij de Romeinen? En hoe werd je, lang geleden, farao
van Egypte? Wat moest je doen en kunnen om keizer of farao te worden?
Dit gaan de leerlingen ontdekken aan de hand van twee beroemde leiders uit de Oudheid: de
Romeinse keizer Trajanus en de Egyptische farao Hatsjepsoet. Beide leiders zijn te bewonderen in het
Rijksmuseum van Oudheden.
De bijgeleverde achtergrondinformatie in deze docentenhandleiding levert u tal van thematische
aandachtspunten die betrekking hebben op Trajanus en Hatsjepsoet. Naast achtergrondinformatie
biedt deze lesbrief ook enkele lessuggesties (werkvormen en activiteiten), een tweetal
digibordlessen, extra digitaal beeldmateriaal en een tweetal werkbladen (één voor Keizer, één voor
Farao). Uiteraard is alles naar eigen inzicht te gebruiken.
Voor u begint:
Doelgroep
Bovenbouw PO
Tijdsduur
Ca. 2 uur bij gebruik van beide onderdelen (Keizer en Farao)
Leerdoel
Voorkennis
De leerlingen leren, met de inhuldiging van koning Willem-Alexander in het
vooruitzicht, hoe twee historische leiders (Keizer Trajanus en Farao Hatsjepsoet)
aan de macht kwamen en wat hun functies betekenden. Op basis van de actualiteit
leren leerlingen hoe die machtsposities zich verhouden tot onze huidige
monarchen.
Enige voorkennis over het Nederlandse koningshuis is wenselijk.
Vóór de les een woordveld vullen over ons koningshuis is een optie; tijdens de
kennismaking met ‘Keizer’ en ‘Farao’ kunnen de leerlingen dan eventueel
vergelijkingen maken
Kerndoelen
-
Oriëntatie op jezelf en de wereld: 36, 51, 52 en 53.
Kunstzinnige oriëntatie: 56.
© Rijksmuseum van Oudheden 2013
Globale opzet
Na een klassikale introductie (digibordles) over de inhuldiging van koning WillemAlexander en zijn koningin Máxima, is het aan de docent om een keuze te maken
uit het onderdeel Koning (de Romeinse keizer Trajanus) of Koningin (de vrouwelijke
Egyptische farao Hatsjepsoet).
Beide lessen bestaan uit een klassikale introductie a.d.h.v. een digibordles, een
werkblad met vragen voor de leerlingen en een aantal (creatieve) suggesties voor
in de les.
Opzet handleiding
Uit deze handleiding/lesbrief zijn een tweetal lessen te distilleren: één over het keizerschap in het
oude Rome en één over de rol van de farao in het oude Egypte. Dit alles aan de hand van twee
beroemde voorbeelden uit de Oudheid: keizer Trajanus en farao Hatsjepsoet. Het is aan de leerlingen
om te bepalen of we de rol van keizer van het Romeinse Rijk en farao in het oude Egypte door
kunnen vertalen naar het heden: waren deze functies te vergelijken met de rol die Willem-Alexander
en Máxima als koning en koningin gaan vervullen vanaf 30 april 2013?
In deze docentenhandleiding vindt u alle relevante informatie betreffende keizer Trajanus en farao
Hatsjepsoet: van algemene informatie over hun functie tot een overzicht van hun persoonlijke levens
(voor zover we daar iets over kunnen melden). Deze (historische) achtergrondinformatie kunt u
gebruiken bij de digibordles ter introductie op de beide thema’s. Aansluitend kunt u aan de slag gaan
met de lessuggesties en de werkbladen.
Keizer en Farao zijn als twee losse lessen van ca. één uur te geven, maar u kunt er uiteraard ook voor
kiezen beide onderdelen te combineren en/of uit te breiden. Op aanvraag kunt u ook in het museum
een bijpassende rondleiding of een educatief programma boeken (via 071-5163163).
Eveneens te downloaden bij deze lesbrief op onze website (www.rmo.nl):
-
Twee digibordlessen ter introductie op beide thema’s.
Twee werkbladen met vragen en opdrachten (Keizer en Farao).
Een pakket extra digitale afbeeldingen.
© Rijksmuseum van Oudheden 2013
KEIZER - Rome: Trajanus
Keizer Trajanus regeerde van 98 tot 117 na Christus. Hieronder volgt informatie over onder andere
het keizerschap in het oude Rome en over Trajanus als keizer en als mens. Dit ter verdieping bij de
introductie (digibordles).
 De functie “keizer”
Een koning is voor ons een man van adel die aan het hoofd staat van het land. Zijn positie is vandaag
de dag lang niet meer zo sterk als vroeger, omdat zijn ambt grotendeels ceremonieel is geworden.
Voor we ingaan op Trajanus als keizer is het van belang eerst te tonen wat, over het algemeen, die
functie betekende in het oude Rome.
De keizer stond aan het hoofd van het Romeinse Rijk. Het woord ‘keizer’ is afgeleid van het Latijnse
‘Caesar’, wat een eigennaam was (van de beroemde Caius Julius Caesar). Deze naam - onze term
voor een alleenheerser - werd door alle keizers overgenomen: keizer Augustus was de eerste keizer
van het Romeinse Rijk (en dus niet Caesar zelf). De eigenlijke titel (in het Latijn) die bij het
keizerschap hoort is ‘Imperator’: iemand die een imperium bezit en militaire overwinningen behaalt.
De Romeinen zelf noemden hun keizer ook wel ‘Princeps’: de eerste burger (onder gelijken).
Al met al zijn de belangrijkste functies van de Romeinse keizer te verdelen in drie groepen:
-
Bestuurlijke functie: de keizer stond aan het hoofd van het Romeinse bestuurlijke systeem.
Hij was verantwoordelijk voor het aanstellen van de meeste ambtenaren. Zij deden
uiteindelijk het werk en op deze manier kon hij alles onder controle houden. Ook kon de
keizer de senaat bijeenroepen en senatoren op bepaalde bestuurlijke posten plaatsen. De
eerste keizer van Rome, Augustus, stelde onder andere een politiemacht, een
brandweermacht, een bureau voor graandistributie en de praetoriaanse garde (speciaal voor
bewaking en bescherming van de keizer) aan. De keizer nam de meeste politieke
beslissingen. Hij werd hierbij wel bijgestaan door adviseurs, die hem ook steunden in zijn
functie als rechter. Verder hield de keizer zich nog bezig met allerlei andere zaken,
bijvoorbeeld: de muntslag, oorlogsverklaring en vredesluiting, het verlenen van
burgerrechten en het stichten van kolonies.
-
Militaire functie: de Romeinse keizer werd gezien als opperbevelhebber van het leger. De
trouw van soldaten was dus erg belangrijk voor de keizer: zij konden zijn positie garanderen
of juist bedreigen. Keizer Trajanus, bijvoorbeeld, kan gezien worden als een echte “militaire
keizer”. Bij zijn aanstelling en adoptie was de steun die hij binnen het Romeinse leger genoot
een van de belangrijkste redenen voor zijn latere keizerschap. Toen hij vervolgens keizer was,
ondernam hij vele veldtochten en trok hij ten strijde tegen de Daciërs en de Parthen. Deze
overwinningen speelden een belangrijke rol in zijn keizerlijke carrière.
-
Religieuze functie: tot slot gold de keizer als hoogste priester. De Romeinen noemden hem
in die hoedanigheid pontifex maximus. Religie was in de Romeinse tijd erg belangrijk, de
© Rijksmuseum van Oudheden 2013
samenleving was ervan doordrongen. De keizer als pontifex maximus was verantwoordelijk
voor de Romeinse staatscultus en hield zich onder andere bezig met het registreren van
allerlei voortekens en de daaropvolgende gebeurtenissen. In deze functie is het één van de
belangrijkste taken van de keizer om de andere priesters te benoemen. Zo hield hij ook op dit
gebied de controle.
 Persoonlijke leven van Trajanus
Keizer Trajanus werd geboren op 18 september 58 (na Christus) in het plaatsje Italica in een
Romeinse provincie in het westen van het Romeinse Rijk: het huidige Spanje. Zijn vader had een
glansrijke carrière. Die vocht namelijk onder eerdere keizers, hij werd senator en later zelfs proconsul
(gouverneur) van de provincie Asia (een van de meest eervolle functies in het hele Rijk). De moeder
van Trajanus heette Marcia. Ook had hij een zus, Marciana, die vijf jaar ouder was dan hij.
Trajanus had een mooie militaire carrière voordat hij keizer werd. Hij nam deel aan verschillende
veldtochten en werd voor zijn inspanningen beloond met het consulschap (in 91).
Keizer Trajanus trouwde met Pompeia Plotina, afkomstig uit Gallia Narbonensis (onderdeel van het
huidige Frankrijk), uit de stad Nîmes. Zij zou veel interesse hebben gehad in filosofie, met name in de
leer van Epicurus.
Na de dood van zijn vader had Trajanus verder geen naaste mannelijke familieleden. Hij en Pompeia
kregen geen kinderen en uiteindelijk leidde dat tot de adoptie van Hadrianus, die Trajanus op zou
volgen. Van Trajanus wordt gezegd dat de vrouwen om hem heen een grote rol hebben gespeeld in
het (publieke) leven van de keizer. Naast zijn echtgenote had hij ook een sterke band met zijn zuster.
Beide vrouwen ontvingen de titel Augusta en na hun dood werden zij vergoddelijkt en werden er
monumenten opgericht en eer betoond, onder andere door Trajanus’ opvolger Hadrianus. Ook
Trajanus zelf werd na zijn dood divus – goddelijk –verklaard.
 Keizerschap van Trajanus
Keizer Trajanus regeerde van 98 tot 117 na Christus over het Romeinse Rijk. Zijn voorganger, keizer
Nerva - die slechts één jaar keizer was - regeerde over het rijk toen grote delen ervan in staat van
oorlog verkeerden. Vooral in sommige grensgebieden was het een puinhoop. Nerva wist dat hij toen
nauwelijks meer steun had in Rome en voelde zich genoodzaakt om in korte tijd een opvolger te
zoeken. Trajanus was hiervoor de aangewezen man: hij was een generaal – had dus een militaire
achtergrond – en was in de bloei van zijn leven. Hij genoot een hoge reputatie in Rome en was
populair bij de twee belangrijkste groepen mensen uit de Romeinse samenleving: de senaat en het
leger.
Aangezien Trajanus niet verwant was met Nerva, moest hij eerst geadopteerd worden voordat hij
keizer kon worden -> Stel je voor dat Willem-Alexander geen bloedverwant van Beatrix zou zijn! Dit
gebeurde in het jaar 97 na Christus. Op 25 januari van het jaar 98 stierf Nerva en volgde Trajanus
hem op als keizer. Soms volgden keizers elkaar op door overerving van de troon en waren ze dus
familie, soms werden geschikte kandidaten door de keizer geadopteerd, zoals bij Trajanus. Het was
een goede manier om te voorkomen dat er incapabele mannen aan de macht kwamen.
© Rijksmuseum van Oudheden 2013
Trajanus werd dus keizer na de dood van Nerva. Op dat moment was hij helemaal niet in Rome, maar
in Keulen (in het huidige Duitsland, toen aan de grens van het Rijk) -> Stel je voor dat WillemAlexander niet in Nederland is tijdens de inhuldiging op 30 april! Pas veel later, in het voorjaar van
99, kwam hij in Rome aan. Hij wilde namelijk eerst orde op zaken stellen in deze gebieden, waar hij
zich op dat moment als legeraanvoerder bevond. Dit was typerend voor keizer Trajanus: hij was
gedurende zijn regeringsperiode vaker in het buitenland dan in Rome.
Keizer Trajanus wordt in de teksten die we nog over hebben beschreven als een goede keizer.
Daarnaast zou hij later een opvolger krijgen, die hem graag als een goed man herinnerde. Ook liet
Trajanus zich niet vereren als een god, zoals sommige andere keizers, en deed hij als het even kon
liever niet mee aan allerlei Koninklijke ceremoniën. Voor Trajanus waren de wetten belangrijker dan
zijn mening als keizer. Doordat hij zich zo bescheiden opstelde, was hij een populaire keizer. Trajanus
was een wijs man en wist goed wat hij moest doen om de steun van het leger en de senaat te
behouden. Hij gebruikte de buit van de oorlogen die hij voerde om nieuwe gebouwen (zoals
badhuizen en tempels) en wegen te bouwen. Naast de vele bouwwerken die hij liet maken, voerde
Trajanus ook allerlei sociale voorzieningen in, waaronder fondsen voor ouders met kinderen.
Daarnaast verlaagde hij sommige belastingen en organiseerde hij graanuitdelingen voor het volk. ->
Hij was een man van het volk en dat is een mooie vergelijking met Willem-Alexander.
Natuurlijk kon keizer Trajanus dit niet zomaar allemaal betalen. Door de vele oorlogen die hij voerde
en de uitbreidingen van het Romeinse Rijk die hij daardoor realiseerde, kon hij de schatkist van de
staat flink aanvullen. Uit Dacië (ongeveer het huidige Roemenië) bracht hij veel goud en zilver, maar
ook duizenden krijgsgevangenen mee. De oorlog in Dacië was één van de twee grote oorlogen die hij
tijdens zijn regeringsperiode voerde. Toen Trajanus hierna in 107 na Christus terugkeerde naar Rome,
waren er enorme publieke feesten om de overwinning te vieren. Deze feesten duurden maar liefst
123 dagen en er zouden in deze periode maar liefst 10.000 gladiatoren en 11.000 dieren ingezet zijn .
Trajanus was een van de Romeinse keizers onder wiens heerschappij het Romeinse Rijk het grootst
was. De keizer was dan ook een uitmuntend strateeg en overwon gedurende zijn carrière de Daciërs
en de Parthen. Hoewel Trajanus veel oorlogen voerde en vaak in het buitenland verbleef, was er in
het Romeinse Rijk zelf met zijn heerschappij een periode van rust aangebroken. De burgeroorlogen
die dreigden in 97 waren voorkomen, er was relatief veel welvaart en dat leidde tot een rust die het
Keizerrijk lang niet meer gekend had. Grappige vergelijking: Willem-Alexander heeft recent afstand
gedaan van zijn actieve militaire status, terwijl keizer Trajanus juist prominent zijn functie als
veldheer (strateeg, militair) bekleedde en in beeld bracht.
In juli van het jaar 117 kreeg keizer Trajanus, toen hij vanuit het oosten richting Rome reisde, een
beroerte, waardoor hij gedeeltelijk verlamd raakte. Hij zou nooit meer in Italië aankomen, want in
augustus overleed hij te Selinus (Cilicia), nadat hij nog op het laatste moment had kunnen verklaren
Hadrianus, zijn opvolger, te adopteren. Zijn as werd overgebracht naar Rome en na een postume
triomftocht in de sokkel van de beroemde Zuil van Trajanus bijgezet. De senaat nam het besluit om
keizer Trajanus te vergoddelijken.
© Rijksmuseum van Oudheden 2013
Troonswisseling
Wetenschappers weten niet precies hoe de troonswisseling ging bij de oude Romeinen. Er moeten
bepaalde rituelen en gebruiken zijn geweest en op basis van een aantal teksten van antieke auteurs
weten we wel hoe het misschien gegaan is bij Trajanus: Trajanus was een belangrijke generaal in het
leger en was geadopteerd door keizer Nerva. Dat maakte van hem de ‘natuurlijke’ opvolger. Maar
om keizer te worden moest hij zowel de Praetoriaanse garde (de lijfwacht van de keizer), de
legioenen van het leger en de senaat in Rome aan zijn zijde hebben. Als iemand die partijen achter
zich wist te krijgen, werd hij de rechtmatige keizer van Rome.
 Opdrachten en lessuggesties
Op de website is het werkblad, zoals verwerkt in de digibordles, te downloaden. U kunt dit werkblad
uitprinten voor de leerlingen. Hier volgen de antwoorden bij de vragen:
KEIZERLIJKE TEST
1. Wie was de eerste keizer van het Romeinse Rijk?
Keizer Augustus (27 voor Christus t/m 14 na Christus).
2. Van wiens naam is de titel ‘keizer’ eigenlijk afgeleid?
Gaius Julius Caesar
3. Wat moest een Romeinse keizer allemaal doen (noem drie taken)?
-
Opperbevelhebber van het leger
Opperpriester (religieus leider)
Bestuurder van het Rijk: rechtspraak, administratie etc.
4. De hoeveelste keizer van het Romeinse Rijk was Trajanus?
Trajanus was de dertiende keizer.
5. Hoe liet keizer Trajanus zich graag afbeelden?
Als veldheer (generaal, opperbevelhebber van het leger), maar we kennen ook afbeeldingen
en beelden van Trajanus als opperpriester (offers brengen).
6. Was keizer Nerva de echte vader van Trajanus?
Nee, Nerva adopteerde Trajanus vlak voordat hij stierf. Trajanus kwam uit (het huidige)
Spanje.
© Rijksmuseum van Oudheden 2013
Hulptekst van Plinius Minor (beschrijving van de ‘inhuldiging’ van Trajanus) – vrije interpretatie
“Op de dag van de intocht van Trajanus in Rome waren er overal blije mensen te zien. Er heerste
overal vreugde en alle mensen hadden zich verheugd op de komst van de keizer. Tijdens de intocht
werd die vreugde onder de mensen alleen nog maar groter!
Alle senatoren werden door de keizer begroet met een kus, wat in die tijd heel normaal was.
Trajanus maakte grote indruk doordat hij rustig door de enorme menigte vooruit liep richting de
tempel van de oppergod Jupiter op het Capitool. Daar betrad hij de tempel..”
Het is niet bekend wat er vervolgens gebeurde in de Tempel. Na het ritueel bracht men offers in heel
Rome en vervolgde Trajanus zijn weg naar het paleis op de Palatijn (een andere heuvel in Rome, net
als het Capitool).
Toneelstuk
Laat de leerlingen in een toneelstuk de intocht in Rome van keizer Trajanus naspelen. Wat gebeurde
er volgens de leerlingen in de tempel van Jupiter?
-
Lees eerst de tekst van Plinius (in voorleesvorm) voor en laat ze het verhaal zelf afmaken.
Vijf minuten per toneelstuk: verdeel de klas in groepjes.
Rolverdeling:
o Keizer
o Publiek
o Jupiter (oppergod)
o Praetoriaanse garde (lijfwacht van de keizer)
o Enz.
Troonswisseling tekenen: tentoonstelling in de klas
Laat de leerlingen op basis van het verhaal van Plinius en de digibordles hun eigen ‘inhuldiging’ van
keizer Trajanus tekenen. Laat ze bij hun tekening een verhaal bedenken. Alle leerlingen maken bij
hun tekening een tekstbordje. Alle tekeningen worden in de klas tentoongesteld en aan elkaar
getoond (of wellicht zelfs aan de ouders, andere kinderen op school etc.).
Jij als keizer in Rome..?
Laat de leerlingen zichzelf als keizer van het Romeinse Rijk afbeelden:
-
Tekening van ‘jezelf als keizer’.
Laat ze omschrijven hoe ze zichzelf als keizer zouden zien: ‘lieve’ keizer voor het volk, een
militaire keizer, een keizer die veel op reis was door het Rijk (net als Trajanus), of..?
Knutselen: een eigen ‘keizerbeeld’ van bijvoorbeeld klei is ook een optie.
o Laat de leerlingen eventueel op internet zoeken naar andere voorbeelden van
keizers: hoe lieten ze zich nog meer afbeelden?
© Rijksmuseum van Oudheden 2013
FARAO - Egypte: Hatsjepsoet
De Egyptische geschiedenis wordt ingedeeld in “rijken” en “dynastieën”. Hatsjepsoet leefde in het
Nieuwe Rijk (ongeveer de periode 1550-1070 v.Chr) en was de vijfde farao van de 18de dynastie
(ongeveer de periode 1550-1307 v.Chr). Toch werd ze door latere generaties niet zomaar erkend als
heerser over het land. Volgens de Egyptische traditie was het namelijk onmogelijk voor een vrouw
om op de troon te komen. Hoe heeft Hatsjepsoet het dan tóch voor elkaar gekregen dat zij maar
liefst 21 jaar lang regeerde als farao en een aantal indrukwekkende bouwwerken heeft nagelaten?
 Een koning of een god?
Een koning is voor ons een man van adel die aan het hoofd staat van het land. Zijn positie is
vandaag de dag lang niet meer zo sterk als vroeger, omdat zijn ambt grotendeels ceremonieel is
geworden.
Voor de oude Egyptenaren was de farao niet alleen een bijzondere man van hoge status, maar hij
had tevens een goddelijke functie. De farao had namelijk een dubbele rol: menselijk en goddelijk.
Religie was een cruciaal onderdeel van het leven in het oude Egypte: goden waren niet weg te
denken uit het dagelijks leven. Zij waren de verborgen kracht achter alles wat de mensen deden,
zagen en dachten. Vandaar dat hun koning ook een goddelijk aspect moest hebben. De oude
Egyptenaren zagen de farao als een reïncarnatie van Horus, een god met een valkenkop die vele
functies en titels had. Een daarvan luidt: de zoon van Osiris (Osiris is de god van het hiernamaals). De
functie ‘farao’ was dus goddelijk, de persoon op de troon was dat niet.
Volgens een Egyptische mythe was Osiris de eerste farao die over de wereld (=Egypte) regeerde. Hij
werd vermoord door zijn jaloerse broer Seth. Gelukkig kon de godin Isis, de vrouw van Osiris, hem
weer tot leven wekken en samen kregen zij een zoon: Horus. Horus was de kroonprins. Hij wilde zijn
vader wreken en ging een duel aan met zijn oom Seth. Het was een bloederig tafereel, waarbij Horus
zijn oog verloor. Uiteindelijk bleef de strijd onbeslist. Toch moest er wat besloten worden om de
spanning binnen deze godenfamilie op te lossen: een raad van wijze goden kwam bijeen en zij
besloten dat Horus zijn plek als opvolger van zijn vader had bewezen. Horus werd gekroond als
koning van de mensen. Seth werd bestraft. Hij moest in de woestijn zwerven en werd sindsdien
bestempeld als god van de chaos, het kwade en woestijn.
De farao werd gezien als de reïncarnatie van Horus en was dus op die manier de rechtmatige heerser
over het land. Dit werd sinds het begin van de Egyptische geschiedenis geloofd door het volk. Zo
uitzonderlijk is dat niet. In de hele geschiedenis zijn vooral mannen de baas geweest, niet alleen in
Egypte, maar ook in andere landen. En zelfs tegenwoordig: Nederland heeft tot 30 april 2013 dan
wel een koningin, maar de echte baas, de minister-president, is tot nu toe altijd een man geweest!
In principe is de titel ‘farao’ niets anders dan een andere naam voor een koning. Het woord 'farao'
betekent 'het grote huis', oftewel: het paleis. Daarmee wordt verwezen naar de persoon die in ‘het
grote huis’ woont, net zoals wij nu spreken van het Witte Huis als we de Amerikaanse president
bedoelen. Het woord farao komt van het oud-Egyptische per-a’a, dat betekent paleis. De Grieken
spraken dat uit als ‘farao’ en zo noemen wij de koning van het oude Egypte nu nog steeds.
© Rijksmuseum van Oudheden 2013
 Taken van de farao
De farao was de belangrijkste en machtigste persoon in het oude Egypte. Farao’s werden vereerd
door hun volk. Dat verklaart ook waarom de mensen bereid waren om bijvoorbeeld zulke gigantische
piramides te bouwen als graven voor de farao's. De farao was bovendien opperrechter,
opperpriester en opperlegeraanvoerder:
-
Religieuze functie: de farao was de opperpriester van het land. Hij was degene die direct kon
communiceren met de goden. In de praktijk was het natuurlijk niet mogelijk dat hij iedere
dag in elke tempel aanwezig was om rituelen te verrichten. Daarom namen priesters zijn
plaats in. Maar op tempelmuren zien we altijd dat de koning de rituelen uitvoert en de goden
offers brengt, nooit priesters.
-
Bestuurlijke functie: ten tweede stond de farao aan het hoofd van de administratie. Ook
daar werden om praktische redenen taken doorgegeven aan andere personen. Zo kregen
farao’s de steun van een vizier. In principe is de functie van de vizier te vergelijken met die
van onze minister-president. De farao was in principe verantwoordelijk voor de belangrijkste
rechtszaken, internationale betrekkingen en contacten en hij controleerde allerlei zaken die
met de administratie van het rijk en het volk te maken hadden.
-
Militaire functie: er werd van de farao verwacht dat hij een wijs generaal was en goed met
het zwaard om kon gaan. Hij moest de vijanden verslaan en Egypte verdedigen.
Al deze verplichtingen kunnen we in één woord samenvatten: de farao moest ervoor zorgen dat
Maät werd behouden en dat chaos werd tegengehouden. Maät is een term die niet eenvoudig te
vertalen is naar het Nederlands. Termen als ‘rechtvaardigheid’, ‘waarheid’, ‘balans’ en ‘orde’ komen
echter dicht in de buurt. M.a.w.: Maät is de tegenpool van chaos. Maät wordt voorgesteld als een
veer of als een vrouwelijke godin met een veer op haar hoofd.
 Troonswisseling
Een van de menselijke eigenschappen van de farao was dat hij stierf. Maar voor de oude
Egyptenaren was hij niet voorgoed verdwenen: de farao ging na zijn dood via een gevaarlijke reis
naar het hiernamaals, om zich later bij de goden te voegen en daar voor eeuwig verder te leven.
Een farao bleef aan de macht totdat hij stierf. Tijdens zijn leven was het de bedoeling dat hij een
zoon kreeg met zijn hoofdvrouw (farao’s hadden vaak meerdere vrouwen). Die zoon kon hem
vervolgens opvolgen. Als de farao meerdere zonen had bij zijn hoofdvrouw, was het de traditie dat
de oudste zoon de kroonprins werd.
Er is veel onderzoek gedaan om te weten hoe de troonswisseling verliep in het oude Egypte, maar
men is nog niet 100% zeker hoe de ceremonie werkelijk ging. Dankzij een paar teksten en
muurinscripties uit het Nieuwe Rijk (ironisch genoeg zijn dit inscripties uit de tijd van Hatsjepsoet),
kunnen we een klein beetje een idee vormen van hoe de troonwisseling in zijn werk ging.
© Rijksmuseum van Oudheden 2013
Het is onbekend of de farao publiekelijk of in een gesloten kring werd gekroond. Wat wel bijna zeker
is, is dat op de dag van de kroning men de prins een kroon met de uraeus (een combinatie van een
gouden slang en een gier) op zijn hoofd zette. Dat was het officiële teken dat de kroonprins nu als
farao kon heersen over het land. Uiteraard moeten er meerdere rituelen hebben plaatsgevonden,
maar wat precies is helaas nog onbekend.
Er was wel een uiterst belangrijke regel: een farao moest een man zijn. Want net zoals Horus, was hij
de koning van Egypt en de zoon van Osiris. Maar hoe kan het dan dat Hatsjepsoet, een vrouw, aan de
macht is gekomen in een groot rijk land als Egypte? Hoe is het haar gelukt om maar liefst 21 jaar te
regeren?

Wie was Hatsjepsoet?
Haar naam betekent: “Eerste van de edelvrouwen”.
Hatsjepsoet was de dochter van farao Thoetmosis I. Deze farao had
ook een zoon en opvolger: Thoetmosis II. Thoetmosis II en
Hatsjepsoet trouwden met elkaar, aangezien men dacht dat zo het
goddelijk bloed binnen de koninklijke familie behouden werd. Toen
Thoetmosis II farao werd nam hij een tweede vrouw (gebruikelijk in
het oude Egypte). We kennen ook haar naam: Isis (niet de godin!).
Thoetmosis II kreeg een zoon met Isis: Thoetmosis III. Omdat
Hatsjepsoet alleen een dochter had (haar naam was Neferoera),
werd Thoetmosis III volgens de traditie aangewezen als de volgende
farao van Egypte.
Thoetmosis II verkeerde waarschijnlijk in slechte gezondheid, want
hij stierf snel na de geboorte van zijn zoon. Thoetmosis III was nog
veel te jong om alleenheerser te zijn over een groot land als Egypte.
Het was in een dergelijke situatie gebruikelijk dat de moeder van de koning (met de titel Koning’s
Moeder) de touwtjes in handen nam en in naam van haar zoon als regentes regeerde, totdat hij oud
en wijs genoeg was om zelfstandig te heersen. In dit geval zou Isis Thoetmosis III eigenlijk moeten
vervangen, maar dat is niet gebeurd. Was zij al gestorven? Of was er iets anders aan de hand? We
weten eigenlijk alleen dat Hatsjepsoet, de stiefmoeder van Thoetmosis III, ineens op het toneel
verscheen.
Hatsjepsoet vond dat zij, na de dood van haar broer en man Thoetmosis II, de rechtmatige opvolger
was van haar vader Thoetmosis I. Alleen moest zij dit op een slimme manier duidelijk maken aan het
volk. Ze moest aan het hele volk tonen dat zij, ondanks haar vrouw-zijn, toch farao kon zijn. Maar ze
kon haar stiefzoon niet zomaar negeren: die werd zich, naarmate hij ouder werd, steeds meer
bewust van zijn status en functie. Daarom liet Hatsjepsoet Thoetmosis III eerst nog afbeelden naast
haar op de muren van allerlei monumenten. In de beeldhouwkunst toonde ze zichzelf nog eerst
gewoon als een vrouw met hier en daar wat mannelijke (machts)attributen, zoals de sik en de kroon.
Maar in het 7de regeringsjaar besloot Hatsjepsoet om zich geheel als man af te beelden en zichzelf als
farao te laten kronen. Thoetmosis III werd niet meer genoemd bij haar activiteiten.
© Rijksmuseum van Oudheden 2013
 En toen…?
Na 21 jaar op de troon te hebben gezeten, verdween Hatsjepsoet plots uit de geschiedenis. Haar
naam komt niet alleen meer voor in bronnen, maar we zien dat er veel moeite is gedaan om
beeltenissen van haar te beschadigen. Afbeeldingen en titels van haar werden zelfs helemaal
weggehakt! Iemand wilde haar voorgoed uit de weg ruimen en was het duidelijk niet eens met haar
‘zogenaamde’ recht op de troon. Helaas weten we niet wie er achter dit grootschalig plan zat.
Vele Egyptologen zien Thoetmosis III als de hoofdverdachte. Tijdens de regering van zijn stiefmoeder
werd de prins natuurlijk ouder en werd hij zich bewust van de aanspraak die hij mocht maken op de
troon. Aan de andere kant geloven sommige Egyptologen dat Thoetmosis III altijd een goede relatie
heeft gehad met zijn stiefmoeder en dat de beschadigingen pas vele jaren later zijn toegebracht.
Duidelijk is in ieder geval dat Hatsjepsoet een breuk was met de ‘mannelijke’ traditie die zo sterk was
in het oude Egypte.
Ondanks de pogingen om Hatsjepsoet vergoed te verbannen uit de geschiedenis, is het haar
uiteindelijk toch gelukt om tot op de dag van vandaag ‘te overleven’. Zij wilde gezien worden als
vrouwelijk farao: dochter van de god Osiris en dochter van de god Amon. Zij vond dat ze, net als een
man, als rechtmatige heerseres over Egypte kon regeren.
 Farao
De farao had altijd vijf verschillende, ingewikkelde namen. Eén van de namen van Hatsjepsoet van
was dus Chnoemt-Amon Hatsjepsoet. Dat betekende: Samen met Amon, de Eerste van de
edelvrouwen. De naam van de farao werd geschreven in een cartouche: een touw in een ovalen cirkel
rondom de naam van de farao. Het staat symbool voor eeuwigheid en bescherming tegen boze
invloeden.
Als vrouw liet ze haar titels niet mannelijk maken na het 7e regeringsjaar. Het verschil is duidelijk te
zien in de hiërogliefen van één van haar belangrijkste titels:
Egyptisch, uitspraak en
vertaling
Hiërogliefen
nb tȝ.wy
De traditie
Uitspraak: neb taawi
Heer van de Twee Landen
nb.t tȝ.wy
Hatsjepsoet
-
Uitspraak: nebbet taawi
Meesteres van de Twee Landen
Een woord in het Egyptisch wordt vrouwelijk als men er een “t” aan toevoegt. De t is het
broodje-hiëroglief (halve cirkel).
© Rijksmuseum van Oudheden 2013
Opdrachten en lessuggesties
Op de website is het werkblad, zoals verwerkt in de digibordles, te downloaden. U kunt dit werkblad
uitprinten voor de leerlingen. Hier volgen de antwoorden bij de vragen:
KONINKLIJKE TEST
Hoeveel weet jij over Egyptische farao’s?
1. Wie was volgens de mythologie de eerste farao van het oude Egypte?
Osiris (eerste farao én de eerste mummie volgens de mythe).
2. Wat betekent het woord ‘farao’ eigenlijk?
‘Het grote huis’ (het paleis).
3. Wat moest een Egyptische farao allemaal doen (noem drie taken)?
-
De goden tevreden houden als opperpriester
Het land besturen (farao stond aan het hoofd van de administratie)
Militaire leider: een wijs generaal zijn en de vijand verslaan
4. Waarom moest de farao eigenlijk altijd een man zijn?
De farao was de incarnatie van Horus (de god met de valkenkop) en dat was een man.
5. Wat betekende de naam ‘Hatsjepsoet’ in het Egyptisch?
‘Eerste van de edelvrouwen’
6. Hoeveel jaar was Hatsjepsoet farao van Egypte?
21 jaar
Hiërogliefen schrijven
Laat de leerlingen met behulp van het alfabet in de digibordles hun eigen naam in hiërogliefen
schrijven. Achter hun naam kunnen ze ook in hiërogliefen de titel neb taawi (voor jongens) of nebbet
taawi (meisjes). Ook deze hiërogliefen zijn te vinden in de digibordles.
Toneelstuk
Na 21 jaar verdwijnt Hatsjepsoet ineens uit de geschiedenis. Wat gebeurde er met haar? Egyptologen
weten het niet en verschillen van mening over haar lot. Wat denken de leerlingen? Laat ze in
© Rijksmuseum van Oudheden 2013
groepjes een toneelstukje van vijf minuten voorbereiden over de machtsovername van Thoetmosis
III en de verdwijning van Hatsjepsoet. Rollen:
-
Hatsjepsoet
Thoetmosis III
De vizier
Osiris (optioneel)
Een priester
Enz.
Jij als farao?
Laat de leerlingen zichzelf als farao in het oude Egypte afbeelden:
-
Tekening van ‘jezelf als farao’.
Laat ze omschrijven hoe ze zichzelf als farao zouden zien: ‘lieve’ farao voor het volk, een
militaire farao, of..?
Knutselen: een eigen ‘faraobeeld’ van bijvoorbeeld klei is ook een optie.
o Laat de leerlingen eventueel op internet zoeken naar andere voorbeelden van
farao’s: hoe lieten ze zich nog meer afbeelden?
Zie voor verdere verdieping het Egypte-pakket op onze website:
http://www.rmo.nl/onderwijs/basisonderwijs/egypte-pakket-voor-in-de-klas
© Rijksmuseum van Oudheden 2013