Lage sociaal-economische status, gemiddelde

Lage sociaal-economische status,
gemiddelde gezondheid?!
Mogelijke interventies om de gezondheid van personen met een lage sociaal-economische status
te verbeteren en daarmee de sociaal-economische gezondheidsverschillen te verkleinen
Juli, 2011
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Student:
Ayla Stoelinga
Studentennummer: 1652761
Masterprogramma: MPA
Telefoonnummer: 06-10054537
E-mailadres: [email protected]
Stageplaats:
GGD Zuid Holland West
Brechtzijde 1
2725NR Zoetermeer
Telefoonnummer: 079-3435888
E-mailadres: [email protected]
Afdeling: Gezondheidsbevordering
Externe begeleiders:
Roelien Beuker
Epidemioloog
E-mailadres: [email protected]
Telefoonnummer: 079-3435541
Interne begeleiders:
Anne-Charlotte Hoes
Vrije Universiteit Amsterdam
Athena instituut
De Boelelaan 1085
1081HV Amsterdam
Kamer: U-520
Telefoonnummer: 020-5982552
E-mailadres: [email protected]
Bernadette Bos
Gedragswetenschapper
E-mailadres: [email protected]
Telefoonnummer: 079-3435546
Drs. Daniel Puente
Vrije Universiteit Amsterdam
Athena instituut
De Boelelaan 1085
1081HV Amsterdam
Kamer: S-552
Telefoonnummer: 020-5982682
E-mailadres: [email protected]
Met dank aan:
Breed Welzijn Delft
Gemeente Delft
Gemeente Leidschendam-Voorburg
Gemeente Zoetermeer
Stichting Piëzo Zoetermeer
Welzijn oud en jong (Woej), Leidschendam-Voorburg
© Ayla Stoelinga, 2011
2
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Inhoudsopgave
Summary ............................................................................................................................................5
Samenvatting .....................................................................................................................................9
Achtergrond .....................................................................................................................................13
1. Introductie ...................................................................................................................................14
1.1 De cijfers van sociaal-economische gezondheidsverschillen in Nederland ................................ 15
1.2 Verklarende factoren van sociaal-economische gezondheidsverschillen .................................. 16
1.3 Sociaal-economische gezondheidsverschillen verkleinen ......................................................... 18
1.4 Doelstelling onderzoek ............................................................................................................ 19
1.5 De gezondheid van de volwassenen in de regio Zuid-Holland West.......................................... 20
2. Theoretisch kader.........................................................................................................................22
2.1 Health belief model ................................................................................................................. 22
2.2 Social cognitive learning theory ............................................................................................... 23
2.3 Theory of planned behaviour ................................................................................................... 24
2.4 Theoretisch kader van het onderzoek ...................................................................................... 26
2.5 De focus van het onderzoek..................................................................................................... 28
3. Studievragen ................................................................................................................................30
4. Methodologie...............................................................................................................................31
4.1 Interviews met professionals ................................................................................................... 31
4.2 Literatuuronderzoek ................................................................................................................ 31
4.3 Interviews met volwassenen met een lage sociaal-economische status ................................... 31
4.4 Werving volwassenen met een lage sociaal-economische status.............................................. 32
4.5 Onderzoeksgroep: volwassenen met een lage sociaal-economische status .............................. 33
5. Resultaten ....................................................................................................................................34
5.1 De kijk van professionals.......................................................................................................... 35
5.1.1 Korte samenvatting paragraaf 1 ....................................................................................................... 36
5.2 Leefstijlinterventies op lokaal niveau ....................................................................................... 36
5.2.1 Loket gezond leven ......................................................................................................................... 36
5.2.2 Inventarisatie Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu .......................................................... 38
5.2.3 Lokale leefstijlinterventies .............................................................................................................. 40
5.2.4 Korte samenvatting paragraaf 2 ....................................................................................................... 41
5.3 Leefstijlinterventies in andere Europese landen ....................................................................... 41
5.3.1 ‘Health action zones’ in Engeland ................................................................................................... 42
5.3.2 Overige Europese landen ................................................................................................................ 42
5.3.3 Korte samenvatting paragraaf 3 ....................................................................................................... 43
5.4 Mening over leefstijlinterventies ............................................................................................. 43
5.4.1 Huidige leefstijlinterventies ............................................................................................................ 44
5.4.2 Voorbeelden van leefstijlinterventies ............................................................................................... 44
5.4.3 Ideeën voor leefstijlinterventies....................................................................................................... 47
5.4.4 Korte samenvatting paragraaf 4 ....................................................................................................... 49
5.5 Gezondheid ............................................................................................................................. 50
5.5.1 Gezond gedrag................................................................................................................................ 50
5.5.2 Ongezond gedrag ............................................................................................................................ 50
5.5.3 Eigen gezondheid ........................................................................................................................... 50
5.5.4 Gezonder voelen ............................................................................................................................. 51
5.5.5 Korte samenvatting paragraaf 5 ....................................................................................................... 52
3
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
5.6 Waargenomen bedreiging veroorzaakt door ongezonde leefstijl.............................................. 52
5.6.1 Waargenomen bedreiging van roken ............................................................................................... 52
5.6.2 Waargenomen bedreiging van alcoholgebruik ................................................................................. 55
5.6.3 Waargenomen bedreiging van onvoldoende bewegen ...................................................................... 57
5.6.4 Waargenomen bedreiging van ongezond eten .................................................................................. 58
5.6.5 Korte samenvatting paragraaf 6 ....................................................................................................... 59
5.7 Veranderen van gedrag ........................................................................................................... 60
5.7.1 Stoppen met roken .......................................................................................................................... 60
5.7.2 Verantwoord alcoholgebruik ........................................................................................................... 61
5.7.3 Voldoende bewegen ........................................................................................................................ 61
5.7.4 Gezonde voeding ............................................................................................................................ 62
5.7.5 Korte samenvatting paragraaf 7 ....................................................................................................... 63
5.8 Barrières voor het verbeteren van leefstijl ............................................................................... 63
5.8.1 Barrières voor stoppen met roken .................................................................................................... 63
5.8.2 Barrières voor (meer) bewegen ....................................................................................................... 64
5.8.3 Barrières voor gezond(er) eten ........................................................................................................ 65
5.8.4 Korte samenvatting paragraaf 8 ....................................................................................................... 67
6. Conclusie ......................................................................................................................................68
6.1 Leefstijlinterventies voor volwassenen met een lage sociaal-economische status .................... 68
6.2 Veranderen van gedrag ........................................................................................................... 69
6.2.1 Definitie van gezondheid ................................................................................................................ 69
6.2.2 Waargenomen bedreiging ............................................................................................................... 70
6.2.3 Intentie om gedrag te veranderen..................................................................................................... 70
6.2.4 Barrières voor het veranderen van gedrag ........................................................................................ 71
6.3 Aanbevelingen......................................................................................................................... 71
7. Discussie .......................................................................................................................................77
7.1 De mogelijke verklaring van enkele opmerkelijke resultaten .................................................... 77
7.2 Theoretisch kader: gedragsverandering ................................................................................... 79
7.3 Gebruikte methode ................................................................................................................. 79
7.4 Aanbevelingen voor verder onderzoek .................................................................................... 81
Referenties .......................................................................................................................................82
Appendices.......................................................................................................................................84
Appendix I:
Appendix II:
Appendix III:
Appendix IV:
Appendix V:
Appendix VI:
cijfers (gezonde) levensverwachting naar opleiding en inkomen ........................... 85
betrokken actoren ................................................................................................ 86
interviewleidraad .................................................................................................. 90
statusscore postcodegebieden Zuid-Holland West, laag-hoog ............................... 94
wijkbeschrijving .................................................................................................... 96
interventies; lage sociaal-economische status (ses) – leefstijlfactoren ................. 98
4
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Summary
Introduction: socioeconomic health inequalities are presented in each country and cause a lot of
discussion. There is in The Netherlands a difference in life expectancy of 7 years and a difference in
healthy life expectancy of 14 years between persons with a low and a high socioeconomic status
(ses). To reduce the socioeconomic health inequalities the health of the persons with a low ses has to
be improved. The health of this group can be improved on several manners, one of this is to improve
their lifestyle. This study focused on the lifestyle factors: smoking, excessive alcohol consumption,
movement and nutrition. These points are according the spearheads determined by the government.
Diverse lifestyle interventions aimed at adults with a low ses are performed, however for
most interventions there is no evidence that they are effective. At the moment it is mostly unknown
which kind of lifestyle interventions are effective by adults with a low ses. These problems have lead
to the following research question: ‘What is needed to interventions aimed at reducing smoking,
overweight and excessive alcohol consumption to reach adults (19-65 years) with a low
socioeconomic status?’. In this study interventions could be different activities, for example the
construction of bicycles paths or a mass media campaign, conducted by different companies or
persons. The objective of this study was to determine leads for lifestyle interventions aimed at adults
with a low ses. This probably will improve the health of adults with a low ses and reduce the
socioeconomic health inequalities.
Conceptual framework: the conceptual framework of this study has a focus on behaviour and
behavioural changes. Therefore this framework can be useful to predict behaviour and behavioural
changes by persons with a low ses. The framework of this study is based on three existing theories:
the health belief model, the social cognitive learning theory and, the theory of planned behaviour.
The health belief model explains why people perform an action or behaviour or why they do
not. This is based on aspects like perceived threat and outcome expectations of the
action/behaviour. The social cognitive learning theory explains how behaviour is shaped and
enforced. This is based on the interaction between behaviour, environmental factors and personal
factors. The theory of planned behaviour explains how the behaviour of an individual on a specific
place and time can be predicted. This is based on the attitude about a specific behaviour, the social
norms and, the perceived behaviour control of a person. In the conceptual framework used in this
study the complete health belief model and social cognitive learning theory were combined.
Furthermore the control aspect of the theory of planned behaviour was added.
The used conceptual framework of this study existed of four parts. The first part exists of
behaviour, environmental factors and personal factors that are directly influencing each other. These
5
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
factors could also indirectly influence each other. The environmental factors and personal factors
lead to the second part of the framework, consisting of divers factors which lead to perceived threat,
outcome expectations and perceived behavioural control. These factors together lead to the third
part of the framework, the intention to change behaviour. This lead to the last part of the
framework, behavioural change and this part lead again to behaviour. In this study the focus will be
on the second part of the framework; perceived threat, outcome expectations and perceived
behavioural control. This part pictures how behaviour and behavioural changes are formed, this is
consistent with the aim of the study.
Methodology: in this study a literature study and interviews were done. With the literature study an
inventory was made of conducted lifestyle interventions aimed at persons with a low socioeconomic
status (ses) in The Netherlands and Europe. Google Scholar, PubMed, Web of Science and, Loket
gezond leven are mainly used in this literature study.
Next to the literature study 10 interviews were conducted with professionals: GGD doctors,
public mental health nurses, district managers and social workers. This interviews were open and
informal interviews to collect information about the low ses group. Furthermore 29 interviews were
conducted with adults with a low ses. The recruitment of these persons is done through community
centres in communities with a low ses in three municipalities in the region. These municipalities
were: Delft, Leidschendam-Voorburg and Zoetermeer. The ses of the interviewees was checked by
means of their education and current work status. Of the 29 persons there were 5 men and 24
women. Their average age was 45 years. Sixteen of the persons were natives and 11 persons were
immigrants. Furthermore there were 22 persons who had unpaid work, 4 persons had paid work and
3 persons had no work. Twenty-five persons had a lower education or secondary education as
highest completed education, the other four persons had a higher level of education. The analysis of
the interviews is done by a structured analysis.
Results: the results of the literature study showed that some lifestyle interventions were done
focused on adults with a low socio-economic status (ses). However the effectiveness of most lifestyle
interventions focused on adults with a low ses or socioeconomic health inequalities are unknown.
Therefore no success factors of these interventions can be determined.
In the interviews the interviewees were asked to lifestyle interventions. Most of the
interviewees were familiar with these interventions and they also knew the message of these
interventions. Strengths of the lifestyle interventions were that they have a clear message, they give
people information and they are nice to look at or listen to. A weakness of the interventions is that
6
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
people can easily avoid or ignore the interventions, for example to switch to another station. Some
ideas that the interviewees had for future lifestyle interventions were: the use of diverse prmethods, on local level and repetition.
When the interviewees were asked to the concept healthy behaviour they thought of:
movement, healthy food, enough rest, no stress and respecting others. By unhealthy behaviour they
thought of the opposite concepts of healthy behaviour. Most of the interviewees were satisfied or
moderate satisfied with their own health. Most interviewees also thought that they can be healthier
by for example moving more and eating healthier. Furthermore most people mentioned advantages
and disadvantages of the lifestyle factors smoking, alcohol use, movement and nutrition. The
perceived threat is the highest for smoking and the lowest for unhealthy nutrition and the level of
knowledge was higher for smoking and alcohol use than for movement and nutrition. Furthermore
the to improve their lifestyle was different per lifestyle. Especially the intention to stop smoking was
high, followed by nutrition and movement. The motivating and controlling factors of the studied
lifestyle factors were partly overlapping with each other. For example is the factor perseverance
mentioned by all the lifestyle factors. The interviewees mentioned different barriers for changing
their lifestyle. The most mentioned barrier for stop smoking was stress, the most mentioned solution
for this barrier was focused on reduces the level of stress by (non) professional help. The barriers for
movement and nutrition were largely the same. Mentioned barriers were: usefulness, time, money
and knowledge. Solutions should for example be focussed on the distribution of knowledge. Of the
lifestyle factor excessive alcohol consumption no one want to changes their behaviour and no
barriers were mentioned.
Conclusion & recommendations: it seems to be that the level of knowledge about the lifestyle
factors smoking and excessive alcohol consumption is good and the level of knowledge about the
factors movement and nutrition is lower. People mentioned more disadvantages than advantages
from smoking and excessive alcohol consumption. From movement and nutrition they mentioned
more advantages than disadvantages. The perceived threat seems to be the highest for smoking,
followed by excessive alcohol consumption, movement and nutrition. The intention to change
behaviour is different per lifestyle factor, the intention is the largest for smoking, followed by
nutrition and movement. Different motivating and controlling factors, and barriers were mentioned.
Future intervention can for instance focus on reducing stress, increasing knowledge and making
healthy food and movement financial more attractive.
Future lifestyle interventions have to focus on the barriers of people to improve their lifestyle
to be successful. In the research there are divers barriers mentioned which can be resolved with an
7
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
intervention. The intervention also have to focus on the factors that can motivate and control people
to improve their lifestyle. These factors are partly the same and can sometimes be combined in a
lifestyle intervention. One important aspect is that community focussed lifestyle interventions are
desirable instead of a national or municipality focus. Cooperation with welfare
organisations/community centres in the communities is recommended.
Discussion: the interviewees in this study were recruited through community centres and there were
not many men in the group. These aspects have to be kept in mind when using the results.
Furthermore it seems to be that the interviewees were persons with a low socioeconomic status
(ses) and therewith the right target of the study. The research has provided leads for future lifestyle
interventions with a focus on adults with a low ses. More research to low ses groups and
socioeconomic health inequalities are recommended.
8
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Samenvatting
Introductie: sociaal-economische gezondheidsverschillen (segv) zijn in alle landen aanwezig en
daardoor een veel besproken onderwerp. In Nederland is het verschil in levensverwachting tussen
een persoon met een lage en hoge sociaal-economische status (ses) ongeveer 7 jaar, het verschil in
gezonde levensverwachting is ongeveer 14 jaar. Om de segv terug te dringen moet de gezondheid
van personen met een lage ses verbeterd worden. De gezondheid van deze groep kan op
verschillende manieren verbeterd worden. Binnen dit onderzoek is gekozen om te kijken naar de
leefstijlfactoren: roken, overmatig alcoholgebruik, bewegen en voeding. Deze punten sluiten aan bij
de speerpunten welke bepaald zijn door de overheid.
Op het gebied van leefstijl zijn enkele interventies ontwikkeld gericht op de lage ses groep,
de effectiviteit van deze interventies is echter niet bewezen. Of deze leefstijlinterventies aansluiten
bij de lage ses groep is niet duidelijk. In het algemeen is weinig bekend over welke factoren belangrijk
zijn om de interventies aan te laten sluiten bij de doelgroep. Daarom stond de volgende
onderzoeksvraag in dit onderzoek centraal: ‘Wat is nodig om interventies gericht op het verminderen
van roken, overmatig alcoholgebruik en overgewicht aan te laten sluiten bij de doelgroep
volwassenen (19-65 jaar) met een lage sociaal-economische status?’. Onder interventies werd in dit
onderzoek uiteenlopende activiteiten verstaan, welke door verschillende instanties en/of personen
uitgevoerd kunnen worden. In het kader van dit onderzoek zou dit bijvoorbeeld het aanleggen van
fietspaden of een wijkgerichte campagne gericht op meer bewegen kunnen zijn. Het doel van het
onderzoek was om aanknopingspunten voor leefstijlinterventies gericht op de lage ses groep in kaart
te brengen. Dit om uiteindelijk de gezondheid van volwassenen uit de lage ses groep te verbeteren
en hiermee de segv te verkleinen.
Theoretisch kader: het theoretisch kader van dit onderzoek was gericht op gedrag en
gedragsveranderingen. Het kader kon gebruikt worden om het gedrag en gedragsveranderingen bij
personen met een lage ses te voorspellen. Om tot dit kader te komen is gebruikt gemaakt van drie
bestaande theorieën: het health belief model, de social cognitive learning theory en de theory of
planned behaviour.
Het health belief model geeft weer waarom personen een bepaalde actie of bepaald gedrag
uitvoeren of niet. Dit is gebaseerd op de aspecten waargenomen bedreiging en verwachtingen van
de uitkomst. De social cognitive learning theory laat zien hoe gedrag gevormd en gehandhaafd
wordt. Volgens dit model is dit gebaseerd op een interactie tussen gedrag, omgevingsfactoren en
persoonlijke factoren. De theory of planned behaviour laat zien hoe gedrag op een specifieke plaats
en tijd voorspeld kan worden. Belangrijke concepten om dit te voorspellen zijn de attitude van een
9
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
persoon tegenover een bepaald gedrag, sociale normen en de waargenomen controle van een
bepaald gedrag. In het theoretisch kader dat gebruikt is in dit onderzoek zijn het volledige health
belief model en de social cognitive learning theory gebruikt. Deze theorieën zijn samengevoegd en
aangevuld met het controle aspect van de theory of planned behaviour.
Het gebruikte theoretische kader in dit onderzoek bestaat uit vier onderdelen. Het eerste
onderdeel bestaat uit gedrag, omgevingsfactoren en persoonlijke factoren welke elkaar direct
beïnvloeden. Deze factoren beïnvloeden elkaar echter ook indirect. De omgevingsfactoren en
persoonlijke factoren leiden namelijk tot het tweede onderdeel van het kader, bestaande uit diverse
factoren welke leiden tot waargenomen bedreiging, verwachtingen van de uitkomst en
waargenomen gedragscontrole. Deze factoren samen leiden tot het derde onderdeel van het kader,
intentie om het gedrag te veranderen. Dit leidt vervolgens tot het laatste onderdeel
gedragsverandering, welke weer leidt tot gedrag. In dit onderzoek lag de focus voornamelijk op het
tweede onderdeel van het theoretisch kader; waargenomen bedreiging, verwachtingen van de
uitkomst en waargenomen gedragscontrole. Dit onderdeel geeft gedetailleerd de vorming van
gedrag en gedragsveranderingen weer, wat aansluit bij de doelstelling van het onderzoek.
Methodologie: in dit onderzoek is gebruik gemaakt van een literatuurstudie en interviews. De
literatuurstudie was gericht op het inventariseren van leefstijlinterventies gericht op de lage sociaaleconomische status (ses) groep in Nederland en Europa. Google Scholar, PubMed, Web of Science en
Loket gezond leven zijn hoofdzakelijk gebruikt in de literatuurstudie.
Naast dit literatuuronderzoek zijn er 10 interviews gehouden met professionals: sociaalmedische advisering (SMA) artsen werkzaam bij de GGD, verpleegkundigen van de openbare
geestelijke gezondheidzorg, wijkmanagers en welzijnswerkers. Deze interviews waren open,
informele, interviews welke als doel hadden basiskennis te verzamelen over de lage ses groep.
Verder zijn er 29 interviews met volwassenen met een lage ses gehouden. Deze personen zijn
geworven via buurthuizen in lage ses wijken in drie gemeenten in de regio Zuid-Holland West, Delft,
Leidschendam-Voorburg en Zoetermeer. De ses van personen is gecontroleerd aan de hand van
opleiding en werk. De onderzoeksgroep bestond uit 5 mannen en 24 vrouwen, met een gemiddelde
leeftijd van 45 jaar. Van de personen waren er 16 autochtoon en 11 allochtoon. Tweeëntwintig
personen hadden onbetaald werk, 4 betaald werk en 3 geen werk. Vijfentwintig personen hadden
basisonderwijs/havo/vwo/mbo als hoogst afgeronde opleiding, de overige 4 personen hadden een
hogere opleiding. De analyse van de interviews is gedaan via een gestructureerde analyse.
10
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Resultaten: in het literatuuronderzoek is naar voren gekomen dat er verschillende
leefstijlinterventies plaats hebben gevonden specifiek gericht op volwassenen met een lage sociaaleconomische status (ses). De effectiviteit van de meeste leefstijlinterventies gericht op de lage ses
groepen en het verkleinen van sociaal-economische gezondheidsverschillen (segv) is onbekend,
waardoor er geen succesfactoren te bepalen waren.
In de interviews is onder andere gevraagd naar bestaande leefstijlinterventies. Het
merendeel van de deelnemers was bekend met leefstijlinterventies en wisten vaak de boodschap van
de desbetreffende campagne te noemen. Sterke punten van de bestaande campagnes zijn een
duidelijk boodschap, informatievoorziening en dat ze leuk zijn om te zien of te horen. Een zwak punt
is voornamelijk dat personen de interventies makkelijk kunnen negeren of ontwijken, door
bijvoorbeeld te schakelen naar een andere zender. Hierdoor hoeft de boodschap niet aan te komen.
De deelnemers noemden diverse ideeën voor toekomstige leefstijlinterventies, zoals het gebruik van
verschillende pr-middelen, op lokaal niveau en herhaling.
De deelnemers dachten bij gezond gedrag voornamelijk aan: bewegen, gezond eten,
voldoende rust, geen stress en respect hebben voor anderen. Bij ongezond gedrag dachten de
personen aan de tegenovergestelde punten. Van de deelnemers was het merendeel tevreden of
matig tevreden over de eigen gezondheid. Het grootste deel van de ondervraagden dacht dat ze zich
gezonder zouden kunnen voelen door meer te bewegen en gezonder te eten. Verder zagen de
ondervraagden diverse voordelen en nadelen van de leefstijlfactoren roken, alcoholgebruik, voeding
en bewegen. De waargenomen bedreiging was voor roken het hoogste en voor voeding het laagste.
Tevens was het kennisniveau voor roken en alcoholgebruik hoger dan bij bewegen en voeding. Een
deel van de deelnemers wilden zijn leefstijl verbeteren, dit was voornamelijk voor roken. De
motiverende en controlerende factoren van elke leefstijlfactor kwamen grotendeels overeen. Bij elke
leefstijlfactor is doorzettingsvermogen genoemd. Tevens noemden de deelnemers uiteenlopende
barrières om de leefstijl te verbeteren. De grootste barrière voor stoppen met roken was stress, de
oplossing van deze barrière was gericht op het wegnemen van stress door (niet) professionele hulp.
De barrières voor bewegen en voeding kwamen grotendeels overeen. Genoemde barrières waren
het nut niet in zien, tijd, geld en kennis tekort. Oplossingen kunnen onder andere gericht zijn op het
verspreiden van kennis op diverse gebieden. Van de leefstijl alcoholgebruik zijn geen barrières aan
bod gekomen, doordat er geen personen waren in de doelgroep die overmatig alcohol gebruikten of
hun alcoholgebruik wilden veranderen.
11
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Conclusie & aanbevelingen: van de onderzochte factoren roken en alcoholgebruik lijkt het
kennisniveau goed. Het kennisniveau van de factoren bewegen en voeding lijkt lager te zijn dan bij
roken en alcoholgebruik. Van roken en alcoholgebruik worden meer nadelen gezien dan voordelen.
Bij bewegen en voeding worden juist meer voordelen gezien dan nadelen. De waargenomen
bedreiging lijkt voor de leefstijlfactor roken het hoogste, gevolgd door alcoholgebruik, bewegen en
voeding. De intentie om het gedrag te veranderen verschilt per leefstijlfactor, voor roken is deze het
grootste, gevolgd door voeding en beweging. Over alcoholgebruik kan geen uitspraak worden gedaan
aangezien er geen personen in de onderzoeksgroep zaten met een overmatig alcoholgebruik.
Uiteenlopende motiverende en controlerende factoren en, barrières zijn genoemd. Mogelijke
interventies kunnen zich bijvoorbeeld richten op het verminderen van stress, het vergoten van
kennis en het financieel aantrekkelijker maken van bewegen en gezonde voeding.
Om succesvol te zijn moeten de toekomstige leefstijlinterventies zich richten op het
wegnemen van barrières voor het verbeteren van leefstijl van de mensen. In het onderzoek zijn
diverse barrières naar voren gekomen welke met behulp van een interventie mogelijk verholpen
kunnen worden. Tevens moeten zij aansluiten bij de factoren die personen motiveren en controleren
bij het verbeteren van de leefstijl. Deze factoren hangen deels samen en/of zouden op een
overeenkomende manier aangepakt kunnen worden. Een belangrijk aspect welke uit het onderzoek
naar voren is gekomen is dat een kleinschaligere en persoonlijkere aanpak,bijvoorbeeld op
wijkniveau, gewenst is. Een samenwerking met welzijnsorganisaties is aan te raden. Een bijkomend
voordeel kan zijn dat de interventies tevens een positieve invloed kunnen hebben op de sociale
cohesie in de wijk.
Discussie: in het onderzoek zijn interviews afgenomen met personen geworven via buurthuizen en
waren mannen in de onderzoeksgroep ondervertegenwoordigd. Bij de resultaten moet rekening
gehouden worden met deze punten. Verder kan met enige zekerheid gezegd worden dat de
onderzoeksgroep behoorde tot de doelgroep volwassenen met een lage sociaal-economische status
(ses). Het onderzoek heeft aanknopingspunten gegeven welke te gebruiken zijn bij het ontwerpen
van leefstijlinterventies in wijken met een lage ses. Verder onderzoek gericht op lage ses groepen en
sociaal-economische gezondheidsverschillen (segv) is echter wel aan te raden.
12
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Achtergrond
Verschillen in gezondheid tussen mensen met een verschillende sociaal-economische status (ses) zijn
in elk land te vinden en al jaren een veel besproken onderwerp [1-2]. De cijfers laten zien dat de
levensverwachting van een persoon met een lage ses ongeveer 7 jaar lager is als die van een persoon
met een hoge ses. Het verschil in gezonde levensverwachting tussen de groepen is ruim 14 jaar [3].
In Nederland is de bewustwording van de sociaal-economische gezondheidsverschillen (segv)
ontstaan aan het begin van de tachtiger jaren van de vorige eeuw [1-2]. De Nederlandse overheid
heeft naar aanleiding van deze bewustwording onderzoeken op dit gebied gesubsidieerd. Hiermee
verkreeg Nederland een koppositie op het gebied van aanpak van segv ten opzichte van andere
Europese landen [4]. Daarentegen heeft de Nederlandse overheid tot 2008 nooit harde maatregelen
genomen voor het terugdringen van de segv. Op regionaal niveau zijn er wel interventies ontwikkeld
met als doel de segv terug te dringen [5]. Het is echter onbekend of deze interventies effectief zijn.
Interventies voor het verkleinen van de segv zijn gericht op de groep mensen met een lage ses,
omdat om de segv te verkleinen de gezondheid van deze groep verbeterd moet worden [6-7].
In dit onderzoek, dat in opdracht van de GGD regio Zuid-Holland West is uitgevoerd, is
gezocht naar aanknopingspunten voor het ontwikkelen van interventies gericht op het verbeteren
van de gezondheid van de lage ses groep. Hierbij lag de nadruk op de leefstijlfactoren: roken,
alcoholgebruik, bewegen en voeding. Deze punten komen overeen met de speerpunten van de
overheid [8]. In het onderzoek is een literatuurstudie gedaan naar bestaande interventies gericht op
de lage ses groep. Ook zijn er 10 interviews gehouden met professionals welke via hun beroep in
aanraking komen met personen met een lage ses. Verder is met behulp van interviews de
gezondheidsbeleving van personen met een lage ses in kaart gebracht, het kerngedeelte van het
onderzoek. In totaal zijn er 29 interviews gehouden met personen met een lage ses welke geworven
zijn via ontmoetingsplaatsen, zoals buurthuizen, in lage ses wijken, verspreid over drie gemeenten.
13
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
1. Introductie
Gezondheidsverschillen tussen personen met een lage en hoge sociaal-economische status zijn al
vanaf de 19e eeuw, met perioden, een veel besproken onderwerp in Europa. In de zeventiger jaren
van de vorige eeuw zijn diverse congressen en publicaties van demografische onderzoeken geweest
welke veel discussie op gang hebben gebracht. Voornamelijk een Engels rapport, ‘Black report’, uit
1978 en een rapport van de Wereld Gezondheidsorganisatie (WHO), ‘ Health for all’ uit 1984 hebben
stof doen opwaaien. In het begin van de jaren tachtig zijn vervolgens steeds meer onderzoekers van
andere vakgebieden, zoals epidemiologen en sociologen, geïnteresseerd geraakt in sociaaleconomische gezondheidsverschillen (segv) [1]. In verschillende Europese landen is daarna
beschrijvend en verklarend onderzoek gedaan naar segv; de gezondheidsverschillen zijn in elk
onderzoek aangetoond [1-2]. Vastgesteld is dat segv aanwezig zijn in alle (Europese) landen, echter
de grootte van deze verschillen en de verklarende factoren van de verschillen zijn niet in elk land
hetzelfde [9-10]. Zo is de ongelijkheid in levensverwachting tussen mensen met een verschillende
sociaal-economische status (ses) groter in landen gelegen in centraal en oost Europa vergeleken met
landen gelegen in west Europa. Deze verschillen zijn grotendeels te verklaren door het
communistische verleden van deze landen en de snelle sociale transitie in het begin van de jaren
negentig van de vorige eeuw [9-10].
In Nederland is, net als in de meeste Europese landen, de bewustwording van segv ontstaan in het
begin van de tachtiger jaren van de vorige eeuw. De Nederlandse overheid heeft naar aanleiding van
deze bewustwording, onderzoeken op dit gebied gesubsidieerd en in 1986 heeft het ministerie van
volksgezondheid, welzijn en sport een rapport gepubliceerd; ‘gezondheid in 2000’. In dit rapport
werden voor het eerst de segv in Nederland benoemd [1]. Gevolgd door een conferentie in 1987
georganiseerd door de wetenschappelijke raad voor overheidsbeleid, dit resulteerde in een
aanbeveling voor het starten van onderzoeksprogramma’s naar segv. Met deze actiepunten verkreeg
Nederland een koppositie ten opzichte van andere Europese landen op het gebied van aanpak van
segv [1-2, 4]. De Nederlandse overheid heeft echter tot 2008 nooit harde maatregelen genomen
tegen het terugdringen van de segv, in tegenstelling tot Engeland, Noorwegen en Zweden. Hierdoor
heeft Nederland momenteel een gemiddelde positie rondom de aanpak van segv ten opzichte van
andere Europese landen [5]. In rapporten van de Nederlandse overheid is meerdere keren de
problematiek rondom segv benoemd, als gevolg hiervan zijn voornamelijk op lokaal niveau diverse
interventies ontwikkeld om de verschillen aan te pakken. Een overzicht van deze lokale interventies
is te vinden in de resultatensectie, zie hoofdstuk 5. Vanaf 2008 heeft de overheid een actievere
aanpak van de segv. Een voorbeeld hiervan is het rookverbod in de horeca dat op 1 juli 2008 van
14
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
kracht is gegaan [6]. Het doel hiervan is de werknemers en de bevolking te beschermen tegen de
schadelijke stoffen van de rook en het aantal rokers terug te dringen. Deze maatregel heeft onder
andere effect op de segv, aangezien het hoogste percentage rokers zich in de lage ses groep bevindt
[6-7]. De verschillende maatregelen hebben er tot nu toe nog niet toe geleid dat de segv afnemen. Er
zijn zelfs aanwijzingen dat de segv alleen maar toenemen. Een verklaring hiervoor is dat de
toegepaste interventies en maatregelen meer effect hebben in de hoge ses groep, waardoor het
verschil in gezondheid met de lage ses groep groter wordt [2, 8, 11].
1.1 De cijfers van sociaal-economische gezondheidsverschillen in Nederland
Ook in Nederland is er dus een verband te zien tussen sociaal-economische status (ses) en (gezonde)
levensverwachting [9-10]. Dit verschil is voornamelijk gebaseerd op opleidings- en inkomensniveau
[12]. Opleiding krijgt hier echter een steeds groter aandeel in doordat diploma’s steeds belangrijker
worden. Hierdoor bepaalt steeds meer de genoten opleiding het inkomen. Over het algemeen geldt
voor de Nederlandse bevolking dat hoe hoger het opleidingsniveau en/of het inkomen is, hoe hoger
de (gezonde) levensverwachting is, zie appendix I [8-10, 12-13].
Het verschil tussen de laagste opleidings- en inkomensgroep en de hoogste opleidings- en
inkomensgroepgroep is nog groter dan het bovengenoemde verschil, zie tabel 1, pagina 16. Zo leeft
een man met een lage opleiding (basisonderwijs) gemiddeld 7,3 jaar korter dan een man met een
hoge opleiding (hbo, universiteit), voor vrouwen is dit 6,4 jaar. Wanneer gekeken wordt naar
inkomen zijn deze verschillen vrijwel gelijk, respectievelijk 7,2 en 6,7 jaar. De gezonde
levensverwachting kan opgesplitst worden in drie categorieën: goed ervaren gezondheid, leven
zonder lichamelijke beperkingen en leven zonder chronische ziekten. Gemiddeld genomen is hierbij
een verschil van 14 jaar tussen de laagste en hoogste ses groep. Verder zijn er nog een aantal
opvallende punten, waar een duidelijke verklaring voor ontbreekt. De verschillen bij goed ervaren
gezondheid zijn het grootst, het verschil tussen mannen met een lage en een hoge opleiding is 19,2
jaar en 20,6 jaar voor vrouwen. Bij inkomen is dit respectievelijk 17,8 en 17,6 jaar. Het verschil tussen
de laagste en hoogste groep in leven zonder chronische ziekten is gemiddeld bijna 5 jaar lager in
vergelijking met de andere factoren uit de categorie gezonde levensverwachting. Het verschil in
levensverwachting tussen de laagste en hoogste groep is bij zowel opleiding als inkomen voor
vrouwen kleiner dan voor mannen. In de subgroepen van gezonde levensverwachting is dit patroon
niet aanwezig. De verschillen tussen lage en hoge ses zijn bij inkomen kleiner dan bij opleiding, deze
cijfers lopen echter niet ver uit elkaar [3].
15
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Tabel 1: de (gezonde) levensverwachting van mannen en vrouwen opgesplitst in lage/hoge opleiding en laag/hoog inkomen en de
verschillen tussen laag en hoog. In deze tabel staat lage opleiding gelijk aan basisonderwijs en hoge opleiding aan hbo en universiteit in
Nederland. Het inkomen is gebaseerd op gestandaardiseerd besteedbaar huishoudinkomen, laag inkomen staat gelijk aan de laagste
20% van dit inkomen, hoog inkomen aan de hoogste 20% van dit inkomen. Cijfers CBS, opleiding periode 2005-2008, inkomen 2010 [3].
De levensverwachting van mannen en vrouwen naar opleiding en inkomen
Gezonde levensverwachting
Levensverwachting
Goed ervaren
Leven zonder
gezondheid
lichamelijke
beperkingen
Geslacht Opleiding
Mannen Laag
74,1
53,1
62,5
Hoog
81,4
72,3
76,8
Verschil
7,3
19,2
14,3
Vrouwen Laag
78,9
52,2
60,1
Hoog
85,3
72,8
75,4
Verschil
6,4
20,6
15,3
Inkomen
Mannen Laag
73,9
52,3
62,0
Hoog
81,1
70,1
75,8
Verschil
7,2
17,8
13,8
Vrouwen Laag
78,8
52,4
60,8
Hoog
85,3
70,0
75,2
Verschil
6,7
17,6
14,4
Leven zonder
chronische ziekten
43,0
52,4
9,4
37,6
46,4
8,8
42,7
52,1
9,4
37,7
46,5
8,8
1.2 Verklarende factoren van sociaal-economische gezondheidsverschillen
Sociaal-economische gezondheidsverschillen (segv) zijn op meerdere manieren te verklaren. Zo
ontstaan sociaal-economische verschillen doordat er wereldwijd een ongelijke verdeling is van
macht, inkomen en goederen. Het effect van deze ongelijke verdeling is terug te zien in de levens van
mensen en de kansen welke mensen krijgen voor bijvoorbeeld het doen van een opleiding. Zo kan
bijvoorbeeld de toegang tot gezondheidszorg en condities van huizen en werkplek verschillen per
niveau van sociaal-economische status (ses). Hierbij heeft een lage(re) ses dus een slechtere
gezondheid als gevolg [14]. Anderzijds kan een slechte(re) gezondheid een lage(re) ses tot gevolg
hebben. Wanneer iemand een slechte gezondheid heeft, heeft dit persoon een kleinere kans op een
goede toekomst. De slechte gezondheid legt namelijk beperkingen op het gebied van opleiding, werk
en carrière. Gezegd kan worden dat er sprake is van een vicieuze cirkel; een slechte gezondheid leidt
tot een lage ses, een lage ses leidt tot een slechte gezondheid [11, 15].
Diverse andere factoren zijn bekend welke segv kunnen verklaren. De belangrijkste factor hiervan is
leefstijl, over het algemeen kan gezegd worden dat de leefstijl slechter is wanneer de ses lager is
[11]. In tabel 2, pagina 17, zijn de factoren roken, overgewicht en zwaar drinken te zien, ingedeeld
naar opleiding. Te zien is dat het hoogste percentage rokers te vinden is in de groep mensen met
vmbo of mbo-1 als hoogst genoten opleiding. Wanneer onder rokers gekeken wordt naar het aantal
16
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
sigaretten is dit het hoogste bij mensen met alleen basisonderwijs. Het aantal personen met
overgewicht is het hoogste in de groep basisonderwijs. Bij drinkgedrag heeft de groep vmbo/mbo-1
het hoogste percentage, opvallend is dat dit direct gevolgd wordt door de groep havo, vwo, mbo 2-4,
de op een na hoogste categorie van opleidingsniveau. Over het algemeen liggen de hoogst
percentages van de factoren roken, overgewicht en alcoholgebruik dus in de twee laagste
categorieën van opleiding.
Tabel 2: het percentage rokers, zware rokers, personen met overgewicht en zware drinkers gebaseerd op opleiding in
Nederland. Onder zware roker wordt verstaan: rokers die per dag 20 of meer sigaretten roken. Onder zware drinker wordt
verstaan: iemand die minstens 1 keer per week 6 of meer glazen alcohol op één dag drinkt. Cijfers CBS, 2009[3].
Leefstijlfactoren naar opleidingsniveau
Opleidingsniveau
Rokers (%)
Basisonderwijs
26,0
Vmbo, mbo-1
32,2
Havo, vwo, mbo 2-4
29,2
Hbo, universiteit
20,2
Zware rokers (%)
30,8
28,6
18,7
17,3
Overgewicht (%)
59,3
53,4
44,9
38,9
Zware drinker (%)
7,3
12,0
11,8
9,4
Naast leefstijl zijn er nog andere factoren welke de segv kunnen verklaren. Zo is het
kennisniveau van lage ses groep over gezondheid en de invloed van leefstijl op gezondheid
onduidelijk. De onderzoeken spreken elkaar hierin tegen [11, 16-17]. Wel is er bekend dat mensen
uit een lage ses groep meer in het nu leven en minder bezig zijn met hun gezondheid in de toekomst
[18]. Dit wordt mede veroorzaakt door onderliggende problemen, bijvoorbeeld met betrekking tot de
financiën [15-16]. Een andere factor welke sterke invloed heeft op de gezondheid in de lage ses
groep is de woonsituatie. Vaak wonen mensen met een lage ses in dezelfde wijken en nemen elkaars
‘slechte’ gewoontes over of houden deze in stand. In sommige gevallen zijn de woonomstandigheden
in de wijken zelf slecht [11]. Ook is het binnenmilieu van de woning van mensen met een lage ses
vaak slechter dan van mensen met een hoge ses [11, 17-19]. Overige factoren zijn levenservaring,
motiverende factoren, attitude en bewust zijn van gezondheid [18].
Verder zijn er binnen de lage ses groep nog een aantal specifieke groepen te onderscheiden, welke
risicogroepen kunnen zijn wat betreft gezondheid. Een voorbeeld hiervan is de groep allochtonen,
door een taalbarrière en cultuurverschil hebben deze personen vaak niet volledig toegang tot de
gezondheidszorg en andere hulpinstanties. Dit kan een risico vormen voor hun gezondheid [11]. Een
andere groep is de laaggeletterden, de meeste laaggeletterden in Nederland behoren ook tot de lage
ses groep. Deze mensen hebben beperkingen in de maatschappij, hierdoor komt deze groep
bijvoorbeeld bepaalde informatie over de gezondheid niet of laat te weten [7]. Verder zijn er nog
mensen met schulden, verslavingen, psychische problemen en mensen welke in de bijstand zitten
17
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
welke relatief vaak tot de lage ses groep behoren. Het is mogelijk dat personen in meerdere van deze
groepen vallen [13].
1.3 Sociaal-economische gezondheidsverschillen verkleinen
Een vaak genoemd doel van de Nederlandse overheid en gemeenten is het verkleinen van de sociaaleconomische gezondheidsverschillen (segv). Om dit verschil op een verantwoorde manier te
verkleinen moet de gezondheid van de lage sociaal-economische status (ses) groep(en) verbeterd
worden [8]. Dit punt wordt als belangrijk gezien omdat voor het individu de (gezonde)
levensverwachting toeneemt. Daarnaast levert het gezondheidswinst en financiële winst voor de
gehele maatschappij op [11, 14]. Tevens is de meeste winst voor de publieke gezondheid te behalen
in de lage ses groep, omdat de gezondheid van deze groep het slechtst is [1, 7-8, 11, 16].
De gezondheid van de lage ses groep is dus onder andere te verbeteren door de leefstijl van
deze groep te verbeteren, omdat dit een vermijdbaar gezondheidsverlies is. Hoofdzakelijk gaat dit
om roken, overmatig alcoholgebruik, onvoldoende bewegen en ongezond eten. Deze punten zijn
gebaseerd op de door de overheid gestelde nationale speerpunten: roken, alcoholgebruik,
overgewicht, diabetes en depressie [8, 20-21]. In tabel 3 zijn het verlies van levensjaren en het verlies
van gezonde levensjaren te zien dat veroorzaakt wordt door deze factoren. Opvallend is dat het
verlies van (gezonde) levensjaren voor roken en extreem overgewicht een stuk groter is dan voor
overmatig alcoholgebruik [20].
Tabel 3: het verlies van levensjaren en gezonde levensjaren voor de leefstijlfactoren, roken, extreem overgewicht en
overmatig alcoholgebruik. Cijfers regionaal Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Zuid-Holland West [20].
Verlies van levensjaren naar leefstijlfactor
Leefstijlfactor
Verlies van levensjaren
Roken
4,1
Extreem overgewicht
3,0
Overmatig alcoholgebruik
0,6
Verlies van gezonde levensjaren
4,6
5,1
0,9
In de loop van de jaren zijn er verspreid over Nederland verschillende leefstijlinterventies
ontwikkeld welke gericht waren op de lage ses groep, zie hoofdstuk 5. Van de meeste van deze
interventies is echter de effectiviteit niet bewezen [22]. Tevens neemt het gezondheidsverschil op
populatieniveau niet af en zijn er aanwijzingen dat het verschil alleen maar groter wordt. Dit kan
deels verklaard worden doordat de algemene leefstijlinterventies meer effect lijken te hebben in de
hoge ses groep, dan in de lage ses groep [16]. Via welke weg en met welke methode de lage ses
groep het best bereikt kan worden is dus grotendeels onbekend [5-6, 16, 23].
18
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
1.4 Doelstelling onderzoek
De GGD Zuid-Holland West wil de sociaal-economische gezondheidsverschillen (segv) in hun regio
aanpakken, door middel van het verbeteren van de gezondheid van de lage sociaal-economische
status (ses) groep. Een manier om de gezondheid van deze groep te verbeteren is om de leefstijl van
deze groep te verbeteren. In dit onderzoek zal gekeken worden naar leefstijlinterventies gericht op
volwassenen met een lage ses. De leefstijlfactoren zijn beperkt tot: roken, alcoholgebruik, bewegen
en voeding. Welke leefstijlinterventies effect hebben op de gezondheid van volwassenen uit de lage
ses groep is (voor de GGD Zuid-Holland West) nog onbekend.
Daarom is dit onderzoek uitgevoerd in opdracht van de GGD Zuid-Holland West om een beter
beeld te krijgen over gezondheidsbeleving van deze groep. Om de gezondheidsbeleving van
volwassenen met een lage ses te weten te komen is naar deze groep toe gegaan om hun
belevingswereld rondom leefstijl, gezondheid en leefstijlinterventies in kaart te brengen. Wanneer
de gezondheidsbeleving van deze groep bekend is kan deze kennis dienen als aanknopingspunt voor
leefstijlinterventies. Met de resultaten van het onderzoek kunnen de mogelijke toekomstige
leefstijlinterventies gericht op de lage ses groep beter onderbouwd worden. De onderzoeksvraag in
dit rapport is:
‘Wat is nodig om interventies gericht op het verminderen van roken, overmatig alcoholgebruik en
overgewicht aan te laten sluiten bij de doelgroep volwassenen (19-65 jaar) met een lage
sociaal-economische status?’
Onder interventies werden in dit onderzoek uiteenlopende activiteiten verstaan, welke door
verschillende instanties en/of personen uitgevoerd kunnen worden. Een overzicht van de betrokken
actoren hierbij is te zien in appendix II. In het kader van dit onderzoek zou dit bijvoorbeeld het
aanleggen van fietspaden kunnen zijn, maar ook een massamediale of een wijkgerichte campagne
gericht op meer bewegen.
In dit onderzoek werd voor de bepaling van de ses zowel opleiding als huidige werksituatie
gebruikt. Iemand behoort tot de lage ses groep als deze qua opleiding en/of werksituatie
overeenkomt met de volgende definities: hoogst genoten opleiding gelijk of gelijkwaardig aan
basisonderwijs, havo, vwo of mbo. En een werksituatie gelijkwaardig aan werkloos of een baan
waarbij als hoogste opleiding de definitie zoals hierboven beschreven vereist is. Inkomen wordt in dit
onderzoek niet meegenomen in de bepaling van de ses in verband met de privacy van de deelnemers
aan het onderzoek [22].
19
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Korte termijn doelstelling: de gezondheidsbeleving van volwassenen met een lage sociaaleconomische status in kaart brengen om hiermee aanknopingspunten te krijgen voor
leefstijlinterventies gericht op: roken, alcoholgebruik, bewegen en voeding.
Lange termijn doelstelling: het verkleinen van sociaal-economische gezondheidsverschillen door
middel van het verbeteren van de gezondheid van volwassenen met een lage sociaal-economische
status.
1.5 De gezondheid van de volwassenen in de regio Zuid-Holland West
De volwassenen in de regio Zuid-Holland West zijn op een aantal gebieden gezonder dan de
gemiddelde volwassenen in Nederland. De levensverwachting van de inwoners van deze regio ligt
dan ook iets hoger, maar net als in het hele land heeft de regio te maken met sociaal-economische
gezondheidsverschillen (segv). In 2009 had in de regio 4 procent van de volwassenen geen opleiding
of basisonderwijs, 26 procent lbo of vmbo, 34 procent mbo, havo of vwo en 37 procent hbo of wo als
hoogste genoten opleiding. In vergelijking met 2005 is het opleidingsniveau licht gestegen in de regio
Zuid-Holland West. Ten opzichte van heel Nederland heeft de regio Zuid-Holland West relatief veel
hoog opgeleiden en relatief weinig laag opgeleiden personen in de beroepsbevolking [20]. Uit de
gegevens van het volwassenenonderzoek 2009 van de regio komt naar voren dat 29 procent van de
volwassenen onder modaal verdient, echter heeft 14 procent van de ondervraagde deze vraag niet
beantwoord, waardoor er sprake kan zijn van bias [20, 24].
Segv zijn ook in deze regio gerelateerd met leefstijlfactoren. In tabel 4, pagina 21, zijn de
factoren roken, overgewicht en zwaar drinken ingedeeld op opleiding te zien voor de regio ZuidHolland West. Te zien is dat het aantal rokers in de groep van basisonderwijs het hoogste is, gevolgd
door de groep vmbo. Vergeleken met de landelijke cijfers, zie tabel 2, pagina 17, ligt het percentage
rokers in de regio net iets lager, met een uitzondering voor de groep basisonderwijs. Wanneer de
cijfers van 2009 vergeleken worden met de cijfers van 2005, is er een lichte daling te zien in het
aantal rokers in de regio. Ook het aantal personen met overgewicht is in de regio Zuid-Holland West
het hoogste in de groep basisonderwijs en tevens lager dan landelijk. In vergelijking met 2005 is het
aantal personen met overgewicht gedaald, het aantal personen met extreem overgewicht is echter
toegenomen. Verder is het grootste percentage zware drinkers te vinden in de groep basisonderwijs,
gevolgd door de groep havo/vwo/mbo. In vergelijking met Nederland en de cijfers van 2005 van de
regio is het aantal zware drinkers in deze regio toegenomen, met uitzondering van de groep hbo/wo.
De cijfers voor inkomensklasse komen overeen met de cijfers van opleidingsniveau. Uit de cijfers
blijkt dat de leefstijlfactor overgewicht het meeste voorkomt in de lage sociaal-economische status
20
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
(ses) groep in vergelijking met de leefstijlfactoren roken en alcoholgebruik. Tevens is bij overgewicht
het duidelijkste verband tussen ses en leefstijlfactor te zien [24].
Tabel 4: het percentage rokers, zware rokers, personen met overgewicht en zware drinkers
gebaseerd op opleiding in de regio Zuid-Holland West. Onder zware rokers wordt verstaan: rokers
die per dag 20 of meer sigaretten roken. Onder zware drinkers wordt verstaan: iemand die
minstens 1 keer per week 6 of meer glazen alcohol op één dag drinkt. Cijfers GGD ZHW, 2009 [24].
Leefstijlfactoren naar opleidingsniveau in de regio Zuid-Holland West
Opleidingsniveau
Rokers (%)
Overgewicht (%) Zware drinker (%)
Basisonderwijs
39
58
23
Vmbo
32
51
17
Havo, vwo, mbo
23
41
19
Hbo, universiteit
15
35
8
In dit adviesrapport zal in hoofdstuk 2 het theoretisch kader worden behandeld, om het onderzoek te
structureren. Gevolgd door de studievragen in hoofdstuk 3. De methode van het onderzoek zal in
hoofdstuk 4 worden toegelicht. In hoofdstuk 5 zullen de resultaten van dit onderzoek worden
besproken, gevolgd door de conclusie en aanbevelingen in hoofdstuk 6. Geëindigd zal worden met de
discussie in hoofdstuk 7.
21
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
2. Theoretisch kader
Bij het verbeteren van de leefstijl, met in het bijzonder de factoren roken, alcoholgebruik, bewegen
en voeding, gaat het om gedragsveranderingen. Het theoretisch kader van dit onderzoek was
daarom gericht op gedrag en gedragsveranderingen. Het kader kon hierdoor gebruikt worden om het
gedrag en gedragsveranderingen bij personen met een lage sociaal-economische status (ses) te
voorspellen. Om tot dit kader te komen is gebruikt gemaakt van drie theorieën: het health belief
model, de social cognitive learning theory en de theory of planned behaviour. Deze drie theorieën
zullen achtereenvolgend in paragraaf 1 tot en met 3 worden besproken. Gevolgd door het
uiteindelijke theoretisch kader welke gebruikt zal worden in dit onderzoek in paragraaf 4 en de focus
van het onderzoek in paragraaf 5.
2.1 Health belief model
Het health belief model, zie figuur 1, gaat over het beslissen om een actie wel of niet uit te voeren of
bepaald gedrag wel of niet te vertonen. Het model kan opgesplitst worden in twee delen:
waargenomen bedreiging en verwachtingen van de uitkomst. Deze twee punten samen leiden tot
het waargenomen vermogen om een (aanbevolen) actie te gaan uitvoeren. De waargenomen
bedreiging kan verdeeld worden in waargenomen vatbaarheid voor het probleem/gedrag en
waargenomen ernst van de consequenties van het probleem/gedrag. De verwachtingen van de
uitkomst kan worden verdeeld in waargenomen voordelen van de specifieke actie en waargenomen
barrières om de specifieke actie te ondernemen [25].
Figuur 1: health belief model.
22
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Wanneer dit model wordt toegepast op dit onderzoek kan het bijvoorbeeld over de actie
gezonder eten gaan. Een probleem waar ongezond eten toe kan leiden is overgewicht, wat
bijvoorbeeld hartklachten of diabetes tot gevolg kan hebben. De waargenomen vatbaarheid en
consequenties van dit probleem verschillen per persoon, waardoor dus de waargenomen dreiging
van het probleem ook verschillend kan zijn per persoon. Een persoon kan bijvoorbeeld de
vatbaarheid en de gevolgen het probleem voor zichzelf laag inschatten, doordat de persoon vindt dat
hij wel ongezond eet maar het meevalt met zijn overgewicht. Wanneer deze persoon tevens de
consequenties van het probleem laag in schat, zal de persoon een lage dreiging voelen. De
verwachtingen van de persoon over de uitkomst bepalen ook of een persoon het gewenste gedrag
uit zal gaan voeren. Zo kan een persoon weinig voordelen zien, doordat de persoon zijn gewicht en
eetgewoonten goed genoeg vindt. Tevens kan deze persoon bijvoorbeeld aangeven dat geld of tijd
een barrière vormt, doordat de persoon gezonder eten duurder vindt en meer moeite moet doen om
het klaar te maken. Dit zal leiden tot weinig intentie om het gewenste gedrag, gezonder eten, uit te
gaan voeren.
In het theoretisch kader van dit onderzoek is het gehele health belief model meegenomen.
De reden hiervoor is dat het model duidelijk laat zien waarom iemand wel of niet een bepaald gedrag
vertoont. Hierdoor kan het model helpen om de factoren welke beïnvloed kunnen worden in
leefstijlinterventies duidelijk weer te geven. Dit is één van de belangrijkste concepten binnen dit
onderzoek.
2.2 Social cognitive learning theory
De social cognitive learning theory verklaart hoe gedrag wordt gevormd en gehandhaafd, zie figuur 2.
De theorie bestaat uit drie onderdelen: gedrag, persoonlijke factoren en omgevingsfactoren (sociaal
en fysiek). In de theorie beïnvloeden deze drie onderdelen elkaar zowel indirect als direct en tevens
overlappen de factoren elkaar [26].
Figuur 2: social cognitive learning theory.
23
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Ook met behulp van deze theorie kan naar het voorbeeld gezonder eten worden gekeken.
Het gedrag gezonder eten hangt dus samen met persoonlijke en omgevingsfactoren. Een
omgevingsfactor kan bijvoorbeeld het gezin zijn waarin iemand leeft. Als elk lid van het gezin
gezonder gaat eten, zal de persoon in kwestie eerder dit gedrag uitvoeren en accepteren als
‘normaal’ gedrag, dan wanneer dit gedrag niet wordt vertoond binnen het gezin. In dit voorbeeld
heeft omgeving invloed op het gedrag, dit kan ook omgekeerd zijn. Bijvoorbeeld wanneer iemand
gezonder wilt gaan eten en hiermee zijn omgeving beïnvloedt om dit ook te gaan doen. Hierdoor
beïnvloedt het gedrag van iemand zijn omgeving. Verder zijn er nog persoonlijke factoren, zoals de
eetgewoonten van een persoon. Deze gewoonten kunnen de omgeving beïnvloeden, op een
gelijkwaardige manier als de hierboven beschreven beïnvloeding van gedrag op omgeving. Echter
kan de omgeving deze gewoonten weer beïnvloeden. Deze gewoonten kunnen ook invloed hebben
op het gedrag doordat personen eerder geneigd zijn zich te gedragen naar hun gewoonten of terug
te vallen in ‘oud’ gedrag. Gedrag kan deze gewoonten ook weer beïnvloeden doordat dit gedrag
bijvoorbeeld niet als gewenst wordt gezien binnen de maatschappij.
Deze theorie kan een basis vormen voor het opzetten van interventies en is daarom
meegnomen in het theoretisch kader van dit onderzoek Tevens kan de theorie van betekenis zijn
binnen dit onderzoek, omdat het basaal de vorming van gedrag weergeeft. Daarom wordt de gehele
social cognitive learning theory verwerkt in het theoretisch model van dit onderzoek. Gekozen is
echter om niet alleen dit model te nemen als kader voor dit onderzoek, omdat het alleen basaal de
vorming van gedrag weergeeft en minder de vorming van gedrag in detail zoals bijvoorbeeld het
health belief model.
2.3 Theory of planned behaviour
De theory of planned behaviour, te zien in figuur 3, pagina 25, is ontworpen om gedrag van
individuen te voorspellen op een specifiek moment en een specifieke plaats. De theorie is te
verdelen in drie takken, welke samen leiden tot de intentie voor een bepaald gedrag, gevolgd door
het gedrag. De eerste tak bestaat uit geloof over het gedrag, wat deels gebaseerd is op de evaluatie
van het gedrag. Dit leidt tot de attitude over een bepaald gedrag. De tweede tak bestaat uit
normatief geloof, de mening van gelijkwaardige andere personen en de motivatie om te voldoen aan
de normen en waarden van de maatschappij. Dit leidt tot een subjectieve norm. De derde tak bestaat
uit het geloof dat gedrag te controleren is, dit leidt tot waargenomen gedragscontrole. Deze drie
takken resulteren in een bepaalde intentie om het gedrag te veranderen [25-26].
24
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Figuur 3: theory of planned behaviour.
Ook bij deze theorie kan het onderwerp gezonder eten als voorbeeld worden genomen. De
intentie om gezonder te gaan eten wordt bepaald door de attitude, subjectieve norm en
waargenomen gedragscontrole. De attitude van het gedrag wordt bepaald door de overtuiging dat
de uitkomst van het gedrag iets op zal leveren. Als een persoon die af wilt vallen bijvoorbeeld gelooft
dat gezonder eten gewichtsverlies op zal leveren zal dit leiden tot een positieve attitude ten opzichte
van gezonder eten. De subjectieve norm wordt bepaald door normatieve overtuigingen. Bijvoorbeeld
wanneer gezond eten belangrijk is binnen een bepaalde groep waarbij iemand hoort zal een persoon
dit zelf ook eerder belangrijk vinden. Als laatste is er nog de overtuiging van een persoon dat hij het
gedrag ook daadwerkelijk kan uitvoeren. Binnen dit voorbeeld kan dit het wel of niet weerstaan van
snoep zijn.
Voor het theoretisch kader van dit onderzoek is een deel van dit model gebruikt. De intentie
om een bepaald gedrag uit te voeren wat vervolgens tot een bepaald gedrag leidt en de tak welke
gaat over de controle hebben over het eigen gedrag zijn opgenomen in het model. Hier is voor
gekozen, omdat deze onderdelen wat toevoegen aan de twee theorieën welke hierboven besproken
zijn. De modellen hierboven sluiten beter aan bij het onderzoek, omdat deze de belangrijke factoren
duidelijker uiteenzetten en meer onderlinge verbanden weergeven. De controle functie wordt echter
ook als belangrijk gezien en deze komt niet duidelijk naar voren in de twee andere besproken
theorieën. Tevens geeft dit model weer dat er een intentie is en dat dit wel of niet kan leiden tot een
bepaalde gedragsverandering en een uiteindelijk verandering van het gedrag.
25
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
2.4 Theoretisch kader van het onderzoek
In het theoretisch kader wat gebruikt is in dit onderzoek zijn (delen) van de hierboven besproken
theorieën gecombineerd tot één kader. Het gehele health belief model en de gehele social cognitive
learning theory. Van de theory of planned behaviour is de intentie om een bepaald gedrag uit te
voeren, wat vervolgens tot een bepaald gedrag leidt en de tak welke gaat over de controle hebben
over het eigen gedrag gebruikt in het kader. De redenering voor deze keuzes is te vinden bij de
bespreking van het desbetreffende model in de voorafgaande paragraven. Het kader bevat door deze
combinatie van theorieën verschillende aspecten over hoe gedrag tot stand komt en hoe gedrag te
beïnvloeden is. In figuur 4, pagina 29, is het theoretisch kader welke gebruikt is in dit onderzoek te
zien. Het kader is in vier onderdelen te onderscheiden, deze onderdelen komen overeen met de vier
kleuren van het kader.
De blauwe vakjes, welke te zien zijn aan het begin en aan het einde van het model, komen
overeen met de social cognitive learning theory. Persoonlijke factoren, omgevingsfactoren en gedrag
hebben interactie met elkaar. De omgevingsfactoren kunnen opgesplitst worden in sociale en fysieke
factoren. De sociale factoren welke in het model zijn opgenomen zijn: buurtgenoten, collega’s,
familieleden, geldende wetten, sociale normen en vrienden. Buurtgenoten, collega’s, familieleden en
vrienden beïnvloeden het gedrag van een persoon. Gewoonten, waarden en normen worden van
elkaar overgenomen, tevens kunnen personen elkaar stimuleren en ondersteunen om bepaald
gedrag te veranderen of te behouden. Familieleden spelen verder nog een speciale rol, omdat deze
gerelateerd zijn met opvoeding. De sociale normen en geldende wetten dienen als referentiekader
voor een persoon, deze kunnen echter verschillen per groep. Voorbeelden van fysieke factoren zijn:
aanbod, buurt, huis en kwaliteit van de buitenlucht. Het aanbod van bijvoorbeeld eten en de prijs
van het eten kan bepalen welke producten iemand koopt, in Nederland zijn bijvoorbeeld de
ongezondere etenswaren relatief goedkoop, makkelijk klaar te maken en is het aanbod groot in
vergelijking met gezonder eten. De buurt, het huis en de kwaliteit van de buitenlucht zijn gerelateerd
aan elkaar en gerelateerd aan gezondheid. Zo kan een slechte kwaliteit van de buitenlucht
bijvoorbeeld leiden tot gezondheidsproblemen, wat vervolgens weer kan leiden tot
arbeidsongeschiktheid en een daling van het inkomen. De buurten waarin personen met een lage
sociaal-economische status (ses) wonen zijn vaak de buurten met een ongezondere leefomgeving.
Onder persoonlijke factoren vallen: etniciteit, genetica, geslacht, gewoonten, gezondheid, inkomen,
kennis, leeftijd, opleiding en ziektegeschiedenis. Voor deze factoren is gekozen omdat ze aansluiten
bij het onderzoek. Bepaalde etnische groepen hebben bijvoorbeeld meer kans op een lagere ses en
andere gewoonten wat betreft bewegen en eten. Iemand kan een genetische aanleg hebben voor
bijvoorbeeld overgewicht. Geslacht, voedingsgewoonten en leeftijd kunnen zowel risicofactoren zijn
26
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
als beschermende factoren voor overgewicht, dit is afhankelijk van de situatie. Een lage opleiding is
relatief vaak een risicofactor voor een lage ses, wat weer gerelateerd is aan een slechtere leefstijl in
vergelijking met hogere ses groepen. De huidige gezondheid en de ziektegeschiedenis kunnen van
invloed zijn op de attitude van de persoon tegenover bepaald gedrag.
De persoonlijke en omgevingsfactoren leiden vervolgens tot de gele vakjes, deze zijn onder te
verdelen in drie takken. De eerste tak bestaat uit waargenomen vatbaarheid voor het
probleem/gedrag en waargenomen ernst van de consequenties, deze twee aspecten leiden tot de
waargenomen bedreiging van het probleem of het gedrag. Deze tak laat de kijk van een persoon zien
op een bepaald gedrag, zoals weinig bewegen en ongezond eten en de mogelijke gevolgen en risico’s
van dit gedrag. Deze tak wordt beïnvloed door het kennisniveau van een persoon, welke bepaald
wordt door informatie van zowel professionele instanties als personen uit iemands omgeving. Tevens
spelen ervaringen uit het verleden van de persoon zelf en personen uit zijn omgeving een rol. De
tweede tak bestaat uit de waargenomen voordelen van een specifieke actie en de waargenomen
barrières voor een specifieke actie. Deze leiden samen tot de verwachtingen van de uitkomst van een
bepaalde actie/gedrag. De tak geeft de afweging van iemand weer om wel of niet een bepaald
gedrag uit te voeren. Bij dit onderzoek kan het bijvoorbeeld gaan over gezonder eten, het zien van de
voordelen van het gedrag kan met informatie en ervaringen worden beïnvloed. De barrières spelen
naar verwachting een grote rol in dit onderzoek, gedacht kan bijvoorbeeld worden aan tijd en geld.
Wanneer deze barrières bekend zijn kan geprobeerd worden deze weg te nemen. De derde tak
bestaat uit de overtuiging dat een bepaalde actie of bepaald gedrag te controleren is, dit leidt
vervolgens tot de waargenomen gedragscontrole van een persoon. Eigen ervaringen en de directe
omgeving kunnen een invloed hebben op het waargenomen gevoel van controle. Mensen kunnen
elkaar stimuleren en steunen, waardoor de controle als beter wordt waargenomen.
De waargenomen bedreiging van het probleem of het gedrag, de verwachtingen van de
uitkomsten en de waargenomen gedragscontrole leiden vervolgens tot de intentie om gedrag te
veranderen, het groene vakje. Deze intentie kan vervolgens weer leiden tot daadwerkelijke
gedragsverandering, het paarse vakje. Een andere belangrijke factor welke hier direct invloed op
heeft is de waargenomen gedragscontrole. In het geval van gezonder eten kan het zijn dat een
persoon waarneemt dat het niet lukt om dit te doen en vervolgens niet meer de intentie heeft om
het gedrag te veranderen. De gedragsverandering kan vervolgens leiden tot veranderd gedrag
gedurende een langere periode, het blauwe vakje. Het veranderde gedrag wordt verder beïnvloed
door de waargenomen gedragscontrole, tevens beïnvloedt het gedrag de waargenomen
gedragscontrole. Deze pijl kan gezien worden als een beloning voor het blijvend uitvoeren van het
veranderde gedrag. Dit gedrag kan vervolgens weer invloed hebben op de persoonlijke en
27
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
omgevingsfactoren. Verder kan er een terugval naar een eerdere fase plaatsvinden vanuit de fase
van gedragsverandering of veranderd gedrag.
2.5 De focus van het onderzoek
Het model heeft betrekking op het
veranderen van gedrag, in het kader van
het onderzoek het verbeteren van de
leefstijl van personen met een lage
sociaal-economische status (ses). Binnen
dit onderzoek ligt de focus hoofdzakelijk
op het gele deel van het theoretisch
Tabel 5: de concepten uit het model waar de focus van het onderzoek op zal
liggen.
Focus van het onderzoek
Waargenomen bedreiging
- Waargenomen vatbaarheid voor het probleem/gedrag
- Waargenomen ernst van de consequenties
Verwachtingen van de uitkomst
- Waargenomen voordelen van specifieke actie
- Waargenomen barrières voor specifieke actie
Controle overtuiging
- Controle overtuiging
kader. Deze concepten, te zien in tabel 5, geven weer hoe gedrag gevormd wordt. De studievragen
en de interviewvragen van het onderzoek zijn voornamelijk gericht op deze concepten.
De gele vakjes kunnen gezien worden als een weergave van de belevingswereld van een
persoon. Wanneer de belevingswereld van personen, in dit geval over de leefstijl van volwassenen
met een lage ses, kunnen passende interventies worden ontworpen. Ook spelen in dit onderzoek de
blauwe vakjes van het theoretisch kader, de omgevingsfactoren en de persoonlijke factoren, een
relatief grote rol. Deze factoren zijn namelijk de factoren die de belevingswereld van personen
beïnvloeden, hierdoor is kennis over deze factoren ook van belang bij het ontwerpen van
leefstijlinterventies.
28
Persoonlijke factoren
Etniciteit
Genetica
Geslacht
Gewoonten
Gezondheid
Inkomen
Kennis
Leeftijd
Opleiding
Wilskracht
Ziektegeschiedenis
- Fysiek:
Aanbod
Buurt
Huis
Kwaliteit buitenlucht
Omgevingsfactoren
- Sociaal:
Buurtgenoten
Collega’s
Familieleden
Geldende wetten
Sociale normen
Vrienden
Waargenomen
gedragscontrole
Verwachtingen van de
uitkomst
Waargenomen bedreiging
Figuur 4: theoretisch kader gebruikt in het onderzoek.
Controle overtuiging
Waargenomen barrières
voor specifieke actie
Waargenomen voordelen
van specifieke actie
Waargenomen ernst van de
consequenties
Waargenomen vatbaarheid
voor het probleem/gedrag
Intentie om gedrag te
veranderen
Gedragsverandering
Terugval
Gedrag
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
29
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
3. Studievragen
Met behulp van de diverse studievragen zal de onderzoeksvraag worden beantwoord:
‘Wat is nodig om interventies gericht op het verminderen van roken, overmatig alcoholgebruik en
overgewicht aan te laten sluiten bij de doelgroep volwassenen (19-65 jaar) met een lage sociaaleconomische status?’
De eerste vraag is gericht op het verkrijgen van algemene kennis, door kort de mening van
professionals te schetsen. Vraag twee tot en met vier hebben betrekking op achtergrond informatie
over interventies gericht op lage sociaal-economische status (ses) en leefstijl uit het verleden. De
overige vragen zijn gebaseerd op de onderzoeksvraag en het theoretisch kader uit hoofdstuk 2.
Onder leefstijl valt in dit onderzoek: roken, alcoholgebruik, bewegen en voeding.
1. Wat is globaal de kijk van professionals (sociaal-medische advisering (SMA) artsen werkzaam
bij de GGD, verpleegkundigen van de openbare geestelijke gezondheidzorg, wijkmanagers en
welzijnswerkers) op leefstijlinterventies gericht op volwassenen met een lage sociaaleconomische status?
2. Welke leefstijlinterventies gericht op volwassenen met een lage sociaal-economische status
zijn toegepast op lokaal niveau in Nederland?
3. Wat zijn de grote lijnen van de leefstijlinterventies gericht op volwassenen met een lage
sociaal-economische status welke zijn toegepast in andere Europese landen?
4. Hoe kijken volwassenen uit de lage sociaal-economische status groep aan tegen
leefstijlinterventies uit het verleden?
5. Wat is de ervaren gezondheid van volwassenen uit de lage sociaal-economische status
groep?
6. Wat is de waargenomen bedreiging veroorzaakt door ongezonde leefstijl van volwassenen
uit de lage sociaal-economische status groep?
7. Welke voor- en nadelen van gedragsveranderingen naar een gezondere leefstijl nemen
volwassenen uit de lage sociaal-economische status groep waar?
8. Welke factoren bepalen voor volwassenen uit de lage sociaal-economische status groep de
mate van overtuiging over de controle van het eigen gedrag?
9. Welke barrières ervaren volwassenen uit de lage sociaal-economische status groep voor het
verbeteren van hun leefstijl?
10. Op welke manier kunnen de barrières, welke volwassenen uit de lage sociaal-economische
status groep voor het verbeteren van hun leefstijl ervaren, verholpen worden?
30
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
4. Methodologie
Voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag en de studievragen is een literatuuronderzoek
gedaan en zijn interviews afgenomen. In dit hoofdstuk zal in paragraaf 1 de interviews met de
professionals worden besproken. In paragraaf 2 zal het literatuuronderzoek besproken worden. De
focus van het onderzoek ligt op de interviews met volwassenen met een lage sociaal-economische
status (ses). In paragraaf 3, 4 en 5 zal achtereenvolgende de interviews met deze groep, de werving
van deze groep en de uiteindelijke onderzoeksgroep worden besproken.
4.1 Interviews met professionals
Met verschillende professionals, sociaal-medische advisering (SMA) artsen werkzaam bij de GGD,
verpleegkundigen van de openbare geestelijke gezondheidzorg, wijkmanagers en welzijnswerkers,
zijn informele interviews gehouden. Deze interviews waren open interviews welke als doel hadden
basiskennis te verzamelen over de lage sociaal-economische status (ses) groep. Met deze interviews
is studievraag één beantwoord. In totaal zijn er 10 gesprekken gehouden met professionals. Deze
gesprekken zijn niet getranscribeerd en geanalyseerd.
4.2 Literatuuronderzoek
In het literatuuronderzoek zijn de huidige interventies en interventies uit het verleden gericht op lage
sociaal-economische status (ses) en leefstijl in kaart gebracht. Met dit onderdeel van het onderzoek
zijn studievraag één en twee beantwoord. Het doel van het literatuuronderzoek was om een
inventarisatie maken van leefstijlinterventies uit het verleden en bestaande leefstijlinterventies.
Hieruit kunnen leerpunten voor het onderzoek en de eigen leefstijlinterventies worden gehaald. De
literatuur is gezocht met behulp van Google Scholar, PubMed, Web of Science en de
overheidswebsite Loket Gezond Leven.
4.3 Interviews met volwassenen met een lage sociaal-economische status
Het doel van de interviews binnen dit onderzoek was; een beeld krijgen van de kijk van de doelgroep
op gezondheid, leefstijl, leefstijlinterventies, de ervaren barrières voor gedragsverandering en welke
manieren er zijn om deze barrières weg te nemen. De vragen in het interview waren open vragen,
zodat de geïnterviewden zich zo min mogelijk gestuurd voelden in het geven van hun antwoord. De
interviews bestonden uit eenentwintig standaard open vragen en zes algemene vragen, de
interviewleidraad is te zien in appendix III. Bij het interview is rekening gehouden met het
taalgebruik, omdat verwacht werd dat het taalniveau van de onderzoeksgroep relatief laag is.
31
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Binnen dit onderzoek is gekozen voor interviews, omdat voornamelijk voor de barrières de
antwoorden grotendeels onbekend waren en tevens verwacht werd dat deze gevoelig konden liggen.
Met interviews bestond de mogelijkheid om door te vragen, wat in een enquête niet mogelijk is.
Verder konden bepaalde onderwerpen gevoelig liggen en de kans dat personen deze onderwerpen
zouden benoemen was groter in een interview dan in een focusgroep [27]. In totaal zijn 29
interviews afgenomen. Hiervan hebben er 13 plaatsgevonden in Delft, 6 in Leidschendam-Voorburg
en 10 in Zoetermeer. Het interview nam gemiddeld 45 minuten in beslag, afhankelijk van de
geïnterviewde. De interviews zijn getranscribeerd en geanalyseerd. De analyse van de interviews is
gedaan met een gestructureerde analyse, hiervoor is gekozen omdat de concepten al gedeeltelijk
vast stonden. De coderingen zijn gedaan door één persoon, vervolgens is hierover met twee anderen
personen gediscussieerd.
4.4 Werving volwassenen met een lage sociaal-economische status
Binnen de lage sociaal-economische status (ses) groep, en dus binnen de onderzoeksgroep, zijn
verschillende subgroepen te onderscheiden, zie hoofdstuk 1. In dit onderzoek was het gezien de tijd
niet mogelijk om al deze groepen te onderzoeken en daarom is gekozen voor de doelgroep
bezoekers van ontmoetingsplaatsen in lage ses wijken. Verwacht wordt dat de meeste bezoekers van
ontmoetingsplaatsen in lage ses wijken een lage ses zullen hebben. Dit is tevens gecontroleerd in de
interviews met de vragen naar huidige werksituatie en opleidingsniveau, naar inkomen is niet
gevraagd wegens de privacy van de mensen. Via de medewerkers van de ontmoetingsplaatsen, zoals
buurthuizen, zijn de respondenten geworven. Verder is voor deze groep mensen gekozen, omdat het
een steekproef betreft van mensen woonachtig in een lage ses buurt en de leeftijd van deze
personen uiteenlopend is. Tevens sluit deze groep aan op de wens van de gemeente voor een
wijkgerichte aanpak voor het verbeteren van de gezondheid van de lage ses groep en het verkleinen
van sociaal-economische gezondheidsverschillen (segv). De deelnemers hebben voor deelname aan
het interview een tegoedbon van €10,- ontvangen.
De lage ses wijken zijn bepaald aan de hand van de gegevens van een onderzoek naar de
status van woonwijken in Nederland uitgevoerd door het sociaal en cultureel planbureau. Een
overzicht van de status van de wijken in de regio Zuid-Holland West is te zien in appendix IV.
Onderzoek is gedaan in de gemeenten Delft, Leidschendam-Voorburg en Zoetermeer. Per gemeente
is onderzoek gedaan in de wijk met de laagste status van de desbetreffende gemeente,
respectievelijk Buitenhof, Prinsenhof en Palenstein. Voor deze gemeenten en wijken is gekozen op
basis van de scores van het onderzoek van het sociaal en cultureel planbureau. Een beschrijving van
deze wijken is te zien in appendix V.
32
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
4.5 Onderzoeksgroep: volwassenen met een lage sociaal-economische status
De onderzoeksgroep bestond uit 29 personen waarvan 13 mensen woonachtig waren in Delft, 6
Leidschendam-Voorburg en 10 Zoetermeer. Deze scheve verdeling tussen de gemeenten is
veroorzaakt door de moeizame werving van deelnemers in de gemeente Leidschendam-Voorburg.
Van de geïnterviewden waren 5 personen man en de overige vierentwintig personen waren vrouw.
De gemiddelde leeftijd van de ondervraagden was 45 jaar, variërend van 21 tot 62 jaar. Van de 29
deelnemers waren er 16 personen autochtoon en 13 personen allochtoon. De landen van herkomst
van de deelnemers waren: Egypte, Ethiopië, Kaapverdië, Libanon, Marokko, Nederland, Sri Lanka en
Turkije. Verder waren er 13 personen met een moslim geloof, 4 personen met een christelijk geloof,
1 persoon met een Hindoestaan geloof en 11personen welke geen geloof hebben. Van de
deelnemers deden 4 personen betaald werk, de overige 25 personen hadden geen betaald werk. Van
deze 25 personen deden 22 personen vrijwilligerswerk, de meeste personen deden dit bij
welzijnsorganisaties in de buurt. Het merendeel van de geïnterviewden voldeed aan de gebruikte
definitie in dit onderzoek van opleidingsniveau lage sociaal-economische status (ses), hoogst genoten
opleiding gelijk of gelijkwaardig aan basisonderwijs, havo, vwo of mbo. Echter voldeden 4 personen
niet aan deze criteria, 2 personen hadden een HBO opleiding afgerond in Nederland en 2 personen
een universitaire opleiding in hun land van herkomst, Egypte en Marokko. Deze 4 personen waren
wel personen die momenteel geen betaald werk hadden. Een overzicht van de karakteristieken van
de onderzoeksgroep is te zien in tabel 6.
Tabel 6: overzicht van de karakteristieken van de onderzoeksgroep
Karakteristieken van de onderzoeksgroep
Geslacht
5 man
24 vrouw
Leeftijd
21-62 jaar
Gemiddelde: 45
Werk
4 betaald
22 onbetaald
3 geen
Opleiding
25 ≤ basisonderwijs/havo/vwo/mbo
4 > basisonderwijs/havo/vwo/mbo
Autochtoon 16 personen
Allochtoon 13 personen
33
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
5. Resultaten
In dit hoofdstuk worden de resultaten van het onderzoek besproken en de studievragen
beantwoord, zie tabel 7. In paragraaf 1 zal de kijk van de professionals behandeld worden. In de
tweede paragraaf zullen de leefstijlinterventies gericht op lage sociaal-economische status (ses)
groepen op lokaal niveau in Nederland worden weergeven. Gevolgd door leefstijlinterventies gericht
op lage ses in andere Europese landen in paragraaf 3. Vervolgens zullen in de overige paragraven de
resultaten van de interviews besproken worden. In paragraaf 4 zal de mening over
leefstijlinterventies uit het verleden worden besproken. Deze paragraven komen overeen met
studievraag 1 tot en met 4. In paragraaf 5 zal vervolgens de ervaren gezondheid besproken worden,
deze paragraaf komt over met studievraag 5. Vervolgens zal in paragraaf 6 de waargenomen
bedreiging veroorzaakt door ongezonde leefstijl aan bod komen, studievraag 6. Gevolgd door het
veranderen van gedrag in paragraaf 7, deze paragraaf komt overeen met de studievragen 7 en 8. In
paragraaf 8 worden de barrières voor het verbeteren van leefstijl besproken en de manieren waarop
deze barrières verholpen zouden kunnen worden, studievragen 9 en 10. Aan het einde van elke vraag
is er een korte samenvatting welke het antwoord op de desbetreffende studievraag weer geeft.
Tabel 7: de studievragen welke gebruikt zijn in dit onderzoek om de hoofdvraag te beantwoorden. Onder leefstijl valt in dit
onderzoek: roken, alcoholgebruik, bewegen en voeding.
Studievragen van het onderzoek
1. Wat is globaal de kijk van professionals (sociaal-medische advisering (SMA) artsen werkzaam bij
de GGD, verpleegkundigen van de openbare geestelijke gezondheidzorg, wijkmanagers en
welzijnswerkers) op leefstijlinterventies gericht op volwassenen met een lage sociaaleconomische status?
2. Welke leefstijlinterventies gericht op volwassenen met een lage sociaal-economische status zijn
toegepast op lokaal niveau in Nederland?
3. Wat zijn de grote lijnen van de leefstijlinterventies gericht op volwassenen met een lage sociaaleconomische status welke zijn toegepast in andere Europese landen?
4. Hoe kijken volwassenen uit de lage sociaal-economische status groep aan tegen
leefstijlinterventies uit het verleden?
5. Wat is de ervaren gezondheid van volwassenen uit de lage sociaal-economische status groep?
6. Wat is de waargenomen bedreiging veroorzaakt door ongezonde leefstijl van volwassenen uit de
lage sociaal-economische status groep?
7. Welke voor- en nadelen van gedragsveranderingen naar een gezondere leefstijl nemen
volwassenen uit de lage sociaal-economische status groep waar?
8. Welke factoren bepalen voor volwassenen uit de lage sociaal-economische status groep de mate
van overtuiging over de controle van het eigen gedrag?
9. Welke barrières ervaren volwassenen uit de lage sociaal-economische status groep voor het
verbeteren van hun leefstijl?
10. Op welke manier kunnen de barrières, welke volwassenen uit de lage sociaal-economische status
groep voor het verbeteren van hun leefstijl ervaren, verholpen worden?
34
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
5.1 De kijk van professionals
In het onderzoek zijn diverse oriënterende gesprekken geweest met professionals die in hun werk te
maken hebben met volwassenen met een lage sociaal-economische status (ses). Deze professionals
zijn: sociaal-medische advisering (SMA) artsen werkzaam bij de GGD, verpleegkundigen van de
openbare geestelijke gezondheidzorg, wijkmanagers en welzijnswerkers. Belangrijke punten die naar
voren zijn gekomen in deze gesprekken komen in deze paragraaf aan bod.
De SMA artsen van de GGD zijn voornamelijk via de sociaal medische advisering betrokken bij
de lage ses groep. Dit betreft een geselecteerde groep van volwassen met een lage ses, bijvoorbeeld
(deels) arbeidsongeschikten personen. De SMA artsen geven adviezen aan de gemeenten over
sociaal-medische zaken van een desbetreffend persoon. De vragen gaan in de meeste gevallen over:
arbeidsgeschiktheid, bijzondere bijstand, medische urgentie huisvesting en vervoersvoorzieningen
zoals gehandicaptenparkeerkaarten. Het bevorderen van gedragsveranderingen om de gezondheid
te verbeteren zal lastig zijn volgens deze artsen, omdat de personen in deze groepen daar vaak niet
mee bezig (willen) zijn door andere problemen. Personen die (deels) arbeidsongeschikt zijn
doorlopen bijvoorbeeld bij de SMA een proces bestaande uit: afkeuringen, herintreden en weer aan
het werk zijn. Door de artsen werd verwacht dat hoe verder iemand is in het proces of hoe verder
iemand is met de acceptatie van zijn situatie hoe eerder iemand zijn gedrag zal willen veranderen.
Een mogelijkheid om een deel van de cliënten van de SMA te adviseren en motiveren tot
gedragsveranderingen zal daarom liggen aan het einde van het proces die iemand doorloopt bij de
SMA.
De verpleegkundigen van de openbare geestelijke gezondheidzorg hebben te maken met de
volwassenen met een lage ses die vaak een multi-problematiek hebben. Zoals verslaafden, daklozen,
personen met financiële problemen en personen met psychologische problemen. Ook bij deze groep
is het lastig om leefstijlinterventies toe te passen, omdat deze personen vaak teveel andere
problemen hebben waardoor ze daar niet mee bezig (willen) zijn. De verpleegkundigen verwachtten
dat ook bij deze groep volwassenen met een lage ses de leefstijlinterventies pas aan zullen slaan als
de andere problemen zijn weggenomen. Verder dachten zij dat het belangrijk is dat de
belevingswereld rondom gezondheid van volwassenen met een lage ses in beeld wordt gebracht.
De wijkmanagers die werkzaam zijn in wijken met over het algemeen veel bewoners met een
lage ses, komen zelf weinig persoonlijk in contact met volwassenen met een lage ses. De groep
volwassenen met een lage ses is in deze wijk niet een specifieke groep zoals bij de SMA artsen van de
GGD en de verpleegkundigen van de openbare geestelijk gezondheidzorg. Wat wel naar voren kwam
in de gesprekken met de wijkmanagers is dat het percentage allochtonen in de lage ses wijken vaak
hoger is dan in andere wijken. Verder dachten de wijkmanagers dat het gedrag voornamelijk wordt
35
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
veroorzaakt doordat de personen in het hier en nu leven en minder aan de gevolgen in de toekomst
denken. Het verbeteren van de wijk kan volgens de wijkmanagers gedaan worden door middel van
het verbeteren van het uiterlijk van de wijk en het inzetten van bijvoorbeeld welzijnsorganisaties om
problemen van de bewoners weg te kunnen nemen. De wijkmanagers stonden positief tegenover
leefstijlinterventies met een wijkgerichte aanpak.
De welzijnswerkers hebben relatief veel persoonlijk contact met volwassenen met een lage
ses. Zij waren van mening dat een persoonlijkere meer op maat gemaakte campagne beter werkt dan
massale campagnes. Een aanpak op wijkniveau zagen zij als een goede mogelijkheid.
5.1.1 Korte samenvatting paragraaf 1
Studievraag 1: Wat is globaal de kijk van professionals op leefstijlinterventies gericht op volwassenen
met een lage sociaal-economische status?
De SMA artsen en verpleegkundigen van de openbare gezondheidszorg verwachtten voornamelijk de
problemen die de cliënten hebben een barrière is om de leefstijl te verbeteren. Zij zien echter wel
mogelijkheden om interventies toe te passen wanneer de problemen van de personen afgenomen
zijn. De wijkmanagers zagen mogelijkheden voor interventies via de welzijnsorganisaties in de wijk en
het verbeteren van het uiterlijk van de wijk. Tevens noemden zij dat er relatief veel allochtonen
waren in de ‘slechtere’ wijken. De welzijnswerkers zagen een wijkaanpak als beste oplossing, omdat
dit meer een persoonlijkere aanpak is dan de massale nationale campagnes.
5.2 Leefstijlinterventies op lokaal niveau
In Nederland zijn op lokaal niveau diverse interventies ontwikkeld die gericht waren op sociaaleconomische gezondheidsverschillen (segv) en lage sociaal-economische status (ses). In deze
paragraaf is gekeken naar Loket gezond leven en een onderzoek van het Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu (RIVM).
5.2.1 Loket gezond leven
De overheidswebsite Loket Gezond Leven biedt een overzicht van interventies in Nederland, tevens
wordt een deel van deze interventies beoordeeld. Deze interventies worden door een
erkenningscommissie beoordeeld. De beoordeling gebeurt op vier niveaus: theoretisch onderbouwd,
waarschijnlijk effectief, bewezen effectief en kosten effectief. Tevens word gekeken of de interventie
goed beschreven is gebaseerd op: beschrijving, handleiding en procesevaluatie. Instellingen die
interventies bedenken en/of uitvoeren kunnen de interventies plaatsen op de site, zodat andere
instellingen op de hoogte zijn van de interventies en gebruik kunnen maken van de al aanwezige
36
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
kennis. Een overzicht van de interventies geregistreerd bij Loket Gezond Leven gericht op leefstijl en
lage ses is te vinden in appendix VI [23].
Wanneer in deze database gezocht werd naar leefstijl en volwassenen in de lage ses groep
kwamen er twee interventies naar voren. De eerste interventie, Coach&Coach, was gericht op vaders
in de leeftijd van 25 tot 50 jaar welke laagopgeleid waren. Leerlingen uit groep zes tot en met acht
kregen de opdracht om samen met hun vader opdrachten te maken over diverse leefstijlfactoren.
Het hoofdzakelijke doel van de interventie was om de intentie van de vader met betrekking tot
gezond gedrag te verbeteren. Deze interventie is nog niet beoordeeld. De tweede interventie was
een consultatiebureau voor ouderen en senioren vanaf 50 jaar. Bij het consultatiebureau werden
gezondheidsrisico’s van de ouderen in kaart gebracht en kregen de ouderen voorlichting en advies
over onder andere leefstijl. Het consultatiebureau was beschikbaar voor alle ouderen, maar was
voornamelijk gericht op de lage ses groep. Het doel van deze interventie was om problemen op
gezondheidsgebied in de groep 50-plussers te verkomen of te verminderen. Deze interventie is ook
nog niet beoordeeld [23].
Verder zijn er in Nederland op lokaal niveau diverse interventies ontwikkeld die gericht zijn
op leefstijl en als doelgroep de lage ses groep hebben, deze interventies zijn echter niet (specifiek)
gericht op volwassenen. Een deel van de interventies werkt met een wijkgerichte aanpak. Een
voorbeeld hiervan is het programma ‘gezond in de buurt’, welke gericht is op het verbeteren van de
gezondheid van kwetsbare burgers. Dit wordt gedaan door deze burgers te ondersteunen en ze te
stimuleren deel te nemen aan sociale netwerken en activiteiten. Een ander voorbeeld is het ‘Buurt,
Onderwijs en Sport’ (BOS) project. Dit project is opgezet door de overheid om de achterstanden van
jongeren tussen de vier en negentien jaar aan te pakken door middel van het aanbieden van
programma’s welke een gezonde en actieve leefstijl bevorderen. Vaak worden deze projecten
opgezet in bepaalde wijken in samenwerking met gemeenten. Naast wijkgerichte programma’s zijn
er bijvoorbeeld ook programma’s welke zich richten op een bepaalde doelgroep binnen de lage ses
groep. Een voorbeeld hiervan is het programma ‘Fit Leven en Integreren door Training en Sport’. Dit
programma heeft als doelgroep laag opgeleide mensen met een niet-westerse achtergrond,
gezondheidsklachten en een ongezonde leefstijl. Het doel van het programma is het bevorderen van
een gezonde leefstijl bij deze groep. Nog geen van de interventies is beoordeeld [23].
37
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
5.2.2 Inventarisatie Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu
Naast de overheidswebsite Loket Gezond Leven heeft het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieu (RIVM) in 2010 een inventarisatie gemaakt van de effecten van leefstijlinterventies gericht op
lagere sociaal-economische status (ses) groepen. In het onderzoek zijn interventies meegenomen
welke voldeden aan de volgende eisen: specifiek gericht op lage ses groep, gericht op het verbeteren
van gezondheid en er moest schriftelijke informatie beschikbaar zijn over de effecten van de
interventie [6].
In het geval van de leefstijlfactor roken waren er geen interventies gevonden welke voldeden
aan de criteria, voornamelijk ontbrak het criterium dat het specifiek gericht moest zijn op de lage ses
groep bij de interventies [6].
Bij de leefstijlfactor alcohol werd één interventie gevonden welke voldeed aan de eisen,
genaamd Homeparty. Deze interventie was gericht op ouders met een lage ses van jongeren met een
verhoogd risico op problematisch gebruik van genotmiddelen. Het doel was voornamelijk het
aanleren van opvoedingsvaardigheden om het gebruik van genotmiddelen te verminderen. De
effectiviteit van deze interventie was echter niet bekend, aangezien de bewijslast van deze
interventie te laag was om hier uitspraken over te doen [6].
In het geval van overgewicht werden er zeven interventies gevonden welke voldeden aan de
criteria. Vijf van deze interventies waren gericht op kinderen en/of jongeren, één van deze
interventies had een hoge bewijslast voor effectiviteit, twee hadden een gemiddelde bewijslast en
twee een lage bewijslast. De interventie DoiT met een hoge bewijslast, had een goede effectiviteit,
dit programma was gericht op vmbo-leerlingen. De leerlingen kregen lessen over de relatie tussen
gezondheid, voeding en lichamelijke activiteit. Daarnaast werd het assortiment van de schoolkantine
aangepast, om gezondere keuzes te motiveren. De twee programma’s, Jump-in en Lekker Fit!, met
een gemiddeld bewijs voor effect hadden beide als doelgroep basisschoolleerlingen met een relatief
lage ses. Het programma Jump-in richtte zich voornamelijk op meer bewegen, om hiermee
overgewicht te voorkomen. Bij het programma Lekker Fit! Lag de focus op zowel de omgeving als
gedrag. De overige twee interventies hadden als doelgroep volwassen vrouwen met een
niet-westerse afkomst. Beide interventies waren gericht op voeding en beweging. Het bewijs voor de
effectiviteit van deze interventies was laag. Enkele van de interventies hebben een hoge of
gemiddelde bewijslast, bij het grootse deel van de interventies was echter onbekend of de
interventie effectief was. Tevens was onduidelijk of het gemeten effect veroorzaakt werd door de
interventie [6].
38
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
De uiteindelijke conclusie van het onderzoek van het RIVM naar de effectiviteit van
interventies gericht op de lagere ses groepen was dat er in Nederland geen enkele bewezen
effectieve leefstijlinterventie gericht op lagere ses groepen bestaat. In het onderzoek zijn wel enkele
interventies getoond welke in hun eigen rapportage gunstige effecten op de leefstijl bij de doelgroep
hebben beschreven. Bij geen enkele interventie met een positief effect was echter een controlegroep
gebruikt, waardoor niet met zekerheid gezegd kan worden dat het effect veroorzaakt werd door de
interventie. Tevens was bij geen enkele interventie het lange termijn effect gemeten [6].
Naast deze inventarisatie van de effecten van leefstijlinterventies gericht op lagere ses
groepen heeft het RIVM gekeken hoe door gemeentelijk beleid de sociaal-economische
gezondheidsverschillen (segv) verkleind kunnen worden. Om dit te bepalen is er een inventarisatie
gemaakt van de aangrijpingspunten van gemeentelijke maatregelen en zijn vervolgens de effecten
van deze maatregelen bestudeerd. Aangrijpingspunten voor het verminderen van segv bleken: geluid
van verkeer, groen in de wijk, het binnenmilieu van woningen, luchtverontreiniging, sociale cohesie,
sociale steun, sociale veiligheid en verkeersveiligheid. Zo hangt de aanwezigheid van groen in de wijk
en sociale steun samen met een hoger oordeel over de eigen gezondheid. De kwaliteit van het
binnenmilieu hangt samen met klachten aan de luchtwegen. Beide relaties kwamen vooral bij de lage
ses groep voor. De verkeersveiligheid had een relatie met het aantal verkeersongelukken en het
buitenspeelgedrag van kinderen. De sociale veiligheid in een buurt had vooral invloed op ouderen.
Steeds meer maatregelen van de gemeenten zijn gericht op deze fysieke en sociale omgeving van
mensen. Ook van deze maatregelen is echter de effectiviteit niet bewezen [6, 28]. Een overzicht van
de genoemde leefstijlinterventies is te zien in tabel 8, pagina 40.
39
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Tabel 8: overzicht van de leefstijlinterventies gericht op lage sociaal-economische status (ses) groepen in
Nederland
Leefstijlinterventies in Nederland
Interventie
Effectief
Coach&coach
Onbekend
Consultatiebureau
Onbekend
ouderen/senioren
Gezonde
Onbekend
leefgewoonten
Voorlichtings-/doe
Onbekend
bijeenkomst
Cyclus voorlichtings- Onbekend
/doe bijeenkomst
BOS-projecten
Onbekend
Hartstikke gezond in Onbekend
Boelenslaan
Gezonde voeding &
Onbekend
leefstijl
Gezond in de buurt
Onbekend
Gezond samenleven Onbekend
KIDS sport in oost
Onbekend
Flits
Homeparty
Onbekend
Onbekend
DoIt
Jump-in
Lekker fit!
Ja
Matig
Matig
Doelgroep
Laag opgeleide vaders, 25 tot 50 jaar.
Ouderen in lage ses groep
Volwassenen met lage ses en diabetes
Volwassenen met lage ses en overgewicht
Volwassenen met lage ses en overgewicht
Jongeren tussen de 4 en 19 jaar in achterstandswijken
Kinderen tussen de 4 en 12 jaar en hun opvoeders in
achterstandswijken
Kwetsbare groepen volwassenen
Kwetsbare groepen van alle leeftijden
Kwetsbare groepen van alle leeftijden
Kinderen tussen de 4 en 12 jaar die in een gezin leven met
een lage ses
Volwassenen met een lage ses en een niet-westerse afkomst
ouders met een lage ses van jongeren met een verhoogd
risico op problematisch gebruik van genotmiddelen
vmbo-leerlingen
Basisschoolleerlingen uit gezin met lage ses
Basisschoolleerlingen uit gezin met lage ses
5.2.3 Lokale leefstijlinterventies
Meerdere interventies gericht op leefstijl in de lage sociaal-economische status (ses) groep zijn dus
bekend, over de effectiviteit van deze interventies is echter weinig bekend. Doordat er geen harde
bewijzen zijn dat de interventies effectief zijn voor de doelgroep kunnen er ook geen ‘succesfactoren’
voor interventies bepaald worden op basis van de Nederlandse interventies. Wel zijn er onderzoeken
gedaan naar de gezondheidsbeleving van de lage ses groep. Uit deze onderzoeken zijn een aantal
belangrijke punten naar voren gekomen. Zo hebben mensen met een lage ses soms een
opeenstapeling van problemen en leven vaak in het hier en nu [16]. Gezondheid wordt ook vaak in
het nu bekeken en er wordt minder gekeken naar de gezondheid in de toekomst, in vergelijking met
hogere ses groepen [16, 18, 29]. Zo wordt bijvoorbeeld roken ervaren als genietmoment, wat de
problemen even kan doen vergeten. Verder brengen veel mensen met een lage ses een groot deel
van hun tijd door in hun eigen buurt. Vaak zijn dit ‘slechtere’ wijken, met een relatief slechte fysieke
omgeving. Daarnaast bleek uit de onderzoeken dat leefstijlinterventies bij sommige mensen
40
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
overkomen als betuttelend. Tevens maken veel mensen uit de lage ses groep geen onderscheid
tussen gezondheidsvoorlichting en bijvoorbeeld reclame op televisie [16].
5.2.4 Korte samenvatting paragraaf 2
Studievraag 2: Welke leefstijlinterventies gericht op volwassenen met een lage sociaal-economische
status zijn toegepast op lokaal niveau in Nederland?
In Nederland zijn enkele leefstijlinterventies gericht op volwassenen met een lage sociaaleconomische status (ses) uitgevoerd. Van de meeste interventies is echter de effectiviteit onbekend,
hierdoor kunnen er geen succesfactoren bepaald worden van deze interventies. Enkele
aanknopingspunten zijn te bepalen aan de hand van onderzoeken naar de gezondheidsbeleving van
de lage ses groep. Zo hebben de personen vaak een opeenstapeling van problemen en leven vaak in
het hier en nu. Ze brengen het grootste deel van de tijd door in eigen buurt met een relatief slechte
fysieke omgeving. Leefstijlinterventies worden door sommige mensen ervaren als betuttelend en
sommige mensen maken geen onderscheid tussen gezondheidsvoorlichting en reclames op televisie.
5.3 Leefstijlinterventies in andere Europese landen
Ook in het buitenland zijn er diverse leefstijlinterventies ontwikkeld op het gebied van sociaaleconomische gezondheidsverschillen (segv) en lage sociaal-economische status (ses) groepen. In
Europa gaan landen verschillend om met de segv, maar globaal kan de aanpak van de landen in vier
categorieën worden ingedeeld. De eerste categorie bestaat uit landen welke niet specifiek segv
aanpakken, maar deze landen zijn wel actief op het gebied van gezondheidsdeterminanten in het
algemeen. Voorbeelden van landen welke in deze categorie vallen zijn: Cyprus en Griekenland. De
tweede categorie bestaat uit landen welke segv aanpakken, de acties die ondernomen worden zijn
geen onderdeel van een overkoepelend plan. Landen welke in deze categorie vallen zijn: België,
Duitsland, Frankrijk en Polen. De derde categorie bestaat uit landen welke het verkleinen van segv op
hebben genomen in de beleidsplannen van het land. Landen in deze categorie zijn: Denemarken,
Finland en Nederland. De vierde categorie bestaat uit landen welke een actieplan hebben specifiek
gericht op de aanpak van segv. In deze categorie vallen de landen: Engeland, Hongarije, Ierland en
Schotland [30].
41
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
5.3.1 ‘Health action zones’ in Engeland
In de geschiedenis van sociaal-economische gezondheidsverschillen (segv) heeft Engeland steeds een
koppositie gehad. Een bekend voorbeeld van een interventie in Engeland is het ‘health action zones’
(HAZs) project, deze zones zijn opgezet vanuit de overheid. De HAZs waren gebaseerd op een
buurtgerichte focus om de slechtere buurten te verbeteren en waren er tussen 1998 en 2003. De
drie algemene doelen van de HAZs waren: identificeren en in kaart brengen van de behoeften in de
buurt aan gezondheidsdiensten, het verhogen van de effectiviteit, de efficiëntie en de responsiviteit
van de gezondheidsdiensten en, het ontwikkelen van netwerken tussen instanties om de gezondheid
van mensen te verbeteren. De activiteiten in de HAZs waren verschillend, maar de meeste zones
hadden programma’s welke gericht waren op: promoten van gezonde leefstijl, verhogen van de
werkgelegenheid, verbeteren van huisvesting en verminderen van misbruik [31]. Tevens werden in
sommige zones programma’s uitgevoerd gericht op specifieke groepen en/of
gezondheidsproblemen. De effecten van HAZs waren klein wanneer gekeken wordt naar meetbare
verbetering in gezondheid. Wel zijn er netwerken ontstaan die in de toekomst kunnen bijdragen aan
het verbeteren van de gezondheid. Verder heeft het er toe geleid dat de bewustwording van segv
onder de bevolking en bij de beleidsmakers is toegenomen. Enkele leerpunten van de HAZs waren:
duidelijkheid hebben over de doelstellingen die gepromoot worden, duidelijkheid scheppen voor het
starten van het programma over de verwachte uitkomsten en een uitgebreide beleidsanalyse voor
het opzetten van een programma [14, 17, 31].
5.3.2 Overige Europese landen
In andere Europese landen zijn ook diverse interventies ontwikkeld om de sociaal-economische
gezondheidsverschillen (segv) te verkleinen. Over de meeste van deze interventies waren geen
publicaties te vinden, wat het lastig maakte om de interventies in kaart te brengen. De
interventiemethoden waren in te delen in drie soorten: structurele maatregelen gericht op
determinanten van gezondheid, interventies opgenomen in bestaande curatieve of preventieve
programma’s in de gezondheidszorg en gezondheidsvoorlichting in de gemeenschap. Deze soorten
hadden voor- en nadelen, zo zijn structurele maatregelen vaak effectief, maar niet te gebruiken voor
alle determinanten. Gezondheidsvoorlichting is vaak effectief als het gecombineerd wordt met
bijvoorbeeld structurele maatregelen of persoonlijk support. Over de effectiviteit van de meeste
lokale interventies was echter weinig te zeggen doordat weinig programma’s geëvalueerd zijn en
tevens gezondheidsuitkomsten niet als uitkomstmaat worden gebruikt[32]. Wel lijkt het erop dat
interventies uitvoeren in een wijk, op de werkplek of op de school effectief is [1, 24].
42
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
5.3.3 Korte samenvatting paragraaf 3
Studievraag 3: Wat zijn de grote lijnen van de leefstijlinterventies gericht op volwassenen met een
lage sociaal-economische status welke zijn toegepast in andere Europese landen?
In andere Europese landen zijn tevens leefstijlinterventies uitgevoerd gericht op volwassenen met
een lage sociaal-economische status (ses). Ook van de meeste van deze interventies is de effectiviteit
niet bekend en tevens zijn er weinig publicaties te vinden. Het lijkt er op dat interventies uitgevoerd
via een wijk, werkplek of school effectief te zijn. Ook zijn de landen in te delen in de aanpak van
sociaal-economische gezondheidsverschillen (segv). Landen die niet specifiek iets tegen segv doen,
landen waarbij de acties tegen segv die ondernomen worden geen onderdeel van een overkoepelend
plan zijn, landen welke het verkleinen van segv op hebben genomen in de algemene programma’s
van het land en, landen welke een actieplan hebben specifiek gericht op de aanpak van segv. Een
land met een koppositie op het gebied van aanpak van segv is Engeland. Een voorbeeld van een actie
is de ‘health action zones’ (HAZs) waarbij slechtere buurten verbeterd werden. De effecten waren
echter klein, de bewustwording van segv is wel gestegen. Tevens waren er enkele leerpunten van de
HAZs welke aanknopingspunten kunnen geven voor toekomstige leefstijlinterventies: duidelijkheid
hebben over de verandering welke gepromoot wordt, duidelijkheid scheppen voor het starten van
het programma over de verwachte uitkomsten en een uitgebreide beleidsanalyse voor het opzetten
van een programma.
De resultaten die vanaf hier worden besproken zijn data verkregen uit de negenentwintig interviews
gehouden met volwassenen met een lage sociaal-economische status (ses). Meer informatie over de
interviews en de onderzoeksgroep is te vinden in hoofdstuk 4.
5.4 Mening over leefstijlinterventies
In de interviews is gevraagd naar bestaande interventies gericht op roken, alcohol, bewegen en
voeding. Eerst is gevraagd of de deelnemers zelf interventies kennen, vervolgens zijn vier interventies
aan de deelnemers voorgelegd. Dit waren: de waarschuwing op het sigarettenpakje, de Bob
campagne, de campagne 30 minuten bewegen per dag en de schijf van vijf. Vervolgens is aan de
deelnemers gevraagd of zij zelf ideeën hadden voor leefstijlinterventies.
43
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
5.4.1 Huidige leefstijlinterventies
In totaal hebben 27 van de 29 personen de vragen over het kennen van bestaande campagnes
beantwoord. Van de 27 personen gaven 6 personen aan geen leefstijlinterventies te kennen. De
overige 21 personen gaven aan wel interventies te kennen. De meest genoemde interventies waren
gericht op stoppen met roken, bijvoorbeeld de waarschuwing op het sigarettenpakje en de televisie
reclames. De meeste geïnterviewden kenden interventies van de televisie en via de huisarts.
De mening van de geïnterviewden over de leefstijlinterventies was uiteenlopend, wat ook
blijkt uit de onderstaande citaten. Van de 29 deelnemers hadden 13 personen een mening over de
leefstijlinterventies. Van deze personen dachten 3 personen dat de interventies niet werken, omdat
het de personen zelf niets doet en personen niet verplicht zijn om er naar te kijken. Drie andere
personen vinden de interventies positief en denken dat deze werken. De personen zeiden dat de
interventies informatie geven en mensen bewust kunnen maken. De overige 7 personen hadden een
neutrale mening over de interventies. De belangrijkste reden hiervoor was dat er niet naar de
interventies gekeken hoeft te worden en dat het verschilt per persoon of de interventie invloed
heeft. Tevens gaf een deel van deze personen aan dat zij de interventies onvoldoende kenden om er
een mening over te hebben.
“Hoe kijkt u in het algemeen tegen de campagnes aan?”
“Neutraal. Het doet me niets. Ik vind het met die van de sigaretten jammer, mijn man rookt en hij weet dat
het slecht is. Ze praten over wat roken veroorzaakt en wat je kan krijgen, maar die mensen die roken of
alcoholist zijn, die kijken niet naar die programma’s, die kijken gewoon naar een andere zender.”
(vrouw, 28 jaar)
“En wat vindt u van de campagnes van de overheid?”
“Ik vind het wel een goed punt. Als mensen dat nooit zouden zien ergens, dan zouden ze misschien lakser
worden daarin. En gezondheidsprogramma’s die ook op de televisie worden uitgezonden, die
waarschuwingen van mensen laten zien die ziektes doorstaan, doordat ze onachtzaam zijn geweest.”
(vrouw, 62 jaar)
5.4.2 Voorbeelden van leefstijlinterventies
In de interviews zijn de waarschuwing op het sigarettenpakje, de Bob campagne, campagne over 30
minuten bewegen per dag en de schijf van vijf genoemd als voorbeelden van leefstijlinterventies. Aan
de deelnemers is gevraagd of ze bekend waren met de interventies en wat ze van deze interventies
vonden.
Van de 29 geïnterviewden kenden 25 personen de waarschuwing op de sigarettenpakjes.
Van deze 25 personen dachten 20 personen dat de waarschuwing op de sigarettenpakjes niet
werkte. Personen gaven als redenering dat de mensen er niet naar kijken en blijven roken. Rokers
gaven tevens aan dat ze gewend zijn aan de teksten op de pakjes en het hun niets meer doet. Twee
44
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
personen vonden de interventie nuttig, omdat het goed is om mensen er steeds weer op de wijzen,
jongeren in het bijzonder. De overige 3 personen hadden een neutrale mening over de
waarschuwingen op sigarettenpakjes, dit omdat zij dachten dat de werking verschilt per persoon.
Ook zeiden zij geen rokers te kennen en dat ze daarom geen mening konden geven. Opvallend was
dat een deel van de personen de feiten die op de pakjes staan niet geloofden. Wanneer de feiten
kloppen vonden zij de teksten op de pakjes wel een goed punt. Een ander deel van de mensen vond
de waarschuwing op de sigarettenpakjes wel nuttig, elke persoon die erdoor stopt met roken is er
namelijk één. Tevens moeten de mensen gewaarschuwd worden, en in het bijzonder kinderen. De
waarschuwingen moesten volgens de mensen, dus wel op de pakjes blijven staan.
Van de 29 geïnterviewden kenden 26 de Bob campagne, voornamelijk via de televisie en van
borden langs de snelweg. Van de 26 personen dachten 3 personen dat de Bob campagne niet werkte.
De redenen hiervoor waren dat mensen toch wel met alcohol op gaan rijden en dat het alleen werkt
als mensen gestraft worden door bijvoorbeeld het uitdelen van bekeuringen, zoals te zien is in het
onderstaande citaat. Het merendeel van de geïnterviewden, 14 personen, vonden dat de Bob
campagne werkt. De personen geven aan dat er een verandering is geweest en Bob een begrip is
geworden in Nederland. Mensen spreken tegenwoordig van tevoren af wie er rijdt en wie er dus niet
drinkt, dit is veranderd ten opzichte van vroeger. Tevens is de Bob reclame een leuke toegankelijke
reclame met een duidelijke boodschap, dit zorgt er voor dat mensen zich de campagne herinneren.
Verder dachten de personen dat de combinatie van de Bob campagne en boetes goed werkt. De
overige 9 personen dachten neutraal over de Bob campagnes. Zij geven hiervoor als reden dat de
werking van de interventie verschillend is per persoon en dat zij zelf niet drinken en daarom het niet
durven te zeggen of de campagne werkt of niet.
“En denkt u dat de reclame van de bob wel helpt?”
“Hij is leuk, maar ik denk niet dat hij werkt. Als iemand dronken is ziet hij het toch niet.”
“En denkt u dat er minder mensen met alcohol achter het stuur gaan zitten?”
“Ik denk het wel, maar niet voor de bob, maar voor de boete. Omdat het nu heel moeilijk, is na de tweede
keer ben je twee jaar je rijbewijs kwijt.”
“En wat vindt u van die maatregel?”
“Goed. Met alcohol in het verkeer gebeuren veel ongelukken.”
(vrouw, 41 jaar)
Met alle 29 personen is de campagne over 30 minuten bewegen per dag besproken. In de
interviews is echter niet gevraagd hoeveel mensen de norm kenden, aangezien de norm eerder in
het interview is gebruikt ter ondersteuning van een andere vraag. Acht van de 29 geïnterviewden
hadden een negatieve mening over de beweegnorm. De personen vonden dertig minuten bewegen
per dag niet voldoende. De deelnemers vonden dat hoeveel mensen per dag zouden moeten
bewegen afhankelijk is van het gewicht en de eetgewoonten van een persoon. Van de overige
45
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
personen vinden 8 personen het een goede norm, hoofdzakelijk omdat het een reële norm is. De
overige 13 personen hadden een neutrale mening over deze campagne. Zij vinden de beweegnorm
een goed punt, echter het aantal minuten zou aangepast moeten worden per persoon.
Van de 29 geïnterviewden kenden 25 personen de schijf van vijf. De meeste personen
kenden de schijf van school of van de diëtiste of huisarts. Van deze 25 personen vond 1 persoon dat
de schijf van vijf niet werkt. De reden hiervoor was dat mensen van gemak houden en gezonde
voeding ze pas interesseert als ze ziek zijn. Vierentwintig mensen dachten dat schijf van vijf werkt. Zij
gaven als redenering dat de schijf duidelijke informatie geeft en mensen bewust kan maken van wat
gezonde voeding is. Één persoon dacht neutraal over de schijf van vijf, de werking van de schijf van
vijf is per persoon verschillend.
Over de vier leefstijlinterventies in het algemeen kan gezegd worden dat de meeste
personen (een deel van) de interventies (her)kennen. De meningen over de vier interventies zijn
verschillend, een overeenkomend punt is dat de werking van de interventie per persoon anders zal
zijn. Een nadeel van de meeste huidige interventies is dat de mensen niet verplicht zijn naar de
interventie te kijken, een voorbeeld is dat een spotje op de televisie makkelijk afgezet kan worden.
Verder was de mening over de schijf van vijf het meest positief en de mening over de waarschuwing
op de sigarettenpakjes het meest negatief. Uit de twee bovengaande paragraven kunnen enkele
sterke en zwakke punten van de huidige campagnes gericht op leefstijl worden gehaald, deze zijn te
zien in tabel 9.
Tabel 9: de door de geïnterviewden genoemde sterke en zwakke punten van de huidige campagnes gericht op leefstijl.
Sterke en zwakke punten van de huidige campagnes gericht op leefstijl
Sterke punten
Zwakke punten
- Duidelijke boodschap
- Niet verplicht om naar te kijken/luisteren
- Haalbare adviezen
- Bij te veel herhaling luisteren personen niet meer
- Herhaling van informatie
- Aan interventie geen consequentie verbonden
- Leuk om te zien
- Invloed verschillend per persoon
- Maakt personen bewust
- Taalgebruik dubbelzinnig, te moeilijk
- Voorziet personen van informatie
- Waarschuwt personen
- Persoonlijke aanpak
46
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
5.4.3 Ideeën voor leefstijlinterventies
De geïnterviewden is gevraagd wat ze zouden doen als ze zelf een leefstijlinterventie mochten
verzinnen. De deelnemers hebben een aantal pr-middelen genoemd die bij verschillende leefstijlen
gebruikt kunnen worden. Bijvoorbeeld het publiceren in dagbladen en tijdschriften, flyers in de
brievenbussen en informatieverstrekking op punten waar mensen veel komen, zoals winkelcentra.
Om een zo groot mogelijk publiek te bereiken moeten volgens de deelnemers de verschillende
pr-middelen tegelijkertijd gebruikt worden voor de leefstijlinterventies. Verder gaven de personen
aan dat herhaling belangrijk is, om de mensen te motiveren en te blijven motiveren om gezonder te
gaan leven. Ook gaven de deelnemers aan dat het belangrijk is om interventies meer plaats te laten
vinden op lokaal niveau, dit omdat er dan een persoonlijker niveau is waardoor mensen eerder
geneigd zijn te luisteren. Tevens vonden mensen televisieprogramma’s over leefstijlonderwerpen erg
nuttig, zoals te zien is in het onderstaande citaat. Bijvoorbeeld een programma waar mensen onder
begeleiding gaan afvallen of kookprogramma’s. De sterke punten van deze televisieprogramma’s zijn
dat mensen zich makkelijk kunnen herkennen in de personen op televisie, omdat het ‘gewone’
burgers zijn. Ook worden in de programma’s tips en voorbeelden gegeven die de mensen thuis ook
kunnen gebruiken.
“En op welke manier zou u graag informatie willen ontvangen?”
“Het is nu dat het heel veel gebeurt op de televisie. Haast al de programma’s gaan over eten of bewegen
en dan is er weer een dokter op televisie.”
“En dan bedoelt u echt de televisie programma’s?”
“Ja, die doen heel veel en dat was vroeger niet.”
“En vindt u dat positief?”
“Ja, want de een pikt dit op en de ander pikt dat op.”
“En wat spreekt u aan, aan de programma’s?”
“Koken vind ik leuk, dat je ziet hoe je met verse spullen iets leuks en lekkers kan maken”
“Dat u voorbeelden krijgt?”
“Ja.”
(vrouw, 55 jaar)
Over de onderwerpen roken, alcoholgebruik en voeding hadden de deelnemers ideeën voor
interventies gericht op deze specifieke onderwerpen. Veertien personen hadden ideeën voor
interventies gericht op het stoppen met roken. De personen noemden het idee om de tekst op de
sigarettenpakjes te veranderen. Informatie over stoppen met roken of meer confronterende plaatjes
zou volgens de deelnemers kunnen werken. Een middel dat tevens werd genoemd is het verbieden
van tabak in Nederland. De geïnterviewden gaven aan dat een interventie gericht op stoppen met
roken lastig is, aangezien het om een groep gaat die al jaren lang rookt. Verder werd gezegd dat ziek
worden en doorzettingsvermogen het beste werkt om te stoppen met roken. Ideeën welke de
personen hadden om te voorkomen dat personen beginnen met roken waren dat de leeftijdgrens
voor het mogen kopen van sigaretten beter gehandhaafd moet worden of verhoogd moet worden
47
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
naar achttien jaar. Tevens kunnen de waarschuwingen op de pakjes mensen tegenhouden om te
gaan roken.
Drie personen hadden ideeën voor interventies gericht op alcoholgebruik. Mogelijke
interventies zijn het beter controleren van de leeftijdsgrens op het kopen van alcohol en de
leeftijdsgrens verhogen. De controle kan verbeterd worden door alcohol alleen maar te verkopen in
slijterijen. Dit is tevens een drempel voor mensen om alcohol te kopen, omdat het meer moeite kost
om te kopen en alcohol minder als normaal wordt beschouwd doordat het niet meer verkrijgbaar is
in de supermarkt. De deelnemers noemen de Bob campagne en hogere boetes en straffen als
middelen om alcohol in het verkeer te verlagen.
Tien deelnemers hebben interventies genoemd welke gericht zijn op het verbeteren van de
voeding van mensen. De personen noemen voedingslessen op het consultatiebureau, op school en
bij de kinderopvang voor zowel ouders als kinderen als mogelijke interventie. Door middel van deze
lessen weten ouders en kinderen wat gezond is en dit kan de ouders stimuleren om gezond(er) te
gaan eten. Tevens worden kooklessen genoemd om gezond te leren koken. Deze lessen moeten
kleinschalig zijn, het moet voorgedaan worden en de mensen moeten kunnen proeven. De
geïnterviewden verwachten dat in het bijzonder het eetpatroon van allochtonen hierdoor zal
verbeteren. Dit blijkt ook uit het onderstaande citaat:
“En u denkt dat het laten proeven echt er aan zal bijdragen dat ze het zullen gaan doen?”
“Ja.”
“U denkt dat, dat nog wel een extra duwtje geeft om het echt te gaan doen?”
“Ja. Want als ik hier zie, dan kom ik weer bij die allochtone groep. Maar dat is gewoon hier zo in de wijk.
Een wit brood, ga je over volkoren brood praten, o wat is dat? Dan zeg ik dan moet je gewoon eens een
middag of avond organiseren en mensen gewoon laten proeven en dat gewoon vaker doen. Zoals een
broodje gezond of een broodje met radijs, of wat ik ook heel lekker vind, met komkommer erop. Doe een
heel klein drupje ketchup erop en je krijgt weer een andere smaak. Zulke dingen allemaal dat het niet zo
eentonig is. De mensen kunnen proeven en dan zeggen dat heb ik nooit geweten wat een idee. Dat vind
ik.”
(vrouw, 58 jaar)
Andere genoemde interventies gericht op eetgewoonten waren het goedkoper maken van gezonde
producten, zodat deze producten altijd voor iedereen beschikbaar zijn. Tevens moeten er minder
reclames komen voor ongezonde producten, zodat mensen minder verleid worden om ongezond te
eten. Een andere interventie waar mensen aan dachten zijn stickers en flyers in en rondom de
supermarkt, zodat mensen tijdens het boodschappen doen gewezen worden op wat gezond en
ongezond is om te eten. De ideeën en voorbeelden die de deelnemers hebben genoemd zijn te zien
in tabel 10, pagina 49.
48
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Tabel 10: ideeën van en voorbeelden van deelnemers voor toekomstige leefstijlinterventies
Ideeën en voorbeelden voor leefstijlinterventies
Ideeën deelnemers
Voorbeelden deelnemers
- Herhaling
- Alcohol alleen in slijterijen verkopen
- Kunnen inleven
- Beter controleren leeftijdsgrens
- Lokaal niveau
alcohol
- Persoonlijk
- Confronterende plaatjes op
- Tips
sigarettenpakjes
- Verschillende pr-middelen - Doorgaan met Bob campagne
- Voorbeelden
- Duurder maken ongezonde
producten
- Goedkoper maken gezonde
producten
- Hogere straffen voor alcohol in
verkeer
- Informatie over stoppen met roken
op pakjes
- Informatie verstrekken in
winkelcentra
- Kooklessen
- Leeftijdsgrens alcohol verhogen
- Leeftijdsgrens tabak verhogen
- Minder reclames voor ongezonde
producten
- Stickers over gezonde voeding in
supermarkt
- Tabak verbieden
- Televisieprogramma’s
- Voedingslessen ouders, kinderen en
allochtonen
- Waarschuwingen op verpakkingen
producten
5.4.4 Korte samenvatting paragraaf 4
Studievraag 4: Hoe kijken volwassenen uit de lage sociaal-economische status groep aan tegen
leefstijlinterventies uit het verleden?
De meeste deelnemers kennen leefstijlinterventies. De meeste personen weten de boodschap van
de interventie te noemen, de exacte campagne weten minder mensen. Tevens (her)kenden de
meeste personen de waarschuwing op het sigarettenpakje, de Bob campagne, campagne over 30
minuten bewegen per dag en de schijf van vijf genoemd. De mening over de schijf van vijf was het
meest positief en de mening over de waarschuwing op de sigarettenpakjes het meest negatief.
Sterke punten en zwakke punten van de huidige campagnes gericht op leefstijl en ideeën voor
toekomstige interventies zijn te zien in tabel 9 op pagina 46 en tabel 10.
49
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
5.5 Gezondheid
In de interviews is aan de deelnemers gevraagd wat zij gezond en ongezond gedrag vinden.
Vervolgens is hun mening over hun eigen gezondheid aan bod gekomen, wat zij nodig hebben om
zich gezond te voelen en of hun gezondheid verbeterd kan worden. De leefgewoonten van de
deelnemers zullen besproken worden in paragraaf 5.6.
5.5.1 Gezond gedrag
De deelnemers hebben diverse factoren genoemd welke zij vinden passen bij gezond gedrag, een
voorbeeld hiervan is te zien in het onderstaande citaat. Van de 29 ondervraagden vonden 6 personen
niet roken en 3 personen matig of geen alcoholgebruik passen bij gezond gedrag. Verder noemden
19 personen voldoende bewegen en 22 personen gezond eten. Vijf personen vonden voldoende rust
en het hebben van geen stress een factor welke past bij gezond gedrag. Tevens werd respect voor
anderen 4 keer benoemd. Bij respect voor anderen werd gedacht aan geen agressie of boosheid naar
anderen toe, niet roddelen en mensen in hun waarden laten. Overige factoren welke de
ondervraagden vonden passen bij gezond gedrag waren: een goede sociale en fysieke omgeving,
uiterlijke verzorging, één sekspartner, een gezond gewicht, fit voelen en geen pijn hebben.
“En wat is gezond gedrag volgens u?”
“Je houdt je aan de gezondheidsregels zeg maar, veel bewegen, niet roken, gezond eten, voldoende
nachtrust, alles eigenlijk.”
(man, 57 jaar)
5.5.2 Ongezond gedrag
Ook bij ongezond gedrag noemden de ondervraagden verschillende factoren, 9 van de personen
vond ongezond gedrag het tegenovergestelde van gezond gedrag. Ook de leefstijlfactoren roken,
alcohol, bewegen en voeding werden genoemd, respectievelijk door 11, 4, 15 en 18 personen.
Verder werd door 4 mensen gehaast en gestrest leven genoemd en door 3 mensen binnen blijven en
geen sociale contacten hebben. Overige factoren welke de personen noemden bij ongezond gedrag
zijn: een ongezond milieu, overgewicht, geen respect voor anderen en agressie naar anderen toe.
5.5.3 Eigen gezondheid
Aan de deelnemers is gevraagd of zij tevreden waren over hun eigen gezondheid. Van de 29
geïnterviewden gaven 12 personen aan tevreden te zijn met hun gezondheid, 11 personen matig
tevreden en 6 personen niet tevreden. De geïnterviewden die niet tevreden waren met hun eigen
gezondheid baseerden dit hoofdzakelijk op het hebben van een (chronische) ziekten, waar zij veel
50
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
gezondheidsklachten door hebben. De deelnemers welke tevreden waren of matig tevreden met hun
gezondheid baseerden dit op verschillende factoren. Naar voren kwam dat een deel van deze
personen wel gezondheidsklachten heeft, maar hierdoor geen beperkingen ondervinden. Tevens
hebben ze geleerd met hun klachten om te gaan, deels door medicatie. Een deel van de mensen gaf
aan dat ze voldoende sporten en gezond eten, een ander deel zegt echter dat deze factoren
verbeterd kunnen worden. Overige factoren welke genoemd zijn waren: het hebben van een
positieve instelling, een goed gewicht hebben en dat ze kunnen doen wat ze willen.
Om zich gezond te voelen hebben mensen bepaalde dingen nodig. Van de 29 deelnemers
noemden 9 personen bewegen en sporten als een manier om zich gezond te voelen. Dit blijkt ook uit
het onderstaande citaat:
“Oké, en wat heb je nodig om je gezond te voelen?”
“Sport, als ik sport voel ik me wel gezond. Als ik niet sport dan voel ik me down.”
“Dus sporten is voor jou...”
“Het is mijn alles, een beetje het enige waardoor ik me goed voel.”
“Oké en heb je nog andere dingen die er aan bijdragen dat je, je goed voelt?”
“Nee, sport is toch echt wel, waar ik me hoofd op nul kan zetten en waar ik plezier in heb.”
(man, 21 jaar)
Verder noemden 9 mensen gezond eten en dan in het bijzonder fruit en groenten. Het hebben van
sociale contacten droeg bij 12 van de ondervraagden bij aan dat iemand zich gezond voelt. Ook was
het hebben van een gezond lichaam voor 5 personen van belang. Dit zijn voornamelijk personen
welke ziek zijn of ernstig ziek zijn geweest. Overige aspecten welke genoemd werden die bij kunnen
dragen aan dat iemand zich gezond voelt zijn: geen stress, geld, een gezonde huisvesting, een gezond
gewicht, dagbesteding, voldoende ontspanning, geen pijn en positief in het leven staan. Verder was
voor enkele mensen het hebben van een religie een steun en draagt dit bij aan een gezond gevoel.
5.5.4 Gezonder voelen
Van de 29 deelnemers hebben 27 personen de vraag of ze zich gezonder zouden kunnen voelen
beantwoord. Van de 27 personen dachten 21 personen dat zij zich gezonder zouden kunnen voelen,
6 personen dachten dat zij zich niet gezonder zouden kunnen voelen. Van de 21 personen welke
dachten dat ze zich gezonder zouden kunnen voelen zeiden 9 personen dat ze dit zouden kunnen
bereiken door meer te bewegen en 7 personen door gezonder te eten. Overige punten welke
genoemd werden zijn: psychische hulp, medicatie, verminderen van stress, meer rust, meer geld te
besteden en stoppen met roken. De redenen waarom de zes personen dachten dat ze zich niet
gezonder zouden kunnen voelen waren dat het nu goed gaat of dat de kwalen die zij hebben niet te
51
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
verhelpen zijn. Verder gaven de mensen chronische ziekte, te weinig geld en een niet te veranderen
thuissituatie als redenen.
5.5.5 Korte samenvatting paragraaf 5
Studievraag 5: Wat is de ervaren gezondheid van volwassenen uit de lage sociaal-economische status
groep?
De deelnemers dachten bij gezond gedrag voornamelijk aan: bewegen, gezond eten, voldoende rust,
geen stress en respect hebben voor anderen. Bij ongezond gedrag dachten de personen aan de
tegenovergestelde punten. Verder dachten zij ook aan het binnen blijven en het niet hebben van
sociale contacten. Het merendeel van de ondervaagden was tevreden of matig tevreden met de
eigen gezondheid. De personen baseerden dit op diverse factoren. De personen welke hun
gezondheid als slecht beschouwden baseerden dit grotendeels op het hebben van een ziekte. Het
grootste deel van de ondervraagden dachten dat ze zich gezonder kunnen voelen door meer te
bewegen en gezonder te eten. De personen welke dachten dat hun gezondheid niet verbeterd kan
worden hebben hier uiteenlopende redenen voor. Opvallend was dat de leefstijlfactoren roken en
alcoholgebruik minder genoemd zijn dat de leefstijlfactoren bewegen en voeding.
5.6 Waargenomen bedreiging veroorzaakt door ongezonde leefstijl
In de interviews is aan de deelnemers gevraagd wat hun mening was over de leefstijlfactoren roken,
alcoholgebruik, bewegen en voeding. Tevens is gevraagd naar de voor- en nadelen die zij ervaren van
deze factoren en welke kennis zij hebben over de invloed op de gezondheid van deze factoren. Ook is
aan de geïnterviewden gevraagd hoe hun eigen leefgewoonten er uit zien wat betreft roken,
alcoholgebruik, bewegen en voeding. Op basis van deze informatie kon een grove schatting worden
gemaakt van de waargenomen bedreiging van deze leefstijlfactoren. Deze bovengenoemde punten
zullen hieronder achtereenvolgend worden besproken naar leefstijlfactor; roken, alcoholgebruik,
bewegen en voeding.
5.6.1 Waargenomen bedreiging van roken
Onder de deelnemers waren 21 personen die niet rookten en 8 personen die rookten. Van de niet
rokers zijn 7 personen gestopt met roken. Alle personen die roken gaven aan dat ze zouden willen
stoppen met roken. De personen gaven diverse redenen waarom zij roken of gerookt hebben. Acht
personen zeiden dat ze verslaafd zijn of waren, 2 personen noemde dat ze het nodig hadden om zich
goed te voelen, de behoefte er aan hebben. Verder gaven 2 personen aan te roken om stress weg te
nemen en gaf 1 iemand aan dat die rookt uit verveling. Verder gaven 2 personen aan dat roken een
52
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
gewoonte was geworden, wat ook blijkt uit het onderstaande citaat. Ook speelde eenzaamheid
waardoor mensen hun verhaal niet kwijt kunnen bij diverse personen een rol.
“ En waarom rookt u zelf?”
“Ik rook al vanaf mijn dertiende en ik ben nu bijna vijfenveertig, ja.
“Waarvoor rookt u dan zelf?”
“Eigenlijk automatisme denk ik.”
(vrouw, 44 jaar)
Van de deelnemers keken 22 personen negatief aan tegen roken, 6 personen neutraal en 1
persoon positief. De hoofdzakelijke reden voor de personen die negatief tegenover roken stonden
was dat het slecht is voor de gezondheid, zij dachten voornamelijk aan kanker en longziekten. Verder
gaven ze de redenen dat roken vies is, verslavend is, geld kost en het slecht is voor de omgeving.
Personen welke neutraal aankeken tegen roken gaven redenen als dat het past in bepaalde culturen
en je zelf geen invloed hebt op ziekte en gezondheid, maar dat god dit bepaalt. Verder vonden ze dat
mensen het zelf moeten bepalen of ze roken of niet en daarom veroordelen ze het niet. Ook werd er
gezegd dat roken twee kanten heeft. Het bevredigt enerzijds de behoefte, maar het is wel erg slecht
en personen zijn er aan verslaafd. De persoon die positief tegenover roken stond gaf als redenen dat
het rust geeft en stress wegneemt.
Op de vraag welke voordelen de ondervraagden zien van roken zeiden 14 van de 29
ondervraagden dat zij geen voordelen zagen van roken. De voordelen kwamen overeen met de
bovengenoemde reden waarom personen roken en een positieve mening hebben over roken.
Overige voordelen welke genoemd werden zijn: stabiel gewicht, erbij horen en een beloning door de
pauze die genomen wordt om te gaan roken. Van roken zien al de geïnterviewden nadelen, een
voorbeeld hiervan is te zien in het onderstaande citaat. Het meest genoemde nadeel was dat het
slecht voor de gezondheid is, 25 van de 29 ondervraagden noemden dit nadeel. Ook de genoemde
nadelen komen grotendeels overeen met de bovengenoemde factoren waarom personen negatief
tegenover roken stonden. Verder werd als nadeel genoemd dat het slecht is voor kinderen, zij roken
mee en krijgen het verkeerde voorbeeld. Het merendeel van de personen dacht dat het beginnen
met roken van kinderen niet alleen veroorzaakt wordt door rokende personen in de omgeving van
het kind, maar dat dit wel invloed heeft.
“En ziet u nadelen van roken?”
“Het stinkt, je hebt minder uithoudingsvermogen, het is duur, het is geen goed voorbeeld tegenover je
kinderen en andere kinderen. Ik ben natuurlijk ook vrijwilligster bij de Speelbal, wij hebben altijd een
aparte hoek om te roken, dus niet bij de kinderen. En wat zie ik nog voor nadelen, je huis moet je meer
witten enzo, ik rook dan niet thuis. Sowieso zitten er eigenlijk alleen maar nadelen aan, ik zie er geen
voordelen aan.”
(vrouw, 44 jaar)
53
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
De deelnemers is gevraagd welke invloed zij
denken dat roken heeft op de gezondheid. Van de 29
deelnemers zeiden 28 personen dat roken een negatieve
invloed heeft op de gezondheid. Eén persoon geloofde
niet dat roken een negatieve invloed had op de
gezondheid aangezien personen die niet roken ook ziek
worden. Van de 28 personen die zeiden dat roken een
negatieve invloed heeft op de gezondheid wisten 22
personen hier meer over te vertellen. Twee personen
gaven aan weinig van roken te weten, omdat zij zelf niet
rookten. De genoemde punten van de deelnemers die
kennis hadden over de invloed op de gezondheid van
roken zijn te zien in tabel 11. De meest genoemde
punten waren, door 14 personen schade aan de longen
Tabel 11: overzicht van de genoemde invloed van
roken op de gezondheid.
Invloed van roken op de gezondheid
- (Long)kanker
- Astma
- COPD
- Dodelijk
- Hersenschade
- Longschade
- Risico op ziekten hoger
- Schade aan hele lichaam
- Slecht voor bloed
- Slecht voor conditie
- Slecht voor huid
- Slecht voor tanden
- Slechte weerstand
- Slechtere adem
- Slechtere reuk
- Vaatziekten
- Veranderde smaak
en door 10 personen kanker. Bij kanker dachten de personen voornamelijk aan longkanker, maar
andere soorten kanker zijn ook benoemd. Twee personen noemden de rustgevende werking voor
psychiatrische patiënten en 1 iemand noemden de positieve invloed op aften in de mond als een
positieve invloed op de gezondheid.
Van de personen die rookten, zei iedereen dat roken een negatieve invloed heeft op de
gezondheid. Van de 8 personen wisten 6 personen meer te vertellen over de invloed welke roken
heeft op de gezondheid. De punten die de rokers noemden waren: slechte invloed op hele lichaam,
longschade, risico op ziekten is hoger, de weerstand is slecht, het veroorzaakt astma, het veroorzaakt
COPD, slechtere adem, slecht voor het bloed, slecht voor het gebit, slecht voor de conditie en het kan
kanker veroorzaken. Opvallend is dat het aantal personen welke kanker noemden kleiner is onder de
rokers dan onder al de deelnemers. Van de 21 personen die niet roken wisten 16 personen meer te
vertellen over de invloed op de gezondheid. De punten die deze personen genoemd hebben zijn te
zien in tabel 11, alleen de punten risico op ziekten hoger, slechte weerstand en slechtere adem zijn
door de groep niet rokers niet genoemd.
Geschat kan worden op basis van de leefstijl, de hoeveelheid voor- en nadelen en, de kennis
over de negatieve invloed op de gezondheid dat de waargenomen bedreiging van roken relatief hoog
is. De waargenomen bedreiging is echter onder de deelnemers die roken in het algemeen
waarschijnlijk lager dan bij de deelnemers die niet roken.
54
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
5.6.2 Waargenomen bedreiging van alcoholgebruik
Onder de deelnemers waren 21 personen die geen alcohol drinken en 8 personen die wel alcohol
drinken. Onder de personen die alcohol drinken gaf iedereen aan dit met mate te doen en dat het
alcoholgebruik onder controle is, niemand wilde zijn gebruik veranderen. Personen gaven aan dat zij
geen alcohol drinken omdat: het niet past in het geloof, het mensen kan veranderen, ze er geen
behoefte aan hebben en dat ze het niet lekker vinden. Verder gaven diverse personen aan slechte
ervaringen te hebben met alcohol, zowel bij zichzelf of bij mensen in hun nabije omgeving, waardoor
deze personen besloten hebben geen alcohol meer te drinken. De personen die wel alcohol drinken
zeiden dat ze dit doen omdat het gezellig en lekker is. Zij vinden dat het geen probleem is als er met
mate gedronken wordt.
Van de ondervraagden keken 16 personen negatief aan tegen alcoholgebruik, 8 personen
neutraal en 5 personen positief. De personen met een negatieve mening over alcoholgebruik gaven
hiervoor als redenen dat het slecht is voor de gezondheid, personen deelnemen aan het verkeer met
alcohol op, personen zichzelf niet meer zijn en het verslavend is. Tevens noemden zij dat het niet
past binnen het geloof, teveel drinken niet goed is en het een negatieve invloed kan hebben op de
omgeving. De personen welke neutraal aankeken tegen alcoholgebruik gaven als redenen dat het
met mate lekker en gezellig kan zijn. De personen die positief aan kijken tegen alcoholgebruik gaven
ook de redenen dat het met mate gezellig en lekker kan zijn. Verder noemden zij dat het een positief
effect kan hebben op de bloedsomloop. De redenen waarom mensen drinken en waarom zij een
neutrale of positieve mening hebben over alcoholgebruik komen grotendeels overeen met elkaar.
Elf deelnemers zagen geen voordelen van alcoholgebruik. De overige deelnemers zagen wel
voordelen of konden zich voordelen in denken van alcoholgebruik. De argumenten kwamen overeen
met de argumenten van personen die positief tegenover alcoholgebruik stonden. De geïnterviewden
zagen ook diverse nadelen, ook deze kwamen overeen met de punten genoemd bij personen die een
negatieve mening hadden over alcoholgebruik. Tevens werd het overmatige alcoholgebruik van
jongeren als zorgwekkend benoemd. Voorbeelden hiervan zijn te zien in de onderstaande citaten:
“En zie je voordelen van alcoholgebruik?”
“Ja, ik ga, als ik wat gedronken heb ben ik iets losser zeg maar.”
“En werkt het voor jou dan ook ontspannend?”
“Zoiets, het werkt voor mij meer, ik ben niet iemand die zegt wat hij denkt. En als ik wat drink doe ik dat
wel, dan komt er heel veel uit, wat er eigenlijk al heel lang uit moet, maar er niet uitkomt.”
“Je kan je beter uiten als je wat gedronken hebt?”
“Ja, precies.”
(Man, 21 jaar)
55
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
“Alcohol is wel heel gevaarlijk, roken ook wel. Maar ik vind alcohol een instinker, voor je het weet ben je er
aan verslaafd.”
(vrouw, 62 jaar)
Van de 29 deelnemers, wisten 26 personen iets te vertellen over de invloed van alcohol op
de gezondheid. Één persoon die dat niet wist gaf aan geen kennis over alcohol te hebben, omdat die
persoon het zelf niet gebruikt. De deelnemers zagen zowel een positieve als een negatieve invloed
van alcohol op de gezondheid. Zeven personen dachten dat alcohol een positieve invloed kan hebben
op de gezondheid. Vijf personen noemden dat het goed is voor de bloedsomloop. Verder werd
genoemd dat het ontspant en dat het ook in medicijnen wordt gebruikt. Naast positieve punten
dachten 22 personen dat alcohol een negatieve invloed kan hebben op de gezondheid. Elf personen
noemden de invloed op de hersenen, zij dachten dan aan: een slechter geheugen, verslaving,
verandering van personen en het doden van hersencellen. Verder zeiden 10 personen dat het slecht
is voor de lever, een deel van de personen noemden levercirrose. Overige punten welke genoemd
werden zijn: veroorzaken van kanker, slecht voor de nieren, maagklachten, hoofdpijn en
overgewicht.
Van de 8 personen welke alcohol drinken, gaven 6 personen aan kennis te hebben over de
invloed van alcohol op het lichaam. Deze mensen dachten bij een positieve invloed aan de
bloedsomloop en het gebruik van alcohol in medicijnen. Bij negatieve invloed op de gezondheid
dachten zij aan schade aan de lever, invloed op de hersenen, kanker en schade aan de nieren
genoemd. Van de 21 personen die geen alcohol gebruikten wisten 20 personen meer te vertellen
over de invloed van alcohol op de gezondheid. De positieve effecten welke zij hebben genoemd zijn
de bloedsomloop als positief punt. De negatieve effecten die zij noemden kwamen overeen met
punten genoemd in de vorige alinea, met uitzondering van kanker en schade aan de nieren.
Geschat kan worden op basis van de leefstijl, de hoeveelheid voor- en nadelen en, de kennis
over de invloed op de gezondheid dat de waargenomen bedreiging van alcohol relatief hoog is. De
waargenomen bedreiging is echter onder de deelnemers die alcohol gebruiken in het algemeen
waarschijnlijk lager dan bij de deelnemers die geen alcohol gebruiken. Een kanttekening die gemaakt
moet worden wat betreft de waargenomen bedreiging is dat alcohol volgens de deelnemers relatief
meer voordelen heeft wanneer het met mate wordt gebruikt. Anderzijds neemt het aantal nadelen
toe wanneer het overmatig wordt gebruikt, tevens werd het risico van verslaving genoemd.
56
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
5.6.3 Waargenomen bedreiging van onvoldoende bewegen
Van de 29 deelnemers zeiden 17 personen dat ze voldoende bewegen en 12 personen dat ze
onvoldoende bewegen. De personen die onvoldoende bewegen gaven als redenen: dat het niet
mogelijk is door lichamelijke beperkingen, ze geen zin hebben, bewegen stom vinden, het duur is en
het te veel tijd kost. De personen die voldoende bewegen geven aan dat zij dit doen, omdat het
gezond is en het een gewoonte is. Voldoende bewegen is hier gedefinieerd als minimaal dertig
minuten bewegen per dag, dit komt overeen met de beweegnorm van de overheid. Het merendeel
van de ondervraagden vond minimaal dertig minuten bewegen te weinig. Meer over de mening van
de deelnemers over de beweegnorm is te vinden in paragraaf 5.4. Alle deelnemers kijken positief aan
tegen voldoende bewegen, zij gaven de reden dat het gezond is en belangrijk om te doen. Het heeft
een positief effect op zowel lichaam als geest.
Alle deelnemers zagen meerdere voordelen van voldoende bewegen, wat ook te zien is in de
onderstaande citaten. Twintig van de deelnemers vonden dat bewegen gezond is een voordeel,
bewegen heeft een positief effect op het lichaam. Een ander voordeel welke 10 mensen noemden is
dat voldoende bewegen er voor zorgt dat men fit blijft en zorgt voor een goede conditie. Ook gaven 9
personen aan bewegen leuk te vinden, omdat het ontspannend werkt, gezellig is en door de sociale
contacten. Verder zagen 7 personen als voordeel dat het goed is voor de geest en 4 personen dat
bewegen een positieve invloed heeft op het gewicht. Van de 29 deelnemers zagen 20 personen geen
nadelen van voldoende bewegen. Voor 3 personen was de kans op blessures een nadeel en voor 3
personen dat bewegen vermoeiend is. Andere genoemde nadelen waren: tijd, de mogelijkheid dat
het een obsessie kan worden en dat het bij zieken pijn kan veroorzaken.
“Omdat het toch belangrijk is. Ik merk het nu ook, ik ben sinds vier maanden bezig met aerobics en je voelt
jezelf veel fitter. Je lichaam laat bepaalde stoffen los vanuit je hersenen zeg maar en je voelt jezelf veel
lekkerder. Dat is toch belangrijk.”
(vrouw, 29 jaar)
“En wat voor een voordelen ziet u van voldoende bewegen?”
“Het is toch een stukje van je gezondheid, je spieren, het buikje. Ik heb daar niet zoveel last van , maar het
is gewoon beter voor de gezondheid.”
(man, 55 jaar)
De deelnemers zagen allemaal positieve effecten op de gezondheid van voldoende bewegen,
19 personen wisten hier meer over te vertellen. De deelnemers noemden verschillende aspecten van
voldoende bewegen op de gezondheid, zoals 7 keer het effect op de geest, 4 keer het positieve effect
op de conditie en 3 keer het positieve effect op het gewicht. Tevens werden de positieve effecten
genoemd op de organen, de bloeddruk en de verminderde kans op ziekten, zoals diabetes en
hartziekten. Als nadelig effect op de gezondheid werd alleen mogelijk pijn genoemd voor mensen die
ziek zijn. Van de 12 personen die onvoldoende bewegen gaven 7 personen aan geen kennis te
57
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
hebben van welke invloed voldoende bewegen precies heeft op de gezondheid. De overige personen
noemden het positieve effect op de geest, de conditie en het gewicht.
Geschat kan worden op basis van de leefstijl, de hoeveelheid voor- en nadelen en, de kennis
over de invloed op de gezondheid dat de waargenomen bedreiging van onvoldoende bewegen matig
is. De waargenomen bedreiging onder de deelnemers die onvoldoende bewegen is in het algemeen
waarschijnlijk lager dan bij de deelnemers die voldoende bewegen. Het lijkt er op dat het verschil in
waargenomen bedreiging tussen de groep die onvoldoende beweegt en de groep die voldoende
beweegt groter is als bij roken en alcoholgebruik. De groep personen die aangaven voldoende te
bewegen noemden al de bovengenoemde positieve en negatieve effecten.
5.6.4 Waargenomen bedreiging van ongezond eten
Van de 29 deelnemers gaven 13 personen aan gezond te eten, 14 personen aan redelijk gezond te
eten en 2 personen aan ongezond te eten. De personen die gezond eten doen dit, omdat het
belangrijk is voor de gezondheid en ze het lekker vinden. De personen die redelijk gezond eten of
ongezond eten gaven hiervoor als redenen dat gezonde producten duur zijn in vergelijking met
ongezonde producten, ongezonde producten makkelijker klaar te maken zijn en gezond eten
eentonig is. Verder noemden zij nog dat zij geen groenten lusten, eenzaam zijn en door ziekte geen
eetlust hebben.
Geen van de deelnemers had een negatieve mening over gezond eten. Vier deelnemers
hadden een neutrale mening en de overige 25 personen keken positief aan tegen gezonde voeding.
Personen welke een neutrale mening hadden over gezond eten gaven aan gezonde voeding wel
belangrijk te vinden, maar het soms niet lusten of het niet altijd lukt om gezond te eten door
voornamelijk een gebrek aan geld en tijd. Personen keken positief aan tegen gezonde voeding,
omdat ze het belangrijk vinden. Het heeft een positief effect op het lichaam en personen hebben
minder gezondheidsklachten als ze gezond eten. Tevens heeft gezond eten een positief effect op het
gewicht. Opvallend was dat 11 personen noemden dat hun huidige eetpatroon hetzelfde was als zij
vanuit huis uit gewend waren. Ook dachten 7 personen dat het eetpatroon van de ouders het
voorbeeld is voor kinderen.
Een voordeel van gezonde voeding vinden de deelnemers voornamelijk de positieve invloed
op de gezondheid, dit werd door 15 personen genoemd. Verder noemden 5 personen dat gezonde
voeding er voor zorgt dat men fit is en blijft. Twee personen zeiden dat gezond eten lekker is en 2
personen noemden dat men een gezond gewicht heeft als men gezond eet. Verder zagen de
deelnemers enkele nadelen van een gezonde voeding. Vijf personen zeiden dat gezonde voeding niet
58
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
afwisselend is en 2 personen zeiden dat het risico bestond dat gezond eten een obsessie werd.
Tweeëntwintig personen zagen geen nadelen van gezond eten.
Alle deelnemers zagen positieve effecten en geen negatieve effecten van gezonde voeding
op de gezondheid. Dertien personen wisten hier meer over te vertellen. Twee personen noemden
dat de kans op ziekten kleiner is en 5 personen noemden dat iemand zich fitter voelt door gezonde
voeding. Personen dachten verder nog aan een positief effect op de bloeddruk, een positief effect op
vaatziekten, een positief effect op diabetes en geen vitaminen en mineralen tekorten. Van de 16
personen welke redelijk gezond of ongezond eten wisten 2 personen hier meer over te vertellen. Zij
noemden dat het een positief effect heeft op de bloeddruk, dat iemand zich fitter voelt en de kans
op ziekten kleiner is. De groep personen die aangaven gezond te eten noemden al de
bovengenoemde positieve en negatieve effecten.
Geschat kan worden op basis van de leefstijl, de hoeveelheid voor- en nadelen en, de kennis
over de invloed op de gezondheid dat de waargenomen bedreiging van ongezond eten matig is. De
waargenomen bedreiging onder de deelnemers die redelijk gezond of ongezond eten is in het
algemeen waarschijnlijk lager dan bij de deelnemers die gezond eten.
5.6.5 Korte samenvatting paragraaf 6
Studievraag6 & 7: Wat is de waargenomen bedreiging veroorzaakt door ongezonde leefstijl van
volwassenen uit de lage sociaal-economische status groep?
Welke voor- en nadelen van gedragsveranderingen naar een gezondere leefstijl nemen volwassenen
uit de lage sociaal-economische status groep waar?
De deelnemers zien meer nadelen bij roken en alcoholgebruik. Het verschil in het aantal voor- en
nadelen is bij alcoholgebruik kleiner dan bij roken. Dit hangt ook samen met de hoeveelheid alcohol,
mensen zagen meer voordelen en minder nadelen bij matig alcoholgebruik dan bij overmatig
alcoholgebruik. Van voldoende bewegen en gezonde voeding zagen de geïnterviewden meer
voordelen dan nadelen. Het kennisniveau over de invloed van bewegen en voeding op de gezondheid
lijkt ongeveer gelijk. Personen wisten vaak dat het invloed heeft op de gezondheid, maar welke
invloed bewegen en voeding precies hebben wisten minder personen. Dit viel zeker op in vergelijking
met het kennisniveau van de deelnemers wat betreft roken en alcoholgebruik. Het kennisniveau over
roken en alcoholgebruik van de deelnemers lijkt dus hoger dan die bij bewegen en voeding. Het lijkt
er op dat de ondervraagden bij de onderzochte leefstijlfactoren een bepaalde mate van bedreiging
ervaren. Wanneer de leefstijlfactoren; roken, alcohol, bewegen en voeding vergeleken worden lijkt
het er op dat de deelnemers de grootste bedreiging ervaren voor roken. Gevolgd door
alcoholgebruik, onvoldoende bewegen en ongezonde voeding.
59
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
5.7 Veranderen van gedrag
Van de geïnterviewden wilden een deel één of meerdere leefstijlfactoren verbeteren. Alleen de
leefstijlfactoren roken, alcoholgebruik, bewegen en voeding zijn aan bod gekomen. Gevraagd is op
welke manier de personen hun leefstijl willen veranderen, wat de motivatie is en hoe zij denken het
veranderde gedrag vol te blijven houden. Tevens had een deel van de deelnemers in het verleden de
leefstijl verbeterd, hun ervaring zal ook besproken worden.
5.7.1 Stoppen met roken
De 8 personen onder de geïnterviewden die aan hebben gegeven te roken, zeiden allemaal te willen
stoppen. Deze deelnemers gaven als voornaamste reden om te willen stoppen met roken dat het
slecht is voor de gezondheid. Verder noemden zijn nog dat ze dit zouden willen doen, omdat er
personen ziek zijn geworden door roken in hun nabije omgeving, het duur is en het een slecht
voorbeeld is voor kinderen. Dit is ook te zien in het onderstaande citaat:
“En waarom wilt u nu wel stoppen?”
“Omdat het toch wel erg dichtbij komt, die kanker en zo. Je wordt een beetje met je neus op de feiten
wordt gedrukt.”
(vrouw, 44 jaar)
Twee van de personen gaven aan niet in de nabije toekomst te willen stoppen met roken, beide om
verschillende redenen. De eerste persoon gaf aan dat het nu niet mogelijk was, omdat het lichaam
het momenteel niet aan kon. Dit was op doktersadvies, wanneer het lichaam er klaar voor is gaat de
persoon proberen te stoppen. De tweede persoon gaf aan dat het op dit moment niet zal lukken,
omdat de persoon teveel stress heeft. Wanneer de stress minder is, is de persoon wel van plan om te
gaan stoppen.
De deelnemers gaven diverse manieren aan hoe zij dachten te gaan stoppen met roken. Van
de 8 personen gaven 4 personen aan dit individueel te willen doen, zij zeggen dat stoppen met roken
uit jezelf moet komen. Doorzettingsvermogen is volgens deze personen het enige wat zal helpen. De
4 anderen gaven aan dat zij graag professionele hulp zouden willen van bijvoorbeeld de huisarts.
Tevens noemden 3 personen medicatie, zoals pillen en nicotinepleisters. Ook zeiden personen dat zij
een nieuwe gewoonte moeten vinden in plaats van roken. Verder kwam naar voren dat steun uit de
omgeving belangrijk is en dat het zonder doorzettingsvermogen niet zal lukken. De ondervraagden
gaven deze punten tevens aan als punten welke hun zouden kunnen motiveren om te stoppen met
roken. Ook het wegnemen van de barrières, welke in paragraaf 5.8 besproken worden, spelen een rol
om personen te motiveren om te stoppen met roken. Tevens speelt het overhouden van geld een
rol. De redenen waarom personen dachten dat ze zouden kunnen blijven stoppen met roken komen
60
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
grotendeels overeen met de bovengenoemde redenen. Zij noemden punten als gezondheidswinst,
een nieuwe gewoonte en positieve reacties uit de omgeving.
Tussen de deelnemers waren enkele personen die gestopt waren met roken. Vijf personen
gaven aan dat het gelukt is door middel van doorzettingsvermogen, geen van de deelnemers heeft
professionele hulp gehad bij het stoppen met roken. De redenen om te stoppen waren: niet
verslaafd willen zijn, een weddenschap, ziekteverschijnselen, zwangerschap en geldtekort. Deze
factoren hebben de personen tevens gemotiveerd. Verder heeft het hen geholpen om samen met
hun partner te stoppen, het aantal sigaretten af te bouwen en een nieuwe gewoonte te zoeken.
5.7.2 Verantwoord alcoholgebruik
Geen van de deelnemers gaf aan een overmatige alcoholgebruik te hebben, geen van de deelnemers
wilden dan ook hun alcoholgebruik veranderen. Onder de deelnemers waren wel enkele personen
die minder alcohol zijn gaan gebruiken in het verleden. De voornaamste redenen hiervoor waren dat
ze slechte ervaringen met alcohol hadden gehad in het verleden, ze er geen behoefte meer aan
hebben, niet verslaafd willen zijn en dat hun lichaam er niet meer tegen kan. Eén van de deelnemers
is opgenomen geweest wegens een alcoholverslaving. Deze persoon gaf aan dat de redenen voor het
misbruik tegenslagen in het leven waren en eenzaamheid. De persoon zag zelf in dat deze overmatig
alcohol gebruikte en heeft toen besloten zich op te laten nemen in een kliniek. Daar is de persoon
geleerd hoe het alcoholgebruik onder controle gehouden kan worden. Dit is voor deze persoon
voornamelijk door het praten over en het opschrijven van problemen, verder helpen het hebben van
dagbesteding en van sociale contacten.
5.7.3 Voldoende bewegen
Van de deelnemers bewogen naar eigen zeggen 17 personen voldoende en 12 personen
onvoldoende. In totaal hebben 8 personen aan gegeven meer te willen gaan bewegen, 2 van hen
waren personen die onvoldoende bewogen. De reden welke personen gaven om meer te gaan
bewegen waren: het is goed voor de gezondheid, het merken van een positief effect op de
gezondheid, goed voor de spieren en afvallen. Een deel van de personen die meer zouden willen
bewegen gaf echter aan dat er barrières zijn om in de nabije toekomst meer te gaan bewegen. Meer
over de barrières is te lezen in paragraaf 5.8. De redenen die de geïnterviewden gaven die niet meer
wilden gaan bewegen waren: het is niet nodig, het is genoeg zo en het kost te veel tijd.
De manier waarop personen meer dachten te gaan bewegen was voornamelijk
doorzettingsvermogen. Verder noemden ze nog dat het samen sporten met iemand zou kunnen
helpen om meer te gaan bewegen. De geïnterviewden werden door verschillende aspecten
61
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
gemotiveerd, een voorbeeld hiervan is te zien in het onderstaande citaat. De motiverende factoren
kwamen overeen met de redenen waarom mensen willen gaan sporten. Negen personen zeiden dat
de sociale omgeving ze kan motiveren om meer te gaan bewegen, het gaat dan om samen sporten
en steun. Verder noemden 5 personen doorzettingsvermogen en 5 personen het nut inzien van
(meer) bewegen. Ook werden informatie, campagnes, aanbod en het effect op het gewicht genoemd
als motiverende factoren. De controlerende factoren komen hier grotendeels mee overeen. Ook
werden de factoren effect op gezondheid en plezier in het sporten genoemd. De redenen van de
personen die hun beweegpatroon in het verleden hadden aangepast komen overeen met deze
factoren. Ook spelen bij de motiverende en controlerende factoren en, de barrières om (meer) te
gaan bewegen een rol, zie paragraaf 5.8.
“Ja. Mijn man is overleden ook door zijn hart. En voor die tijd deden we wel eens wandelen of dit en dat,
maar echt goed bewegen, nee. Dat heb ik na die tijd wel gedaan.”
“En voor die tijd zou er iets geweest kunnen zijn wat u gestimuleerd zou hebben om het wel te doen?”
“Ja, als ik er meer over had gehoord, informatie over hoe goed het is.”
(vrouw, 55 jaar)
5.7.4 Gezonde voeding
Van de 29 deelnemers gaven 13 personen aan gezond te eten, 14 personen redelijk gezond en 2
personen ongezond. Veertien van de 29 deelnemers gaven aan dat zij gezonder willen gaan eten.
Zeven personen waren personen die momenteel gezond eten, 6 die momenteel redelijk gezond eten
en 1 persoon die momenteel ongezond eet. De hoofdzakelijke redenen dat personen gezonder willen
gaan eten zijn dat het gezond is en om af te vallen. De personen die niet hun eetpatroon willen
veranderen gaven aan dat er momenteel barrières zijn waardoor zijn denken dat het niet mogelijk is
en ze vinden dat het momenteel goed gaat. Ook zeggen mensen gezond eten niet lekker te vinden.
Meer over de barrières rondom gezonde voeding is te lezen in paragraaf 5.8.
De deelnemers die gezonder wilden gaan eten noemden als manieren:
doorzettingsvermogen, geen ongezonde producten meer kopen, gezonde producten kopen, gezonde
producten in omgeving, steun uit de sociale omgeving en een regelmatiger eetpatroon. Voor 6
personen is de gezondheid een motiverende factor, voor 5 personen doorzettingsvermogen en voor
5 personen de kinderen. Tevens werkt de positieve invloed op het gewicht als een motiverende
factor. Factoren welke het gedrag kunnen controleren zijn gezondheid, steun uit de sociale omgeving
en effect van het veranderde gedrag. Enkele geïnterviewden gaven aan in het verleden hun
eetpatroon te hebben veranderd, deze factoren waren vergelijkbaar met de bovengenoemde
redenen.
62
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
5.7.5 Korte samenvatting paragraaf 7
Studievraag 8: Welke factoren bepalen voor volwassenen uit de lage sociaal-economische status
groep de mate van overtuiging over de controle van het eigen gedrag?
Bij het veranderen van de leefstijlfactoren roken, alcoholgebruik, bewegen en voeding lijkt de reden
van de invloed op de gezondheid centraal te staan. Bij al de leefstijlfactoren is deze factor naar voren
gekomen. Een motiverende en controlerende factor die bij elke factor naar voren is gekomen is
doorzettingsvermogen. Verder was opvallend dat bij de factoren roken en alcoholgebruik vaker
behoefte lijkt te zijn aan professionele hulp dan bij voeding en bewegen.
5.8 Barrières voor het verbeteren van leefstijl
De geïnterviewden is gevraagd naar mogelijke barrières voor het verbeteren van hun leefstijl op het
gebied van roken, alcohol, bewegen en voeding. Tevens zijn mogelijke oplossingen voor deze
barrières aan bod gekomen. Bij het onderwerp alcohol zijn geen barrières naar voren gekomen.
5.8.1 Barrières voor stoppen met roken
Vijf van deze 8 deelnemers die roken noemden stress als een barrière om te stoppen met roken. Zij
hadden stress door problemen in de thuissituatie, te veel te doen te hebben, zorgen hebben om
personen in hun omgeving, eenzaamheid en heftige gebeurtenissen uit het verleden. Het gevoel dat
een sigaret kan geven is beschreven in het onderstaande citaat:
“ Nou net als een kind een speen krijgt, een sigaret geeft dat gevoel ook, iets vertrouwds, je hebt het idee
dat je er mee ontspant.“
(vrouw, 44 jaar)
Een andere barrière om te stoppen met roken welke personen zeiden was dat de gezondheid
momenteel te slecht was om te stoppen met roken. Tevens werd genoemd dat roken een bezigheid is.
Ook een omgeving waarin veel personen roken kan ervoor zorgen dat iemand niet stopt met roken,
omdat roken dan als normaal gedrag en als gezellig wordt gezien. Verder zeiden de personen die
roken dat ze verslaafd zijn en dat, dat het bemoeilijkt om de stap om te stoppen met roken te zetten.
Een overzicht van de barrières genoemd door de deelnemers is te zien in tabel 12, pagina 67.
Mogelijke oplossingen welke de deelnemers voor deze barrières zagen waren het wegnemen
van de veroorzakers van de stress. Dit zal per persoon verschillend zijn, doordat de stress bij de
personen door andere dingen veroorzaakt wordt. Ook zeiden de deelnemers dat bij een deel van
deze personen psychische hulp zou kunnen helpen om de barrières weg te nemen. Verder kan
professionele hulp van huisartsen, specialisten en welzijnswerkers helpen om de barrières te
overwinnen. Het nemen van medicatie kan ook een oplossing zijn. De sociale omgeving van een
63
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
persoon kan er ook aan bijdragen dat een persoon de barrières overwint. Er is echter wel
doorzettingsvermogen nodig om de barrières te overwinnen, maar professionele of niet
professionele hulp kan wel voor steun zorgen. Een overzicht van de oplossingen van de barrières is te
zien in tabel 12, pagina 67.
5.8.2 Barrières voor (meer) bewegen
De deelnemers noemden diverse barrières om (meer) te gaan bewegen. Wat ook te zien is in de
onderstaande citaten. Van de 29 personen gaven 10 personen aan dat zij het niet leuk vinden om te
bewegen, met in het bijzonder sporten. Verder gaven personen ook aan dat ze het nut niet in zien van
sporten en dat ze geen geschikte sport kunnen vinden. De geschiktheid van een sport hing in de
meeste gevallen samen met de kosten, de afstand, de afwisseling van sporten en de mogelijkheid om
alleen met een bepaalde doelgroep te sporten. Verder waren voor 12 van de deelnemers de kosten
van sporten een barrière om te gaan sporten. Momenteel konden zij het niet betalen om te gaan
sporten of vinden zij het belangrijker dat hun kinderen gaan sporten. Voor 8 personen was de tijd die
sporten kost een barrière, voor 12 personen zijn lichamelijke beperkingen een barrière. Een laatste
genoemde barrière is het slechte weer in Nederland, voornamelijk in de wintermaanden. Een overzicht
van de barrières genoemd door de deelnemers is te zien in tabel 12, pagina 67.
“Ik ben meer gaan bewegen na al de klachten.”
“En dat is alleen omdat u klachten heeft gekregen?”
“Ja.”
“En waarom was het daarvoor minder?”
“Geen tijd, geen zin en waarom en waarvoor.”
“Zag u het nut er niet van in?”
“Nee, maar dat zat er ook niet in. Waarom zou je dat doen, ik leefde mijn leven zoals ik het toen had.”
“Dus het was geen tijd en geen zin en het nut er niet van in zien. Dat hield u tegen om te gaan bewegen.”
“Ja, het was niet nodig.”
(vrouw, 55 jaar)
“En zou u dat willen doen of niet?”
“Nou, ik heb een jaar op de sportschool gezeten, maar ik vind het gewoon niet leuk, ik vind het
verschrikkelijk.”
(vrouw, 59 jaar)
Mogelijke oplossingen voor de barrière geen zin zouden zijn het sporten in groepsverband of
met een sportpartner, een maatje. Een deel van de personen geeft echter aan dat sporten niets voor
hen is en er geen oplossing is om hun meer te laten bewegen. Een deel van de personen geeft aan
geen geschikte sport te kunnen vinden, dit hangt samen met de afstand. Een oplossing is om de
sporten dichter bij huis aan te bieden, indien nodig op kleinschaliger niveau. Een andere genoemde
oplossing, wat tevens een oplossing is voor de meer afwisselende sporten, is het aanbieden van
verschillende sporten voor één prijs, een pakket. Verder zouden er om deze barrière weg te nemen
64
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
sporten kunnen worden aangeboden voor speciale doelgroepen, zoals sporten alleen voor vrouwen.
Voor de personen waarbij geld een probleem is zou het goedkoper maken van sporten een
mogelijkheid zijn. Gemeenten bieden nu voor bepaalde sporten al subsidies aan, het uitbreiden van
de gesubsidieerde sporten zou de barrière weg kunnen nemen. Tevens zou het aanbod van
goedkopere, beter betaalbare sporten uitgebreid kunnen worden en mensen zouden meer gewezen
kunnen worden op sporten die relatief goedkoop zijn. Een andere oplossing is het er voor zorgen dat
personen meer geld te besteden krijgen. Bijvoorbeeld door een ander uitgavenpatroon, een betaalde
baan of andere baan, hiermee zouden professionals de mensen kunnen helpen. Een oplossing voor
personen waarbij tijd een barrière is om te bewegen, is niet naar voren gekomen. Voor personen
waarbij lichamelijk beperkingen een barrière vormen zouden bepaalde sporten, in veel gevallen
zwemmen, een oplossing zijn. Tevens zijn er sporten onder begeleiding voor personen met
gezondheidsklachten, dit zou uitgebreid kunnen worden en personen zouden hier meer op gewezen
kunnen worden. Wanneer het weer als barrière gezien wordt zouden er speciaal in de
wintermaanden binnen meer sportactiviteiten georganiseerd kunnen worden tegen een aangepast
tarief. Zodat de mensen in de maanden met relatief slechter weer deze sporten kunnen gaan doen.
Een overzicht van de genoemde oplossingen is te zien in tabel 12, pagina 67.
5.8.3 Barrières voor gezond(er) eten
Deelnemers hadden verschillende barrières om gezond of gezonder te gaan eten. Acht deelnemers
noemden geld als een barrière om gezond(er) te gaan eten. Het gaat dan voornamelijk om groenten
en fruit. Een deel van de personen vindt het tevens belangrijker dat hun kinderen gezond eten dan
zijzelf, wanneer er onvoldoende geld is om voor iedereen groenten en fruit te kopen. Wat ook blijkt
uit het volgende citaat:
“Ze willen dat iedereen gezond leeft dan moeten ze het gezonde ook wat goedkoper maken, want het
ongezonde is goedkoper. Kijk maar gewoon naar een zak patat, daar kan je met zijn vieren van eten en
daar betaal je nog geen euro voor. Terwijl je voor een krop andijvie voor vier personen, daar betaal je
bijna twee of drie euro voor en dan heb je alleen de andijvie, dan ben je er nog niet. Daar moeten nog
aardappelen bij, vlees, jus.”
“Dus dan is het geld de grootste barrière voor jou?”
“Ja heel vaak wel.”
(vrouw, 37 jaar)
Andere barrières waren dat 8 deelnemers de verleiding groot vonden om ongezonde dingen te eten,
een deel van deze personen vond ook dat het ook moet kunnen om af en toe iets ongezonds te eten.
De deelnemers gaven wel aan dat de verleiding door snackbars en fastfood ketens te groot is, zeker
omdat dit in combinatie gaat met makkelijk en snel eten. Tevens vond een deel van de
geïnterviewden dat gezond eten klaarmaken veel tijd in beslag neemt en om aan de criteria van
65
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
gezond eten te voldoen men veel groenten en fruit moet eten. Overige barrières waren dat personen
het nut van gezond eten niet inzien, de sociale omgeving van iemand die niet gezonder wilt eten en
niet weten wat gezond eten is en hoe het bereid moet worden. De laatste twee barrières komen
meer voor onder allochtonen. Van de 29 deelnemers gaf 1 persoon aan geen barrières te hebben om
gezond te eten. Een overzicht van de barrières genoemd door de deelnemers is te zien in tabel 12,
pagina 67.
De deelnemers hebben mogelijke oplossingen voor bovengenoemde barrières gegeven. Een
oplossing voor de barrière geld zou het goedkoper maken van gezonde producten kunnen zijn, met in
het bijzondere groenten en fruit. Dit zou in combinatie kunnen gaan met het duurder maken van
ongezondere producten, zodat personen gestuurd worden in de richting van gezonde voeding. Een
andere oplossing zou het aanbieden van informatie of kooklessen over hoe men goedkoop en gezond
kan eten. Een deel van de deelnemers geeft namelijk aan hier een tekort aan kennis over te hebben.
Deze oplossing is tevens een oplossing om de barrières met betrekking tot kennis over gezonde
voeding, klaarmaken van gezonde voeding en tijd voor het klaar maken weg te nemen. De
deelnemers geven hierbij wel aan dat het op kleinschalig niveau moet plaatsvinden. Een oplossing
voor de barrière verleiding zou het wegnemen van de verleiding kunnen zijn. Dus minder
snackbars/fastfood ketens in het straatbeeld en minder ongezonde producten in de schappen. Een
andere mogelijkheid zou de doorzettingsvermogen van een persoon zelf zijn. Om de barrières met
betrekking tot nut en sociale omgeving weg te nemen zijn geen oplossingen genoemd. Een overzicht
van deze oplossingen is te zien in tabel 12, pagina 67.
66
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Tabel 12: overzicht van de barrières en oplossingen van de barrières voor het verbeteren van de leefstijlfactoren roken, bewegen en
voeding. De barrières en oplossingen welke naast elkaar staan hoeven niet bij elkaar te horen. Bepaalde barrières hebben meerdere
oplossingen en bepaalde oplossingen werken bij meerdere barrières.
Barrières en oplossingen voor het verbeteren van leefstijl
Barrières
Oplossingen
Roken
- Stress
- Stress weg nemen
- Gezondheid
- Psychische hulp
- Bezigheid
- (Niet) professionele hulp
- Omgeving
- Medicatie
- Verslaafd
Bewegen - Niet leuk
- Sportmaatje
- Mensen wijzen op ‘goedkopere’
- Geen nut
- Sporten dichter bij huis
sporten
- Geen geschikte sport
- Meerdere sporten in één
- Creëren van meer financiële
- Geld
sportpakket
ruimte
- Tijd
- Sporten gericht op bepaalde
- Wijzen op sport mogelijkheden
- Lichamelijke beperkingen
doelgroep
- Uitbreiden sportmogelijkheden
- Weer
- Goedkoper maken sporten
voor diverse groep
- Sporten met subsidie uitbreiden - Speciale sportactiviteiten in
- Aanbod ‘goedkopere’ sporten
wintermaanden
uitbreiden
Voeding - Geld
- Goedkoper maken gezonde producten
- Verleiding
- Duurder maken ongezonde producten
- Tijd
- Informatie over gezonde voeding
- Hoge criteria gezond eten - Kooklessen
- Geen nut
- Verminderen aantal snackbars en fastfood ketens
- Sociale omgeving
- Verminderen ongezonde producten in winkels
- Niet weten hoe bereiden
5.8.4 Korte samenvatting paragraaf 8
Studievraag 9 & 10: Welke barrières ervaren volwassenen uit de lage sociaal-economische status
groep voor het verbeteren van hun leefstijl?
Op welke manier kunnen de barrières, welke volwassenen uit de lage sociaal-economische status
groep voor het verbeteren van hun leefstijl ervaren, verholpen worden?
Bij de barrières van roken is stress de grootste barrière om te stoppen. De oplossingen hiervan zijn
dan ook gericht op het wegnemen van deze stress door middel van professionele en niet
professionele hulp. De barrières voor bewegen en voeding komen gedeeltelijk overeen. Personen
zien het nut er niet van in en hebben een tekort aan kennis. Verder zijn tijd en geld barrières voor
een deel van de deelnemers. Oplossingen zijn voor beide leefstijlfactoren gericht op
kennisverspreiding op verschillende manieren. Tevens zijn het uitbreiden van mogelijkheden voor
bewegen een oplossing en het wegnemen van verleiding van de ongezonde producten. Een overzicht
van de genoemde barrières en oplossingen is te zien in tabel 12.
67
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
6. Conclusie
In dit hoofdstuk zal met behulp van de antwoorden op de subvragen welke behandeld zijn in
hoofdstuk 5 een antwoord gegeven worden op de onderzoeksvraag:
‘Wat is nodig om interventies gericht op het verminderen van roken, overmatig alcoholgebruik en
overgewicht aan te laten sluiten bij de doelgroep volwassenen (19-65 jaar) met een lage
sociaal-economische status?’
In dit hoofdstuk zijn de belangrijkste resultaten samengevoegd in tabel 14, pagina 73. In paragraaf 1
zullen de leefstijlinterventies worden besproken. Deze paragraaf is gebaseerd op paragraaf 1 tot en
met 4 van de resultatensectie, hoofdstuk 5. In paragraaf 2 komt het tweede deel van de tabel aan
bod. Geëindigd zal worden in paragraaf 3 met de aanbevelingen, het antwoord op de
onderzoeksvraag.
6.1 Leefstijlinterventies voor volwassenen met een lage sociaal-economische status
Uit het literatuuronderzoek kwam naar voren dat diverse leefstijlinterventies gericht op personen
met een lage sociaal-economische status (ses) zijn uitgevoerd in Nederland en Europa. In Nederland
en andere Europese landen zijn relatief weinig leefstijlinterventies bekend welke specifiek gericht zijn
op volwassenen met een lage ses. Opvallend is dat er de laatste jaren meer leefstijlinterventies
plaatsvinden op een kleinschaliger niveau en meer gericht zijn op de fysieke en/of sociale omgeving
van mensen. Van de meeste leefstijlinterventies is echter de effectiviteit niet bewezen.
Verder kwam uit de gesprekken met professionals naar voren dat bepaalde groepen
volwassenen met een lage ses waarschijnlijk (nog) niet open staan voor het verbeteren van de
leefstijl, aangezien zij teveel andere problemen hebben. In de interviews met de doelgroep kwam
naar voren dat het merendeel van de deelnemers (de landelijke) leefstijlinterventies kent, met in het
bijzonder de waarschuwing op het sigarettenpakje, de Bob campagne, de 30 minuten bewegen per
dag campagne en de schijf van vijf. Het lijkt er op dat bij de doelgroep de boodschap van de diverse
campagnes bekend is, maar dat ze de exacte campagnes niet meer kennen. Uit de interviews zijn
verder een aantal sterke en zwakke punten van huidige campagnes gericht op leefstijl naar voren
gekomen. Tevens zijn er ideeën en voorbeelden voor toekomstige leefstijlinterventies aan bod
gekomen. Deze punten, die van belang kunnen zijn voor toekomstige leefstijlinterventies gericht op
volwassen met een lage ses en het verkleinen van sociaal-economische gezondheidsverschillen
(segv), zijn te zien in deel 1 van tabel 14, pagina 73. In het onderzoek zijn ook enkele kenmerken en
mogelijkheden om segv te verkleinen genoemd, een overzicht van deze punten is te zien in tabel 13,
pagina 69.
68
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Tabel 13: overzicht van de genoemde kenmerken van de lage sociaal-economische status (ses) groep en punten die bij
zouden kunnen dragen aan het verkleinen van de sociaal-economische gezondheidsverschillen (segv). ↑ staat voor
verhogen of verbeteren, ↓ staat voor verminderen. De genoemde punten staan in willekeurige volgorde.
Kenmerken van de lage ses groep en punten om de SEGV te verkleinen
Kenmerken lage ses groep
Verkleinen SEGV
- Groot deel tijd in eigen buurt
- Geluid van verkeer↓
- Sociale cohesie↑
- Lastig informatie soort scheiden - Groen in de wijk↑
- Sociale steun↑
- Leven in hier en nu
- Huisvesting↑
- Veiligheid ↑
- Multi-problematiek
- Luchtverontreiniging ↓
- Verkeersveiligheid↑
- Relatief veel allochtonen
6.2 Veranderen van gedrag
Voor het veranderen van gedrag, met in het bijzonder, het verbeteren van de leefstijlfactoren roken,
alcoholgebruik, bewegen en voeding, zijn diverse factoren van belang. In dit onderzoek is gekeken
naar de factoren: definitie van gezondheid, de waargenomen bedreiging van leefstijlfactoren,
intentie om gedrag te veranderen en barrières om gedrag te veranderen. Een overzicht van de
belangrijkste factoren is te zien in deel 2 en 3 van tabel 14, pagina 73.
6.2.1 Definitie van gezondheid
Voor het definiëren van gezondheid is de deelnemers gevaagd naar de factoren: (on)gezond gedrag,
mate van tevredenheid met eigen gezondheid, wat personen nodig hebben om zich gezond te voelen
en of personen zich nog gezonder zouden kunnen voelen. Het merendeel van de deelnemers was
tevreden of matig tevreden met de eigen gezondheid en dacht zich gezonder te kunnen voelen. De
belangrijkste factoren die de deelnemers relateerden aan de concepten zijn te zien in deel 2 van
tabel 14, pagina 73. De factoren genoemd bij gezond en ongezond gedrag komen grotendeels
overeen.
Het lijkt er op dat de leefstijlfactoren, roken, alcoholgebruik, bewegen en voeding, met in het
bijzonder bewegen en voeding, een grote rol spelen voor de deelnemers bij gezondheid. Hiermee
kan geconcludeerd worden dat de onderzochte leefstijlfactoren worden gerelateerd aan gezondheid.
Opmerkelijk was dat ongezond eten vaker wordt gerelateerd aan overgewicht dan onvoldoende
bewegen. Verder spelen stress, ontspanning, dagbesteding en sociale contacten een vrij grote rol bij
gezondheid. De personen die dachten zich gezonder te kunnen voelen noemden geregeld stoppen
met roken, meer bewegen en gezondere voeding als manieren hiervoor. Dit is een positief punt bij
het doel van het verbeteren van de leefstijl.
69
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
6.2.2 Waargenomen bedreiging
Voor leefstijlinterventies is het tevens van belang wat de waargenomen bedreiging van mensen is
van bepaalde leefstijlfactoren. Hiervoor is gekeken naar de mening van de deelnemers over bepaalde
leefstijlfactoren en naar de eigen leefstijl van de deelnemers. Van roken werden meer nadelen dan
voordelen gezien en de kennis over de invloed van roken op de gezondheid is relatief hoog. Ook bij
alcoholgebruik werden meer nadelen dan voordelen genoemd. Het verschil in het aantal genoemde
voordelen en nadelen ligt bij alcoholgebruik echter dichter bij elkaar dan bij roken. Dit verschil komt
voornamelijk doordat personen bij alcoholgebruik een scheiding maken in alcoholgebruik met mate
en overmatig alcoholgebruik, en meer voordelen zien bij alcoholgebruik met mate dan bij overmatig
alcoholgebruik. Het kennisniveau is ook hier hoog, maar wel iets lager dan bij roken. Bij bewegen en
voeding zijn er meer voordelen dan nadelen genoemd, het kennisniveau voor beide factoren is
gemiddeld. Het kennisniveau van voornamelijk bewegen en voeding kan worden verbeterd.
Geconcludeerd kan worden dat personen het meest negatief tegenover roken staan, gevolgd door
alcoholgebruik, bewegen en voeding. Deze volgorde komt overeen met de waargenomen bedreiging
van deze leefstijlfactoren. Het lijkt er op dat de waargenomen bedreiging samenhangt met de
hoeveelheid voor- en nadelen en, kennis over de gezondheidseffecten van de leefstijl. Vooral de
invloed op de gezondheid speelt een rol, in het bijzonder bij roken, bewegen en voeding. Opvallend
is dat de mensen die een ongezondere leefstijl hebben, vaak een lagere waargenomen bedreiging
ervaren. Dit verschilt hangt samen met de bovengenoemde factoren waarop de waargenomen
bedreiging van de leefstijlfactoren gebaseerd is.
6.2.3 Intentie om gedrag te veranderen
De intentie om gedrag te veranderen is van belang bij het ontwerpen van leefstijlinterventies. Alle
rokers gaven aan te willen stoppen. In de onderzoeksgroep waren (naar eigen zeggen) geen
overmatige alcoholgebruikers en geen van de deelnemers had de intentie om zijn alcoholgebruik te
veranderen. Van de deelnemers wilde een relatief klein deel meer gaan bewegen. Van de 12
personen die onvoldoende bewegen, gaven zelfs 10 personen aan niet meer te willen gaan bewegen.
Verder gaf ongeveer de helft van de deelnemers aan gezonder te willen gaan eten. Geconcludeerd
kan worden dat de intentie om de leefstijl te verbeteren relatief laag is, voornamelijk voor de
leefstijlfactor bewegen. Factoren welke hiermee samenhangen zijn te zien in deel 3 van tabel 14,
pagina 73.
Een opvallend punt dat naar voren is gekomen is dat de gedachten welke mensen hadden
over veranderen van leefstijl en de ervaringen van mensen overeen komen. Het lijkt er op dat
mensen in kunnen schatten wat voor hun de beste manieren zijn en welke factoren invloed hebben.
70
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Tevens kwamen bij alle leefstijlfactoren de redenen waarom mensen hun leefstijl wel of niet willen
verbeteren, hoe ze gedrag willen veranderen en de controlerende en motiverende factoren overeen
of zouden ze op een overeenkomende manier aangepakt kunnen worden. Bij al de punten komt
doorzettingsvermogen en gezondheid relatief vaak naar voren. Ook zien sommige personen het nut
niet in van bewegen en gezonde voeding. Dit komt vermoedelijk door een gebrek aan kennis. De
factor doorzettingsvermogen is een lastige factor om te verwerken in interventies, al kan deze factor
waarschijnlijk wel op een indirecte manier worden beïnvloedt. Barrières zouden bijvoorbeeld
weggenomen kunnen worden door het geven van extra voorlichtingen op persoonlijker niveau, het
geven van tips en het wijzen van mensen op het nut van het verbeteren van de leefstijl. Meer over de
barrières is te vinden in paragraaf 6.2.4.
6.2.4 Barrières voor het veranderen van gedrag
Tevens zijn er diverse barrières waarop leefstijlinterventies in kunnen spelen. Een overzicht van de
belangrijkste barrières en oplossingen genoemd door de geïnterviewden is te zien in deel 3 van tabel
14, pagina 73. Geconcludeerd kan worden dat de meeste barrières voor meer bewegen en een
gezondere voeding samenhangen met kennis, geld, tijd en de sociale omgeving. Voor roken is
verslaving de belangrijkste barrière. De barrières van de onderzochte leefstijlfactoren komen
gedeeltelijk overeen met elkaar. Ook zijn er overeenkomsten te zien met de overige onderzochte
factoren, bijvoorbeeld met de motiverende en controlerende factoren. Tevens hebben de
deelnemers diverse oplossingen voor de barrières genoemd, waarvan het merendeel op een relatief
makkelijk manier uit te voeren zijn. Het lijkt er dan ook op dat (een deel van) de barrières met behulp
van diverse interventies verholpen zou kunnen worden.
6.3 Aanbevelingen
Om succesvol te zijn moeten de toekomstige leefstijlinterventies zich richten op het wegnemen van
barrières van de mensen. Tevens moeten zij aansluiten bij de factoren die personen motiveren en
controleren bij het verbeteren van de leefstijl. Deze factoren hangen vaak samen en/of zouden op
een overeenkomende manier aangepakt kunnen worden. De factoren welke meegenomen zouden
kunnen worden in leefstijlinterventies zijn per leefstijlfactor te vinden in tabel 14, pagina 73. Tevens
dienen de factoren in tabel 13 op pagina 69, meegenomen te worden bij het ontwerpen van
leefstijlinterventies gericht op volwassenen met een lage sociaal-economische status (ses). Een
belangrijk aspect welke uit het onderzoek naar voren is gekomen is dat een persoonlijkere aanpak,
bijvoorbeeld op wijkniveau, gewenst is. Het is echter niet aan te raden om de landelijke en
gemeentelijke campagnes compleet te staken, aangezien deze wel degelijk effect blijken te hebben.
71
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
De landelijke campagnes zorgen namelijk voor kennis en herhaling, beide aspecten zijn gewenst bij
de doelgroep. Tevens moet het taalgebruik aansluiten bij de doelgroep volwassenen met een lage
ses en moeten personen zich aangesproken voelen door de interventie. Verder speelt de factor
kennis een grote rol, aangezien door het verspreiden van kennis diverse barrières weggenomen
zouden kunnen worden. Bijvoorbeeld door personen ideeën te geven om op een gezonde en
goedkope manier te koken of door ze te wijzen op het bestaande beweegaanbod.
Leefstijlinterventies zouden daarom kunnen focussen op kennis vermeerdering, vergroten van het
aanbod, invloed op de gezondheid en tips voor veranderen van gedrag. Dit op een toegankelijk
manier voor de doelgroep, met het liefst voorbeelden en tips waardoor ze het zelf makkelijk kunnen
(na)doen. Een bijkomend voordeel van de interventies op kleinschaliger niveau is dat het mogelijk
een positieve invloed heeft op de sociale cohesie in een wijk.
Een overig aspect waar rekening mee gehouden moet worden is dat het er op lijkt dat
mensen in kunnen schatten wat de beste manieren zijn en welke factoren invloed hebben op het
verbeteren van hun leefstijl. Toch verandert een groot deel van de personen hun gedrag niet en wil
een relatief groot deel zijn gedrag ook niet aanpassen, met uitzondering van de leefstijlfactor roken.
Dit wijst op een kloof tussen de kennis van mensen over gedragsverandering en de factoren die
nodig zijn om gedrag daadwerkelijk te veranderen. Een vraaggerichte aanpak van leefstijlinterventies
zou deze kloof mogelijk kunnen verkleinen, het goed luisteren naar de doelgroep is aan te raden. Bij
het ontwerpen van leefstijlinterventies moet de mogelijkheid om de doelgroep te bereiken via
kinderen meegenomen worden. Het blijkt namelijk dat kinderen invloed hebben op het gedrag van
de ouders. Een bijkomend voordeel van een aanpak via de kinderen is dat de doelgroep van de
interventies wordt uitgebreid naar kinderen, de volwassenen van de toekomst.
Een goede mogelijkheid voor leefstijlinterventies op wijkniveau zou een samenwerking met
welzijnsorganisaties kunnen zijn. Zo wordt er gebruik gemaakt van het bestaande netwerk, de
vertrouwensband met de doelgroep en de bestaande activiteiten van deze organisatie. Daarom zou
onderzocht moeten worden wat de GGD en de welzijnsorganisatie voor elkaar zouden kunnen
betekenen. Een overzicht van de bestaande activiteiten en leefstijlinterventies van deze organisaties
is hierbij van belang.
72
-
-
Alcohol alleen in slijterijen verkopen
Beter controleren leeftijdsgrens alcohol
Confronterende plaatjes op sigarettenpakjes
Doorgaan met Bob campagne
Duurder maken ongezonde producten
Goedkoper maken gezonde producten
Hogere straffen voor alcohol in verkeer
Informatie over stoppen met roken op pakjes
Informatie verstrekken in winkelcentra
Voorbeelden deelnemers
-
- Herhaling
- Kunnen inleven in onderwerp interventie
- Lokaal niveau
- Tips
- Verschillende middelen
- Voorbeelden
Ideeën deelnemers
Kooklessen voor burgers in de wijk
Leeftijdsgrens alcohol verhogen
Leeftijdsgrens tabak verhogen
Minder reclames voor ongezonde producten
Stickers over gezonde voeding in supermarkt
Tabak verbieden
Televisieprogramma’s
Voedingslessen ouders, kinderen en allochtonen
Waarschuwingen op verpakkingen producten
- Bij te veel herhaling luisteren personen niet
meer
- Interventies zijn een advies, er zitten geen
consequenties aan verbonden
- Invloed verschillend per persoon
- Geloven informatie niet (voorbeeld:
waarschuwing sigarettenpakje)
- Interventies zijn makkelijk te negeren
/ontwijken
- Duidelijke boodschap
- Haalbare adviezen (30 minuten bewegen)
- Herhaling van informatie
- Leuk om te zien (voorbeeld: Bob campagne)
- Maakt personen bewust
- Mensen moeten zichzelf herkennen in
- Persoonlijke aanpak beter dan massale
campagne
- Voorziet personen van informatie
- Waarschuwt personen
Zwakke punten
Sterke punten
Deel 1: leefstijlinterventies
Tabel 14: overzicht van factoren die een rol kunnen spelen bij het ontwerpen van een leefstijlinterventies. In deel 1 van de tabel is de mening van de deelnemers
te zien over de huidige campagnes gericht op leefstijlfactoren en ideeën en voorbeelden voor toekomstige leefstijlinterventies. In deel 2 worden factoren rondom
het thema gezondheid besproken. Deze zijn: gezond gedrag, ongezond gedrag, mate van gezondheid, gezond voelen en gezonder voelen. In deel 3 worden de
factoren: waarom personen een bepaalde leefstijl hebben, de voordelen, nadelen, waarom personen hun gedrag wel of niet willen veranderen, de manieren hoe
personen het gedrag willen veranderen, de motiverende en controlerende factoren, de barrières en de mogelijke oplossingen van deze barrières opgesomd.
Deze factoren zijn gesorteerd op roken, alcoholgebruik, bewegen en voeding.
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
73
- Alcoholgebruik
- Binnen blijven
- Geen respect voor anderen
- Geen sociale contacten
- Gehaast/gestrest leven
- Ongezonde leefomgeving
- Ongezonde voeding
- Onvoldoende bewegen
- Overgewicht
- Roken
Ongezond gedrag
Gezond voelen
- Duur
- Meeroken (van kinderen)
- Slecht voor gezondheid
- Gezondheid
- Je bent niet jezelf
- Rijden onder invloed
- Schade voor omgeving
- Verslavend
Niet:
- Geloof
- Slechte
ervaringen
Nadelen
Wel:
- Eenzaamheid
- Gezellig
- Lekker
- Tegenslagen
- Gezellig
- Gezondheid
- Mensen worden opener
- Eenzaamheid
- Gewoonte
- Nodig om goed te voelen
- Stress wegnemen
- Verslaafd
- Verveling
Alcoholgebruik
Voordelen - Blijft op gewicht
- Neemt stress weg
- Rustpunt op een dag
Bepaalde
leefstijl
vanwege
Roken
- Kan obsessie worden
- Kost tijd
- Pijn bij zieken
- Vermoeiend
Ongezond:
- Bereidingstijd
- Duur
- Eentonig
- Eenzaam
- Eentonige smaak
- Kan obsessie worden
- Blijft fit
- Gewicht
- Gezond
- Lekker
Niet:
Gezond:
- Duur
- Gezond
- Geen zin
- Lekker
- Kost tijd
- Lichamelijke
beperking
- Blijft fit/conditie
- Geestelijke gezondheid
- Gezond
- Gezond gewicht
- Leuk/ontspanning
- Sociale contacten
Wel:
- Gewoonte
- Gezond
Bewegen
- Gezondere voeding
- Medicatie
- Meer bewegen
- Meer geld
- Meer rust
- Psychische hulp
- Stoppen met roken
- Verminderen stress
Gezonder voelen
Voeding
- Gezondheidsklachten - Bewegen/sporten
- (Chronische) ziekten - Dagbesteding
- Gewicht
- Geen pijn
- Instelling
- Geen stress
- Mogelijkheden om
- Gezond gewicht
dingen te doen
- Gezond lichaam
- Omgang met
- Gezonde huisvesting
beperkingen
- Gezonde voeding
- Sporten
- Socialen contacten
- Voeding
- Voldoende geld
- Voldoende ontspanning
Mate van
gezondheid
Deel 3: overzicht van de factoren die van belang kunnen zijn bij het ontwerpen van een leefstijlinterventies
- Geen alcoholgebruik
- Geen stress
- Gezond eten
- Gezond gewicht
- Niet roken
- Respect voor anderen
- Sociale omgeving
- Voldoende bewegen
- Voldoende rust
Gezond gedrag
Deel 2: gezondheid
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
74
- Goed zoals het is
- Geen behoefte er aan
- Lichaam kan er niet meer tegen
- Niet verslaafd willen zijn
- Slechte ervaringen
- Barrières (zie barrières)
- Goed zoals het is
- Kost te veel tijd
- Afvallen
- Gezondheid
- Goed voor spieren
- Merken van positief effect op
gezondheid
Controlerende/mo - Doorzettingsvermogen
tiverende fatoren - Individueel
- Gezondheidswinst
- Medicatie
- Nieuwe gewoonte
- Overhouden geld
- Professionele hulp
- Steun uit sociale omgeving
- Wegnemen barrières
- Dagbesteding
- Opschrijven van problemen
- Praten over problemen
- Sociale contacten
- Aanbod
beweegprogramma’s
- Campagnes
-Doorzettingsvermogen
- Effect op gewicht
- Effect op gezondheid
- Informatie over
bewegen
- Nut zien van meer
bewegen
- Plezier in het sporten
- Samen sporten
- Steun sociale omgeving
Niet nodig
- Doorzettingsvermogen
Geen van de deelnemers wilde zijn -- Doorzettingsvermogen
- Individueel
alcoholgebruik aanpassen
- Samen sporten
- Medicatie
- Professionele hulp
- Steun uit sociale omgeving
- Lichaam kan het niet aan
- Teveel stress
Gedrag niet
willen
veranderen
vanwege
Gedrag willen
veranderen
door
- Geldtekort/duur
- Gezondheid
- Niet verslaafd willen zijn
- Personen ziek in omgeving
- Slecht voorbeeld voor
kinderen
- Ziekteverschijnselen
- Zwangerschap
Gedrag willen
veranderen
vanwege
- Doorzettingsvermogen
- Effect op gewicht
- Effecten van veranderde
gedrag
- Gezondheid
- Kinderen
- Steun uit sociale omgeving
- Doorzettingsvermogen
- Geen ongezonde producten
kopen
- Gezonde producten in
omgeving
- Gezonde producten kopen
- Regelmatig eetpatroon
- Steun uit sociale omgeving
- Barrières (zie barrières)
- Goed zoals het is
- Niet lekker
- Afvallen
- Gezondheid
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
75
- Dagbesteding/iets te doen
- Gezondheid
- Omgeving
- Stress
- Verslaafd
- (Niet) professionele hulp
- Medicatie
- Psychische hulp
- Stress weg nemen
Barrières om
gedrag te
veranderen
Oplossingen
barrières om
gedrag te
veranderen
N.v.t.
Geen barrières gevonden
- Aanbod ‘goedkopere’
Sporten uitbreiden
-Creëren van meer financiële
ruimte
- Goedkoper maken sporten
- Meerdere sporten in één
sportpakket
- Mensen wijzen op
‘goedkopere’ sporten
- Sporten dichter bij huis
- Sporten gericht op bepaalde
doelgroep
- Sporten met subsidie
uitbreiden
- Sportmaatje
- Personen met een beperking
wijzen op mogelijkheden
en uitbreiden mogelijkheden
- Speciale sportactiviteiten in
wintermaanden
- Geen geschikte sport
- Geen nut
- Geld
- Lichamelijke beperkingen
- Niet leuk
- Tijd
- Weer
- Duurder maken ongezonde
producten
- Goedkoper maken gezonde
producten
- Informatie over gezonde
voeding
- Kooklessen
- Verminderen aantal snackbars
en fastfood ketens
- Verminderen ongezonde
producten in winkels
- Geld
- Verleiding
- Tijd
- Hoge criteria gezond eten
- Geen nut
- Sociale omgeving
- Niet weten hoe bereiden
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
76
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
7. Discussie
In dit onderzoek is gebruik gemaakt van voornamelijk kwalitatieve onderzoeksmethoden om de
onderzoeksvraag te beantwoorden. Voor het verkrijgen van de kwalitatieve data zijn interviews
afgenomen. Voor de overige data is een literatuuronderzoek gedaan. Het onderzoek is gedaan met
behulp van een theoretisch kader gericht op gedragsverandering. In de discussie zullen eerst de
resultaten van het onderzoek worden besproken in paragraaf 1, gevolgd door het gebruikte
theoretische kader in paragraaf 2. Verder zal er in paragraaf 3 gefocust worden op de gebruikte
methode. Geëindigd zal worden in paragraaf 4 met aanbevelingen voor verder onderzoek naar
leefstijlinterventies gericht op personen met een lage sociaal-economische status (ses) en het
verkleinen van sociaal-economische gezondheidsverschillen (segv).
7.1 De mogelijke verklaring van enkele opmerkelijke resultaten
De aanbevelingen die in het onderzoek naar voren zijn gekomen zijn grotendeels overeenkomend
met de uitkomsten van eerdere onderzoeken naar gelijke onderwerpen of concepten [15-16, 18-19].
De interviews zijn uitgevoerd in drie lage sociaal-economische status (ses) wijken in de regio ZuidHolland West. Verwacht wordt dat de factoren die in het onderzoek in deze wijken naar voren zijn
gekomen overeenkomen met de factoren die spelen bij mensen in andere vergelijkbare lage ses
wijken in Nederland. Voor landen die vergelijkbaar zijn in wetten, regels, cultuur en te besteden geld,
kunnen de resultaten van het onderzoek waarschijnlijk aanknopingspunten geven voor interventies
of vergelijkbaar onderzoek in de lage ses groep. In het onderzoek zijn de leefstijlfactoren roken,
alcohol, bewegen en voeding onderzocht. De resultaten van het onderzoek toegespitst op deze vier
factoren kwamen onderling in grote lijnen overeen. Bij overeenkomende factoren die in het
onderzoek naar voren zijn gekomen kan bijvoorbeeld gedacht worden aan: gezondheid, kennis
doorzettingsvermogen en financiële middelen. Naar verwachting kunnen de resultaten die naar
voren zijn gekomen in het onderzoek doorvertaald worden naar andere leefstijlfactoren. Van belang
is echter dat gekeken wordt met welke factor de desbetreffende leefstijlfactor het meeste
overeenkomt.
Verder waren er enkele opvallende aspecten welke in de resultaten naar voren zijn gekomen.
Zo was opvallend dat de waargenomen bedreiging van een leefstijlfactor lager is bij personen die een
ongezondere leefstijl hebben dan van personen met een gezondere leefstijl. Een verklaring hiervoor
kan optimisme bias zijn. De optimisme bias zegt dat personen vaak onrealistisch optimistisch zijn, zo
denken rokers vaak dat ze zelf geen longkanker krijgen en anderen wel [33]. Een ander opvallend
aspect was dat de leefstijlfactoren bewegen en voeding vaker genoemd werden dan de factoren
77
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
roken en alcoholgebruik bij de vragen gerelateerd aan de gezondheid. Een oorzaak hiervan kan zijn
dat momenteel meer leefstijlinterventies gericht zijn op bewegen en voeding dan op roken en
alcoholgebruik. Verder viel op dat het er een verschil was in het kennisniveau tussen roken en
alcohol en, bewegen en voeding. Dit verschil kan mogelijk verklaard worden doordat de
onderwerpen bewegen en voeding meer aan bod komen en recent aan bod zijn gekomen in
leefstijlinterventies. Zo zijn er nu meer campagnes dan vroeger die gericht zijn op bewegen en
voeding. Ook zijn er meer televisieprogramma’s gekomen welke gerelateerd zijn aan deze
onderwerpen [23]. Een ander opvallend aspect was dat het er op lijkt dat personen voeding vaker als
een veroorzaker zien van overgewicht dan onvoldoende bewegen. Vermoed wordt dat de
achterliggende reden hiervan is dat bij ongezonde voeding een activiteit wordt uitgevoerd die kan
leiden tot overgewicht, bij onvoldoende bewegen wordt er geen activiteit uitgevoerd en hebben de
personen dus een passieve houding, waardoor mensen het minder snel koppelen aan overgewicht.
Wel zagen de geïnterviewden zowel voeding als bewegen als oplossing om gewicht kwijt te raken,
dus als oplossing van overgewicht.
Tevens is uit het onderzoek naar voren gekomen dat interventies op lokaal niveau gewenst
zijn. De nationale massamediale campagnes lijken echter ook effectief te zijn, voornamelijk op het
gebied van kennis. Alleen is het effect van gedragsveranderingen bij nationale campagnes vaker
beperkt dan bij campagnes op lokaal niveau. Kennis is echter wel een belangrijk aspect wat
meespeelt bij de vorming van gedrag en dus ook kan voorkomen dat personen bijvoorbeeld
beginnen met roken. Verder is er een verschil in bereik tussen beide vormen van campagnes. Het lijkt
er op dat de campagnes op de verschillende niveaus elkaar gedeeltelijk aanvullen en versterken en
daarom beide effect kunnen hebben bij veranderingen van leefstijl. Het gebruiken van zowel
landelijke als lokale campagnes komt echter niet overeen met de landelijke nota gezondheidsbeleid
van de overheid, waarin staat dat de landelijke campagnes gestopt zullen worden [21].
Overige belangrijke punten welke naar voren zijn gekomen in de interviews zijn dat ongeveer
een zesde van de ondervraagden aangaf eenzaam te zijn. Voornamelijk veroorzaakt door weinig
sociale contacten of personen om goed mee te kunnen praten. Voor deze personen beïnvloedt dit
hun leefstijl en ervaren gezondheid, waardoor het wanneer mogelijk in interventies meegenomen
kan worden. Tevens kwam meerdere malen naar voren dat de invloed die ouders hebben door
middel van leefstijl op kinderen relatief groot is. Aangezien de factor kinderen ook meerdere malen
als motiverende of controlerende factor bij het verbeteren van leefstijl is genoemd. Verwacht wordt
dat via de kinderen ook winst valt te behalen bij de volwassenen en tevens zijn zij de volwassenen
van de toekomst.
78
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
7.2 Theoretisch kader: gedragsverandering
Het theoretisch kader in het onderzoek is gebaseerd op drie theorieën: het health belief model, de
social cognitive learning theory en de theory of planned behaviour. In hoofdstuk 4 is meer informatie
te vinden over het theoretisch kader, een schematische weergave is te zien in afbeelding 4, pagina
25. Het lijkt er op dat het theoretisch kader en daarmee ook de drie gebruikte theorieën aansluiten
bij de resultaten van het onderzoek. De sociale omgevingsfactoren welke in het theoretisch kader
worden genoemd zijn: buurtgenoten, collega’s, familieleden, geldende wetten, sociale normen en
vrienden. Het merendeel van deze punten komt overeen met de punten die genoemd zijn door de
deelnemers als factoren welke invloed hebben op gedrag en het veranderen van gedrag. De
geldende wetten en sociale normen zijn niet genoemd door de deelnemers. Het is echter niet
volledig uit te sluiten dat deze factoren niet meespelen voor de deelnemers, aangezien het dieper
onderliggende factoren zijn. De fysieke omgevingsfactoren; aanbod, buurt, huis en kwaliteit van de
buitenlucht, zijn allemaal aan bod gekomen. De persoonlijke factoren; etniciteit, genetica, geslacht,
gewoonten, gezondheid, inkomen, kennis, leeftijd, opvoeding, doorzettingsvermogen en
ziektegeschiedenis, zijn grotendeels benoemd in het onderzoek. De factoren genetica en geslacht zijn
niet aan bod gekomen, dit is te verklaren doordat dit niet relevant was binnen de vragen van de
interviews. Verder speelden kennis, gezondheid, inkomen, opvoeding en doorzettingsvermogen een
relatief grote rol in de beleving van de geïnterviewden. Het lijkt er op dat deze factoren de
belangrijkste factoren zijn welke volwassenen met een lage sociaal-economische status (ses) kunnen
beïnvloeden om het gedrag te veranderen. Drie factoren welke na het onderzoek toegevoegd zijn
aan het theoretisch kader zijn: gewoonten, gezondheid en wilskracht. Hiermee is het gebruikte
theoretisch kader een goed model om leefstijlinterventies voor volwassenen met een lage ses op te
baseren en gedragsverandering in deze groep beter te leren begrijpen.
7.3 Gebruikte methode
In dit onderzoek is eerst een literatuurstudie gedaan gevolgd door informele niet gestructureerde
interviews met professionals op het gebied van gezondheid van personen met een lage sociaaleconomische status (ses) en sociaal-economische gezondheidsverschillen (segv). Geëindigd is met
interviews met volwassenen met een lage ses, hier lag de focus van het onderzoek op.
De onderzoeksgroep bestond uit negenentwintig personen, verwacht wordt dat de meeste
factoren in deze interviews naar boven zijn gekomen. Dit is tevens gebaseerd op het feit dat in de
laatst gehouden interviews geen nieuwe informatie meer naar voren is gekomen. De doelgroep had
een leeftijdsrange tussen de 21 en 62 jaar, met een gemiddelde van 45 jaar, tevens zijn personen
met diverse geboortelanden, culturen en geloven geïnterviewd. Deze punten geven een vrij goede
79
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
weerspiegeling, niet representatieve maar wel brede vertegenwoordiging, van de realiteit weer. Naar
het inkomen van de geïnterviewden is vanwege privacy redenen niet gevraagd. De kans bestaat dus
dat de personen die geïnterviewd zijn geen personen zijn met een lage ses. Alle personen voldeden
aan één of meerdere criteria van lage ses, werk en inkomen. Er waren echter vier personen die een
hbo of universitaire opleiding, maar geen betaalde baan hadden. Daarom kan er met enige zekerheid
gezegd worden dat de geïnterviewden behoorden tot de doelgroep volwassenen met een lage ses.
Doordat de werving van de geïnterviewden gedaan is via welzijnsorganisaties/buurthuizen is
er waarschijnlijk sprake van enige bias in de resultaten. De geïnterviewden zijn namelijk allemaal
personen welke bezoekers zijn van de buurthuizen. De personen welke niet in buurthuizen komen
zijn dus niet meegenomen en kunnen een andere mening hebben over leefstijlinterventies dan deze
groep personen. Bijvoorbeeld personen die betaald werk hebben, personen welke geen werk hebben
en personen die weinig contacten hebben en tevens een lage ses. Tussen de deelnemers zaten
enkele personen die betaald werk hebben of aangaven eenzaam te zijn, hier kunnen echter geen
uitspraken over gedaan worden aangezien hiervoor te weinig personen geïnterviewd zijn. Verder
waren de deelnemers niet gelijk verdeeld over de gemeenten, wat tevens voor bias gezorgd kan
hebben. Dit doordat personen in verschillende gemeenten andere meningen over
leefstijlinterventies kunnen hebben. Er zijn echter geen aanwijzingen dat er verschillen bestaan
tussen de geïnterviewden uit de verschillende gemeenten. Tevens zijn niet al de gemeenten in de
regio van de GGD Zuid-Holland West meegenomen in het onderzoek. Deze twee punten waren
gezien de mogelijkheden en de tijd niet te voorkomen, voor deze aanpak is dan ook bewust gekozen
aangezien het om een pilotstudie ging. Hier moet echter wel rekening mee gehouden worden. Een
ander opvallend punt was dat in de onderzoeksgroep vijf mannen waren van de negenentwintig
personen. Tussen de antwoorden gegeven door de mannen en vrouwen waren geen verschillen te
zien, de hoeveelheid geïnterviewden was echter te klein om hier iets over te kunnen zeggen. Tijdens
de werving is geprobeerd meer mannen te krijgen voor de interviews, met een werving via
buurthuizen is dit echter niet gelukt. Waarschijnlijk is voor de werving van mannen een andere
benadering gewenst.
Een positief punt van het onderzoek is dat de uitvoering van de interviews gedaan door één
getraind persoon. Dit heeft er voor gezorgd dat de verschillen in afname van de interviews minimaal
is, wat een positief effect heeft op de resultaten van het onderzoek. Tevens is de analyse door
dezelfde persoon gedaan, wel zijn de codes achteraf gecontroleerd door twee andere personen.
Hierdoor is echter de kans op subjectieve coderingen groter en hiermee de kans op vertekende
resultaten. Gezien de tijd was het echter niet mogelijk om de coderingen door meerdere personen te
80
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
laten doen en daarom is voor deze tussenoplossing gekozen om de bias op dit gebied zo veel
mogelijk te beperken.
7.4 Aanbevelingen voor verder onderzoek
Verder onderzoek naar leefstijlinterventies gericht op volwassenen/personen met een lage sociaaleconomische status (ses) en het verkleinen van sociaal-economische gezondheidsverschillen (segv) is
aan te raden. Hoofdzakelijk omdat er relatief weinig bekend is over effectieve interventies gericht op
deze onderwerpen. Segv zijn namelijk een vrij groot, wereldwijd en vermoedelijke groeiend
probleem. Met het verbeteren van de gezondheid van personen met een lage ses is relatief veel
gezondheidswinst te behalen, wat positief is voor zowel het individu en de samenleving. Ook is de
lage ses groep een groep met veel verschillende subgroepen en zijn het mensen met uiteenlopende
problemen, wat het lastig maakt om leefstijlinterventies toe te passen. Tevens gaat het om
gedragsveranderingen.
Onderzoek is dan ook aan te bevelen gefocust op specifieke subgroepen van personen met
een lage ses, om interventies beter te laten aan sluiten bij de doelgroep. Bijvoorbeeld naar mannen
of de werkende groep en in een andere setting, bijvoorbeeld op een ROC school. Tevens is het aan te
raden om onderzoek te doen naar het combineren van interventies gericht op diverse subgroepen
van personen met een lage ses, met als hoofdzakelijk doel de kosten van interventies te beperken.
Verder is het van belang om de effectiviteit van leefstijlinterventies te onderzoeken, waarmee de
toekomstige interventies beter wetenschappelijk onderbouwd kunnen worden. Een praktijkgerichte
aanpak, waarbij de doelgroep betrokken wordt in het onderzoek, is aan te raden. Dit om de kloof
tussen aanbod en vraag te verkleinen. Verder is onderzoek naar persoonsgerichte interventies
gebaseerd op de vraag van een individu gewenst. Ook het gebruik van social media als pr-middel
voor toekomstige interventies dient onderzocht te worden.
81
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Referenties
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
Mackenbach, J.P. and M.J. Bakker, Tackling socioeconomic inequalities in health: analysis of
European experiences. The Lancet 2003. 362: p. 1409 - 1414.
Kunst, A., Sociaal-economische verschillen in sterfte en gezondheid in Nederland. Centraal
bureau voor de statistiek 2007: p. 34-44.
Centraalbureauvoordestatistiek. 2011 [cited 2010 23 February 2011 ]; Available from:
www.cbs.nl/nl-NL/menu/cijfers/statline/zelf-tabellen-maken/default.htm
Mackenbach, J.P. and K. Stronks, The development of a strategy for tackling health
inequalities in the Netherlands International journal for equity in health 2004. 3: p. 1-7.
Houweling, T.A.J. and J.P. Mackenbach, Nieuwe kansen om gezondheidsverschillen terug te
dringen. Nederlands tijdschrift geneeskunde 2009. 153.
Busch, M.C.M. and C.T.M. Schrijvers, Effecten van leefstijlinterventies gericht op lagere
sociaaleconomische groepen. 2010, RIVM. p. 80.
Stronks, K., Maatschappij als medicijn. 2007.
Hoogervorst, H., Kiezen voor gezond leven 2007-2010, in Preventienota. 2006, Ministerie van
Volksgezondheid, Welzijn en Sport: Den Haag. p. 52.
Kunst, A.E., Socioeconomic inequalities in health in Central and Eastern Europe: synthesis of
results of eight new studies International journal of public health 2009. 54: p. 197-200.
Stirbu, I., et al., Educational inequalities in avoidable mortality in Europe Journal of
epidemiology and community health online first 2009.
MinisterievanVolksgezondheidWelzijnenSport, Naar een weerbare samenleving, beleidsplan
aanpak gezondheidsverschillen op basis van sociaaleconomische achtergronden 2008,
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Den Haag. p. 23.
Vogli, R.M.P.H.D., D.D. Gimeno, and M.D. Kivimaki, Socioeconomic inequalities in health in 22
European countries The New England journal of medicine 2008. 359: p. 1290-1291.
Rijnsoever, M.P.v., et al., Verschillen in leefstijl en gezondheid tussen mensen met en zonder
schulden. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen, 2011. 89: p. 43-50.
Marmot, M., S. Friel, and R. Bell, Closing the gap in a generation: health equity through
action on the social determinants of health Lancet, 2008. 372: p. 1661-16689.
GGDGelre-IJssel, Sociaal economische gezondheidsverschillen in de regio Gelre-IJssel 2010.
Heutink, H., et al., Wat hebben mensen met een lage en hoge(re) SES zelf te zeggen over
gezond leven? . Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen, 2010. 1: p. 10-12.
Parmenter, K., J. Waller, and J. Wardle, Demographic variation in nutrition knowledge in
England. Oxford university press, 2000. 15(2): p. 163-174.
Wardle, J. and A. Steptoe, Socioeconomic differences in attitudes and beliefs about healthy
lifestyles Journal of epidemiology and community health 2003. 57: p. 440-443.
Bleeker, J., et al., Sociaal-economische gezondheidsverschillen in Nederland: ook buiten de
grote steden een probleem, Noord-Nederland als voorbeeld. Tijdschrift voor
Gezondheidswetenschappen, 2008. 2: p. 69-70.
GGDZuid-HollandWest, Gezondheid op peil in Zuid-Holland West, Regionale Volksgezondheid
Toekomst Verkenning 2010. 2010: Zoetermeer. p. 220.
Ministerie van Volksgezondheid, W.e.S., Gezondheid dichtbij, in Landelijke nota
gezondheidsbeleid 2011, Rijksoverheid.
Rijksoverheid. Hoe hoog is het minimumloon? 2011 31 maart 2011; Available from:
http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/minimumloon/vraag-en-antwoord/hoe-hoog-ishet-minimumloon.html.
RIVMcentrumgezondleven. Interventies 2011 [cited 2011 23 February 2011]; Available from:
http://loketgezondleven.nl/interventies/.
82
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
GGDZuid-HollandWest, Analyses voor programme gezonde volwassenen. 2005-2009:
Zoetermeer.
Mills, A., M. Merson, and R. Black, International Public Health: diseases, programs, systems
and policies 2005: Jones & Bartlett Publishers. 730.
UTwente. Theorieën overzicht 2011; Available from:
http://www.utwente.nl/cw/theorieenoverzicht/Theory%20clusters/Health%20Communicati
on/theory_planned_behavior.doc/.
Verschuren, P. and H. Doorewaard, Designing a research project Vol. 1. 2005, Utrecht:
Lemma.
Savelkoul, M., A.J. Schuit, and I. Storm, Terugdringen van gezondheidsachterstanden door
gemeentelijk beleid: een literatuurverkenning naar effectiviteit van fysieke en sociale
omgevingsmaatregelen, in RIVM Rapport. 2010, RIVM: Bilthoven.
Adams, J., The mediating role of time perspective in socio-economic inequalities in smoking
and phsyical activity in older English adults. Journal of health psychology, 2009. 14(6): p. 794799.
Judge, K., et al., Health inequalities: a challenge for Europe in Tackling health inequalities:
governing for health. 2006, UK Presdency of the EU.
Bauld, L., et al., Promoting social change: the experience of health action zones in England.
Journal of social policy, 2005. 34: p. 427-445.
Gepkens, A. and L.J. Gunning-Schepers, Interventions to reduce socioecomic health
differences. European journal of public health, 1996. 6(3): p. 218-226.
Weinstein, Optimistic bias 1980.
83
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Appendices
Appendix I:
cijfers (gezonde) levensverwachting naar opleiding en inkomen
Appendix II:
betrokken actoren
Appendix III:
interviewleidraad
Appendix IV:
statusscore postcodegebieden Zuid-Holland West, laag-hoog
Appendix V:
wijkbeschrijving
Appendix VI:
interventies gericht op lage sociaal-economische status(ses) – leefstijlfactoren
84
Appendix I:
*Het inkomen is gebaseerd op gestandaardiseerd besteedbaar huishoudinkomen, laag inkomen staat gelijk aan de laagste 20% van dit inkomen, hoog inkomen aan de hoogste 20% van
dit inkomen. Cijfers CBS.
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
cijfers (gezonde) levensverwachting naar opleiding en inkomen
85
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Appendix II:
betrokken actoren
Verschillende actoren zijn betrokken bij sociaal-economische gezondheidsverschillen (segv) en/of
kunnen invloed hebben op de gezondheid van volwassenen met een lage sociaal-economische status
(ses). In deze appendix is een korte beschrijving te vinden de invloed welke de betrokken actoren
hebben op volwassenen met een lage ses en de mogelijke onderlinge relaties tussen deze actoren. In
afbeelding A zijn deze relaties schematisch weergegeven. Tussen de actoren kan onderscheid worden
gemaakt in het niveau van contact welke deze hebben met een volwassenen met een lage ses. Het
Verste niveau staat het verste van de personen af, het dichtste niveau heeft persoonlijk contact met
de mensen.
Overheid
De overheid heeft in het algemeen invloed op volwassenen met een lage ses, het verste niveau van
contact. In het bijzonder hebben het ministerie van volksgezondheid welzijn en sport; het ministerie
van onderwijs, cultuur en wetenschap; het ministerie van sociale zaken en werkgelegenheid en; het
ministerie van Financiën invloed op de lage ses groep. De overheid heeft door middel van wetten,
regels, uitkeringen en overheidscampagnes invloed op de lage ses groep. De groep heeft zelf ook
invloed op de overheid, door bijvoorbeeld te stemmen of problemen naar voren te dragen. Tevens
wordt de groep door de overheid als kwetsbare groep gezien, waardoor de groep ook invloed heeft
op het beleid van de overheid.
Verder heeft de overheid invloed op de gemeenten, aangezien de gemeenten onder de
overheid staan. Verder kan het met wetten, regels en geldstromen invloed hebben op de GGD
Nederland, op de regionale GGD, overige gezondheidsbevorderende instanties en huisartsen.
Gemeenten
De gemeenten hebben invloed op de lage ses groep door middel van bijvoorbeeld het regelen van
uitkeringen of huisvesting. Ook bijvoorbeeld groen en sportvoorzieningen in gemeenten kunnen
invloed hebben. De gemeenten staan dichterbij de lage ses groep dan de overheid, maar van
persoonlijk contact is nog geen sprake. De lage ses groep heeft invloed op de gemeenten en
gemeentelijk beleid door middel van stemmen, maar ook doordat de groep als kwetsbare groep
wordt gezien.
Gemeenten hebben invloed op de overheid, doordat zij hun beleid en ervaringen
terugkoppelen naar de overheid welke hier weer op reageert. De gemeenten hebben ook invloed op
de GGD doordat deze in opdracht werken van de gemeenten. De gemeenten hebben ook invloed op
de sociale contacten van personen, op dezelfde manier als de gemeenten invloed hebben op
86
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
volwassenen met een lage ses. Verder hebben gemeenten invloed op de programma’s van
welzijnsorganisaties en overige organisaties doordat zij vaak subsidies geven aan deze organisaties.
GGD
De GGD, zowel GGD Nederland als de regionale GGD’en, heeft invloed op volwassenen met een lage
ses door middel van interventies en het aanbieden van diensten zoals de openbare geestelijke
gezondheidszorg en de sociale medische advisering. De GGD staat in het algemeen redelijk dichtbij
de personen met een lage ses, echter is dit wel afhankelijk van de afdeling van de GGD. De
volwassenen uit de lage ses groep hebben opeen zelfde manier als bij de overheid en de gemeenten
invloed op de GGD.
De GGD heeft invloed op de overheid en de gemeenten doordat de GGD in opdracht van
deze instellingen werkt en deels gezien kan worden als een adviesorgaan. Verder biedt de GGD
diensten aan, aan de burgers, welke ook belangrijk zijn voor de overheid en gemeenten. Ook heeft
de GGD invloed op huisartsen, doordat zij cliënten (met problemen) door kunnen sturen naar
huisartsen. De kennis welke de GGD verzamelt is van invloed op overige gezondheidsbevorderende
instanties. De GGD heeft tevens invloed op de sociale contacten van volwassenen met een lage ses,
opeen zelfde manier als op de lage ses groep.
Overige gezondheidsbevorderende instanties
Bij overige gezondheidsbevorderende instanties kan gedacht worden aan bijvoorbeeld
patiëntenorganisaties en het rijksinstituut voor volkgezondheid en milieu. De invloeden op en van
volwassenen met lage ses komen overeen met die van de GGD. De GGD kan namelijk gezien worden
als een gezondheidsbevorderde instantie.
Doordat de gezondheidsbevorderende instanties overeenkomstige taken hebben met de
GGD komen de invloeden van deze instanties overeen met die van de GGD.
Sociale contacten
De sociale contacten van een persoon kunnen verschillende mensen zijn zoals: buurtgenoten,
collega’s, familie en vrienden. Deze personen staan qua contactniveau meestal dichtbij de personen
met een lage ses. Met hun eigen gedrag, hun waarden en normen kunnen deze personen iemand
beïnvloeden, zo ook een volwassenen met een lage ses. Deze beïnvloeding is wederzijds. De sociale
contacten van een persoon zouden invloed kunnen hebben op andere actoren, echter is dit rondom
het onderwerp niet van groot belang.
87
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Welzijnsorganisaties
Welzijnsorganisaties hebben vaak contact op een dicht niveau met de volwassenen met een lage ses.
De organisaties bieden verschillende activiteiten aan zoals: hulp bij financiën, een luisterend oor
bieden, naailes, taalles en beweegactiviteiten. Vaak hebben de medewerkers een vertrouwensrelatie
met hun leden en kunnen daardoor invloed hebben op bijvoorbeeld het gedrag van deze personen.
De welzijnsorganisaties passen hun programma vaak aan op de wensen van de leden of de
problemen welke spelen in een bepaalde wijk, op deze manier kunnen volwassenen met een lage ses
invloed hebben op de welzijnsorganisaties.
Welzijnsorganisaties hebben invloed op overige organisaties in de buurt, zoals buurthuizen.
Het kan zijn dat ze een concurrerende positie of samenwerkingpositie aannemen. Het programma
van de overige instanties zal beïnvloed worden door die van de welzijnsorganisaties. De
welzijnsorganisaties hebben op dezelfde manier invloed op de sociale contacten als op volwassenen
met een lage ses. Doordat welzijnsorganisaties dichterbij de burgers staan en weten wat er speelt in
de gemeente, hebben zijn invloed op gemeenten.
Overige organisaties
Onder overige organisaties vallen buurthuizen en kleinschalige activiteiten, zoals een sportactiviteit
georganiseerd door iemand in de wijk. De invloeden op andere actoren komen overeen met die van
de welzijnsorganisaties. De relatie met de gemeente is wel anders, doordat welzijnsorganisaties
vaker op hetzelfde niveau staan en meer contact hebben met de gemeenten dan de overige
organisaties.
Huisartsen
Huisartsen hebben vaak een vertrouwensrelatie met hun patiënten en staan qua contact dan ook
dichtbij de volwassenen met een lage ses. Huisartsen kunnen volwassenen met een lage ses
beïnvloeden door het advies wat zij deze personen geven op een spreekuur.
De huisartsen kunnen de GGD beïnvloeden doordat huisartsen personen door kunnen
verwijzen naar de GGD en de overleggen die hierbij plaatsvinden.
88
Overige gezondheidsbevorderende
instanties (o.a.)
- Patiëntenorganisaties
- Rijksinstituut voor volksgezondheid
en milieu (overheid)
Huisartsen
Sociale contacten
- Buurtgenoten
- Collega’s
- Familie
- Vrienden
Legenda
Rechtstreekse invloed op lage SES groep
Invloed op
Verste niveau van contact met lage SES groep
Middelste niveau van contact ,et lage SES groep
Dichtste niveau van contact met lage SES groep
Gemeente
- Financiën
- Huisvesting
Volwassene(n) met een lage SES
Overheid
- Ministerie van VWS
- Ministerie van OCW
- Ministerie van SZW
- Ministerie van Financiën
Overige organisaties
- Buurthuizen
- Kleinschalige activiteiten
Welzijnsorganisaties
- Hulpactiviteiten
- Recreatieve activiteiten
GGD
- GGD Nederland
- GGD Zuid-Holland West
- Afdeling Gezondheidsbevordering
- Openbare geestelijke
gezondheidszorg
- Sociaal Medische advisering
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
89
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Appendix III:
interviewleidraad
* toestemming voor opnemen interview.
Beste meneer, mevrouw,
Dit interview zal gaan over uw mening over gezondheid en onderwerpen die daar mee te maken
hebben. Bij het beantwoorden van de vragen gaat het om uw mening, er zijn geen goede of foute
antwoorden. De antwoorden op de vragen zullen anoniem worden verwerkt. Het is voor een
onderzoek naar de gezondheidsbeleving van mensen en hoe gezondheid beïnvloed kan worden.
Het interview zal ongeveer een uur duren en bestaat uit zes delen. Deel één gaat over
gezondheid en gezondheidsbeleving, deel twee gaat over leefgewoonten, deel drie gaat over het
veranderen van gewoonten, deel vier gaat over controle, deel vijf gaat over campagnes gericht op
leefgewoonten en in deel zes zijn er nog enkele algemene vragen.
* Heeft u nog vragen voordat we met het interview beginnen?
I. Gezondheid en gezondheidsbeleving
1. Wat vindt u gezond gedrag?
2. Wat vindt u ongezond gedrag?
3. Bent u tevreden over uw gezondheid?
4. Welk cijfer tussen de 1 en 10 geeft u uw gezondheid? Hierbij is 1 slecht en 10 goed.
a. Waarom?
5. Wat heeft u nodig om u gezond te voelen?
6. Denkt u dat u zich gezonder zou kunnen voelen?
a. Hoe dan?
II. Leefgewoonten
7. Wat voor cijfer tussen de 1 en de 10 geeft u roken? Hierbij is 1 heel stom en 10 heel leuk.
a. Waarom?
b. Welke voordelen ziet u van roken?
c. Welke nadelen ziet u van roken?
d. Welke invloed heeft roken volgens u op uw gezondheid? Naar voorbeeld vragen.
90
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
8. Wat voor cijfer tussen de 1 en de 10 geeft u alcoholgebruik? Hierbij is 1 heel stom en 10 heel
leuk.
a. Waarom?
b. Welke voordelen ziet u van alcoholgebruik?
c. Welke nadelen ziet u van alcoholgebruik?
d. Welke invloed heeft alcoholgebruik volgens u op uw gezondheid? Naar voorbeeld
vragen.
9. Welk cijfer tussen de 1 en de 10 geeft u voldoende bewegen? Hierbij is 1 heel stom en 10
heel leuk. De idee vanuit de overheid is nu 30 minuten bewegen per dag, voorbeelden van
bewegen zijn stofzuigen, lopen, fietsen en sporten.
a. Waarom?
b. Welke voordelen ziet u van voldoende bewegen?
c. Welke nadelen ziet u van voldoende bewegen?
d. Welke invloed heeft bewegen volgens u op uw gezondheid? Naar voorbeeld vragen.
10. Welk cijfer tussen de 1 en 10 geeft u gezond eten? Hierbij is 1 heel stom en 10 heel leuk.
a. Waarom?
b. Wat is gezond eten voor u?
c. Welke voordelen ziet u van gezond eten?
d. Welke nadelen ziet u van gezond eten?
e. Welke invloed heeft voeding volgens u op uw gezondheid? Naar voorbeeld vragen.
III. Veranderen van leefgewoonten
11. Hoe zien uw leefgewoonten eruit?
a. Rookt u?
b. Hoeveel glazen alcohol drinkt u gemiddeld per week?
c. Kunt u een beschrijving geven van hoeveel u beweegt op een dag?
d. Wat eet u zoal op een dag?
12. Is er een leefgewoonte (roken, alcoholgebruik, bewegen, voeding) die u zou willen
veranderen?
a. Waarom wel/niet per gewoonte bespreken.
91
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
13. Als u een leefgewoonte wilt veranderen, welke voor- en nadelen van deze veranderingen
verwacht u daar dan van?
a. Bespreken van de afweging.
b. Welke voor- en nadelen ziet u voor het veranderen van leefgewoonte welke u niet
wilt veranderen?
14. Is er iets wat u tegen houdt om een leefgewoonte te veranderen?
a. Bespreken voor roken/alcoholgebruik/bewegen/voeding.
b. Geld/tijd/geen zin/geen begeleiding.
c. Antwoord gebaseerd op ervaringen uit het verleden?
15. Hoe zou hier iets aan gedaan kunnen worden?
a. Genoemde punten bij vraag 15 langslopen.
b. Hulpinstanties/omgeving verbeteren/social media/ groepsprojecten/begeleiding.
16. Welke omstandigheden in uw leven hebben een positieve invloed bij het veranderen van een
leefgewoonten?
a. Factoren welke al aanwezig zijn.
b. Factoren welke niet aanwezig zijn, maar niet als belemmering worden ervaren.
IV. Controle
17. Wat is er bij u voor nodig om de verandering van een leefgewoonte vol te houden?
18. Hoe denkt u dat te bereiken?
V. Campagnes gericht op leefgewoonten
19. Kent u campagnes gericht op roken, alcoholgebruik, bewegen en/of voeding?
a. Welke campagnes?
b. Gericht op welke leefstijl.
20. Denkt u dat deze campagnes werken?
a. Wat werkt wel/niet.
b. Werkt het bij u?
c. Heeft u een positief/neutraal/negatief gevoel bij deze campagnes?
21. Wat zou u een goede campagne of actie vinden?
92
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
VI. Algemene vragen:
1. Geslacht: man / vrouw
2. Leeftijd….
3. Geboorteland: …………………….
4. Geloof: …………………….
5. Wat is uw hoogst afgeronde opleiding?
6. Heeft u momenteel werk?
a. Zo ja, wat voor een werk doet u? …………………….
* Heeft u zelf nog opmerkingen en/of vragen?
* Bedankt voor uw medewerking.
93
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Appendix IV: statusscore postcodegebieden Zuid-Holland West, laag-hoog
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Prinsenhof.: 3807, (Leidschendam-Voorburg)
Palenstein, Hoornerhage, van Tuyllpark.: 3797 (Zoetermeer)
Ter Heijde aan Zee.: 3767 (Westland)
Buitenhof.: 3582, (Delft)
Vrijenban.: 3572, (Delft)
Voorhof.: 3531, (Delft)
Wippolder.:3455, (Delft)
De Heuvel.: 3417, (Leidschendam-Voorburg)
Meerzicht-oost.: 3374 (Zoetermeer)
Ruiven.:3199, (Delft)
Hof van Delft.:3075, (Delft)
12. Buytenwegh, Meerpolder.: 2977 (Zoetermeer)
13. ’t Loo, Voorburg Noord nieuw.: 2945, (Leidschendam-Voorburg)
14. Te Werve-Oost, Oud-Rijswijk, Bomenbuurt, Welgelegen, Rembrandtkwartier,
Havenkwartier.: 2878 (Rijswijk)
15. Muziekbuurt, Wilhelminapark.: 2657 (Rijswijk)
16. Driemanspolder.: 2610 (Zoetermeer)
17. Vlietpolder.: 2218 (Westland)
18. Tanthof-West.:2203, (Delft)
19. Meerzicht-West, Westerpark e.o., Buitengebied-West.: 2115 (Zoetermeer)
20. Voordijkshoorn.:2112, (Delft)
21. Tanthof-Oost.:2067, (Delft)
22. Wateringen, Plan-Zuid, ’t Hof e.o. en Wateringen-Noord, verspreide huizen in het
Zuidoosten, Vliettuinen.: 2011 (Westland)
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
Pijnacker, Oude leede, Katwijk, Noord-Pijnacker, Zuid-Pijnacker.: 1826 (Pijnacker-Nootdorp)
Sion, Stervoorde, Eikelenburg, Hoekpolder.: 1848 (Rijswijk)
Zoeterhage.: 1781 (Zoetermeer)
Poeldijk.: 1763 (Westland)
Dorp, rokkehage.: 1744 (Zoetermeer)
Damlaan, De Rietvink, Veursestraatweg-Noord.: 1630, (Leidschendam-Voorburg)
Julianapark, Huis te Lande, Stationskwartier, Te Werve.: 1610 (Rijswijk)
Spoorzicht, Kleurenbuurt, Artiestenbuurt.: 1605 (Rijswijk)
Kwintsheuvel, verspreide huizen in het Noordwesten.: 1599 (Westland)
’s-Gravenzande.: 1589 (Westland)
Bospolder, Honselersdijk.: 1566 (Westland)
Voorburg-Noord Oud.:1499, (Leidschendam-Voorburg)
Maasdijk.: 1439 (Westland)
Negenhuizen en Zouteveen, Schipluiden, Hodenpijl, ’t Woudt.: 1343 (Midden-Delftland)
Zijlwatering en have, groot-Deijleroord en Ter Weer, Maaldrift, Weteringpark.:1296
(Wassenaar)
Seghwaert-Zuidwest.: 1288 (Zoetermeer)
Monster-Zuid, Monster-Noord, verspreide huizen.: 1208 (Westland)
Poelpolder.: 1138 (Westland)
Leidschendam-Zuid, Wilsveen, Stompwijk, Zeeheldenwijk, Landelijk gebied.: 1073,
(Leidschendam-Voorburg)
Oosterheem-oost.: 1039 (Zoetermeer)
94
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
43. Stadscentrum.: 1032 (Zoetermeer)
44. Filmbuurt.: 1026 (Zoetermeer)
45. Staatsliederenbuurt West, Oost.: 1023 (Westland)
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
Den Hoorn, verspreide huizen Schipluiden.: 987 (Midden-Delftland)
De Lier.: 954 (Westland)
Centum Venen, Nieuwe Veen I.: 933 (Pijnacker-Nootdorp)
Binnenstad.: 889, (Delft)
Overvoorde, Strijp, presidentenbuurt, Ministerbuurt.: 882 (Rijswijk)
Raadhuiskwartier, Verzetsheldenwijk, ‘t Lien.: 872, (Leidschendam-Voorburg)
Seghwaert-Noordoost.: 871 (Zoetermeer)
Rijksdorp met De Pan, De Pauuw, Dorp Wassenaar, Oostdorp, De Deijl, verspreide huien
Duinrell Wassenaarse Slag.: 795 (Wassenaar)
Oosterheem-Zuidwest, Noordoost.: 753 (Zoetermeer)
Rokkeveen-Oost, Lansinghage.: 746 (Zoetermeer)
Oud-clingendael, Kerkehout, verspreide huizen Eikenhorst.:714 (Wassenaar)
Noordhove-West, Oos, alleen scheidingszonet.: 624 (Zoetermeer)
Achter het Raadhuis, Hoogeveen Zuid, Hout Baljpark, Nieuwe Veen II, Tedingerbroek,
Kruisweg, Noukoop, Balji, Dwarskade.: 605 (Pijnacker-Nootdorp)
Schieweg.:582, (Delft)
Bebouwde kom ’s Gravenzande.: 578 (Westland)
Gaag, maasland.: 476 (Midden-Delftland)
De Zijde, Duivenvoorde.:446, (Leidschendam-Voorburg)
Delfgauw-Kern, verspreide huizen Delfgauw.:420 (Pijnacker-Nootdorp)
Cromvliet, Leeuwendaal.: 363 (Rijswijk)
Klapwijk, Vlieland-Nieuwkoop.: 332 (Pijnacker-Nootdorp)
Hoornweijk, Broekpolder, Kraayenburg, Vrijenban.: 328 (Rijswijk)
Plaspoelpolder, elsenburg, Pasgeld, Haantjes.: 321 (Rijswijk)
Voorburg-Oost, centrum.: 294, (Leidschendam-Voorburg)
Essellanden.: 241 (Westland)
Balijbos, rokkeveen-West.: 237 (Zoetermeer)
Voorbrug-West.: 223, (Leidschendam-Voorburg)
Essesteyn, Damsigtkwartier.: 203, (Leidschendam-Voorburg)
De Leyens.: 151 (Zoetermeer)
Gasthuislaan.: 90 (Westland)
Delfste Hout.: 85, (Delft)
Abtswoude.: 40, (Delft)
Park Leeuwenbergh.: 39, (Leidschendam-Voorburg)
Nieuw-Wassenaar, Duindigt met Groenendaal, Klingenbosch.33 (Wassenaar)
Drie papegaaien, Ous Wassenaar, De Kieviet.:32 (Wassenaar)
* De wijken staan gerangschikt van een hoge naar een lage score. Hoe hoger de score is, hoe
slechter de score van de wijk is. Gegevens sociaal cultureel planbureau.
95
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Appendix V:
wijkbeschrijving
De weergegeven gegevens per wijk zijn op sommige punten verschillend, doordat niet van elke wijk
dezelfde informatie beschikbaar was.
Delft, Buitenhof
De wijk Buitenhof telt 14.348 bewoners, in de wijk wonen relatief veel kinderen en ouderen. De
samenstelling van huishoudens in de wijk komt overeen met die van de rest van Delft, alleen zijn er
meer eenoudergezinnen in de wijk. Het meest voorkomende woningtypen zijn flatwoningen en
meergezinswoningen. 80% van de woningen bestaat uit huurwoningen, waarvan 95% sociale
huurwoningen zijn, dit is beide relatief veel. Een kenmerk, en waarschijnlijk een verklaring voor de
lage status van de wijk, is dat er veel goedkope grote huizen zijn in de wijk. Deze huizen trekken
voornamelijk grote, allochtone gezinnen aan.
38,5% van de inwoners van de wijk Buitenhof is allochtoon. Dit zijn voornamelijk Turken,
Surinamers, Irakezen, Nederlands Indiërs, Iraniërs, Marokkanen en Antillianen.
In Buitenhof heeft ruim 48% van de huishoudens een inkomen lager dan €23.800,- netto per
maand, bijna 25% heeft een inkomen van minder dan €1700,-. 60% van de bijstandsgerechtigden en
23% van de werklozen van Delft woont in Buitenhof. Tevens is het aantal personen met als hoogst
genoten opleiding basisonderwijs of vmbo relatief hoog in de wijk.
Bron: wijkbarometer Delft, Buitenhof, 2009.
Leidschendam-Voorburg, Prinsenhof
De wijk Prinsenhof heeft 5.213 inwoners, de leeftijdsverdeling komt overeen met de gehele
gemeente. De wijk bestaat uit flats, etagewoningen en rijtjeswoningen, ruim de helft van de
woningen zijn huurwoningen.
44% van de inwoners van de wijk heeft een niet westerse afkomst, dit aantal neemt sterk
toe. Om welke groepen het gaat is onbekend.
In de wijk heeft 46% een laag inkomen, het aantal personen met een bijstandsuitkering is
hoog. Tevens zijn er relatief veel werkzoekende in de wijk.
Bron: wijkatlas Leidschendam-Voorburg, Prinsenhof, 2010.
Zoetermeer, Palenstein
In de wijk Palenstein wonen 5.892 mensen. In vergelijking met heel Zoetermeer wonen er veel
personen tot en met 39 jaar in de wijk en zijn er veel eenpersoonshuishoudens. De wijk wordt tevens
gekenmerkt door veel hoogbouw en huurwoningen. De gemeente Zoetermeer is sinds 2006 bezig
96
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
met de status van de wijk te verbeteren door onder andere de bouw van nieuwe huizen en de aanleg
van groen.
51% van de inwoners van Palenstein is autochtoon, dit is ruim 20% lager dan het gemiddelde
van Zoetermeer. Verder is 9% westerse allochtoon en 40% niet westerse allochtoon. Van de niet
westerse allochtonen is 2% Turk, 6% Marokkaan, 9% Surinamer, 5% Antiliaan/Arubaan en 18% valt
onder de groep met een andere afkomst.
In Palenstein heeft bijna 64% van de huishoudens een inkomen lager dan €2100,-, gemiddeld
is dit voor Zoetermeer ruim 36%. Eind 2009 waren er 400 werkzoekenden in de wijk, wat in
vergelijking met de andere wijken in Zoetermeer hoog is. Verder heeft 53% van de inwoners heeft
een lage opleiding, maximaal vmbo.
Bron: wijkgegevens Zoetermeer, Palenstein, 2009.
97
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Appendix VI: interventies; lage sociaal-economische status (ses) – leefstijlfactoren
Interventies specifiek op leeftijdsgroep
Volwassenen
* Adolescenten – lage ses – lichamelijke activiteit/bewegen, overgewicht, voeding.
Er zijn geen interventies bekend welke gericht zijn op adolescenten (18 t/m 24 jaar) en lage ses, in
combinatie met lichamelijk activiteit/bewegen, overgewicht en/of voeding.
* Adolescenten – lage ses – roken en alcohol.
Er zijn geen interventies bekend welke gericht zijn op adolescenten (18 t/m 24 jaar) en lage ses, in
combinatie met roken en alcohol.
*Volwassenen 25 t/m 49 – lage ses – lichamelijke activiteit/bewegen, overgewicht, voeding.
1. Coach & Coach
Doelgroep: vaders in de leeftijd van 25-50 jaar welke laagopgeleid zijn.
Doel: vaders in de leeftijd van 25-50 jaar hebben na blootstelling aan de interventie een grotere
intentie gezond(er) gedrag te vertonen op het gebied van alcohol, voeding en beweging. Trimbosinstituut en NIGZ een e-learning interventie voor laagopgeleide vaders, die zij samen met hun 9-12
jarige kind bezoeken. De interventie bestaat uit een website met een pakkend verhaal en
bijbehorende opdrachten over gezond eten, bewegen en verantwoord alcoholgebruik. Leerlingen uit
groep 6-8 bezoeken de website met hun vader als huiswerkopdracht bij bestaande
onderwijsprogramma’s op het gebied van gezondheid, zoals ‘Ga voor gezond!’.
Beoordeling: Link: http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/c/13335/
Volwassenen – lage ses – roken en alcohol.
Er zijn geen interventies bekend welke gericht zijn op volwassenen (25 t/m 49 jaar) en lage ses, in
combinatie met roken en alcohol.
* Jonge ouderen 50 t/m 64 – lage ses – lichamelijke activiteit/bewegen, overgewicht, voeding.
Er zijn geen interventies bekend welke gericht zijn op jonge ouderen (50 t/m 64 jaar)lage ses, in
combinatie met lichamelijk activiteit/bewegen, overgewicht en/of voeding.
* Jonge ouderen 50 t/m 64 – lage ses – roken en alcohol. Er zijn geen interventies bekend welke
gericht zijn op jonge ouderen (50 t/m 64 jaar)lage ses, in combinatie met roken en alcohol
* Ouderen 50+ – lage ses – lichamelijke activiteit/bewegen, overgewicht, voeding.
* Ouderen 50+ – lage ses – roken en alcohol.
2. Consultatie Bureau voor 0uderen/senioren
Doelgroep: ouderen in lage ses groep.
Doel: het bevorderen van de gezondheid en het welbevinden van de oudere mens, waarbij aandacht
is voor preventie van gezondheids- en welzijnsproblemen. Daarbij staat voorop het bevorderen van
zelfstandigheid en het behoud van de eigen regie en zeggenschap over het eigen leven. Tijdens een
consult met een extra geschoolde wijkverpleegkundige worden gezondheidsrisico's onderzocht en in
kaart gebracht. De cliënt krijgt voorlichting en adviezen met betrekking tot gezonde leefstijl en
preventieve acties voor het reduceren of voorkomen van risico's. Zo nodig vinden vervolgconsulten
plaats voor verdere verdieping of begeleiding. De verpleegkundigen worden regelmatig bijgeschoold.
Beoordeling: Link: http://loketgezondleven.nl/i-database/interventies/c/4683
http://loketgezondleven.nl/i-database/interventies/p/5107
98
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
* Kinderen – lage ses – lichamelijke activiteit/bewegen, overgewicht, voeding.
Er zijn geen interventies bekend welke gericht zijn op kinderen (4 t/m 11 jaar) lage ses, in combinatie
met lichamelijk activiteit/bewegen, overgewicht en/of voeding.
* Kinderen – lage ses – roken en alcohol.
Er zijn geen interventies bekend welke gericht zijn op kinderen (4 t/m 11 jaar) lage ses, in combinatie
met roken en alcohol.
* Jongeren – lage ses – lichamelijke activiteit/bewegen, overgewicht, voeding.
Er zijn geen interventies bekend welke gericht zijn op jongeren (12 t/m 17 jaar) lage ses, in
combinatie met lichamelijk activiteit/bewegen, overgewicht en/of voeding.
* Jongeren – lage ses – roken en alcohol.
Er zijn geen interventies bekend welke gericht zijn op jongeren (12 t/m 17 jaar) lage ses, in
combinatie met roken en alcohol
* Ouderen 65+ – lage ses – lichamelijke activiteit/bewegen, overgewicht, voeding.
* Ouderen 65+ – lage ses – roken en alcohol.
Algemeen: Interventies niet specifiek op leeftijdsgroep – lage ses – leefstijl
1. Gezonde leefgewoonten; Een community-based voedings- en beweeginterventie
Doelgroep: volwassen personen met een lage economische status, diabetes.
Doel: implementatie en uitvoering van programma’s die een gezonde leefstijl bevorderen voor:
inwoners met een lage sociaal-economische status, diabetes. Realiseren van voorwaarden voor
lokale inbedding i.h.k.v. uitvoering van voedingsinterventies gekoppeld aan bewegingsprogramma’s.
Beoordeling: Link: http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/g/4875/
2. Voorlichtings-/doe-bijeenkomst overgewicht volwassenen uit lage ses-groepen
Doelgroep: lage ses groepen, volwassenen.
Doel: bevorderen gezond eet- en beweeggedrag, en verminderen van overgewicht in lage ses
(sociaal-economische status)-groepen. Eenmalige interactieve bijeenkomst afgestemd op de
doelgroep: Eet- en beweegspel; Gezond-leven-spel; Voedingsquiz; Roerbakdemonstratie.
Thema: voeding, lichamelijke activiteit/bewegen, overgewicht.
Beoordeling: Link: http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/v/229/
3. Cyclus voorlichtings-/doe-bijeenkomsten overgewicht volwassenen uit lage ses-groepen
Doelgroep: lage ses, volwassenen.
Doel: Het bevorderen van gezond eet- en beweeggedrag, en het verminderen van overgewicht bij
lage ses-groepen. Deelnemers bewust maken van gezonde voeding, en de balans tussen voeding en
bewegen. Deelnemers laten ervaren dat gezonde voeding ook lekker en betaalbaar kan zijn.
Deelnemers laten weten waar ze gezonde voeding kunnen kopen en hoe ze gezonde voeding kunnen
bereiden. Werkwijze: 3 bijeenkomsten; Bijeenkomst 1: Voorlichting/kiezen. Bijeenkomst 2:
Supermarktrondleiding/kopen. Bijeenkomst 3: Kookdemonstratie/bereiden van gezonde voeding. De
GGD Hart voor Brabant voert niet uit maar ondersteunt, begeleidt en bemiddelt.
Beoordeling: Link: http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/c/7129/
99
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
4. BOS-project Leiden Zuid-West (gebeurt op meerdere plekken in NL)
Doelgroep: lage ses, kinderen 4 t/m 18 jaar.
Doel: de wijk Leiden Zuidwest staat op de lijst van 56 probleemwijken in Nederland. Voor de wijk is
door de gemeente een Wijk Ontwikkelings Plan gemaakt. Het welzijnsniveau in de wijk is over een
breed terrein lager dan in de rest van Leiden. Positief punt is het grote aantal welzijns- en
sportvoorzieningen in de wijk die echter niet allemaal voldoen aan de huidige eisen destijds. Het
tegengaan van gezondheidsachterstanden door gebrek aan beweging, ongezonde leefstijlen en
overgewicht. - 150 sportactiviteiten per jaar voor kinderen 4-12 jaar- 70 % van de kinderen 4-12 jaar
neemt deel sportactiviteiten- 2 sportactiviteiten per week voor jongeren 13-19 jaar- een bereik van
30-40 jongeren per week- het aantal jongeren dat voldoet aan de beweegnorm stijgt in 2008 met 5 %
ten opzichte van de nulmeting in 2006- het percentage jongeren met overgewicht daalt van 13 % in
2003 naar 11 % in 2009.
BOS: Buurt, Onderwijs, Sport. De BOS-impuls is een tijdelijke stimuleringsmaatregel van VWS. Met de
BOS-impuls worden achterstanden van jongeren van 4 tot 19 jaar aangepakt. Het laagdrempelig
aanbieden van ‘arrangementen’ moet een gezonde en actieve leefstijl bevorderen en onderwijs- en
opvoedingsachterstanden terugdringen. Gemeenten konden tot 1 april 2006 voorstellen indienen
voor projecten. Inmiddels is de stimuleringsregeling uitgeput. Buurt- onderwijs- en sportorganisaties
werken samen onder regie van de gemeente om een BOS-initiatief op wijkniveau te realiseren.
Sportactiviteiten maken in ieder geval onderdeel uit van de BOS-arrangementen. Meestal spelen ook
gezondheidsonderwijs en buurtactiviteiten een rol. Zo wordt tevens de onderlinge betrokkenheid in
de buurt vergroot. Dit sluit aan bij het gedachtegoed van de nieuwe Wet maatschappelijke
ondersteuning. De uiterste inzendtermijn voor BOS-projecten is inmiddels verstreken.
Beoordeling: Link: http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/b/11341/
5. Hartstikke Gezond in Boelenslaan (gebeurt in meerdere wijken)
Doelgroep: kinderen van 4-12 jaar in achterstandssituaties (en hun opvoeders).
Doel: vergroten van de kansen op gezondheid van kinderen van 4-12 jaar in achterstandssituaties,
bewust kiezen voor spelenderwijs bewegen. - deelname beide basisscholen aan het project- beide
basisscholen hebben een voedingsbeleid op school waarin regels en afspraken staan m.b.t.
pauzehap, drinken op school en traktaties- het percentage kinderen dat jaarlijks deelneemt aan
tenminste een activiteit is 60%- 20% van de kinderen met overgewicht of obesitas van groep 6,7,8
van de basisschool neemt met een ouder deel aan een op dit thema gerichte cursus- de
beroepskrachten hebben deelgenomen aan een traject om hun deskundigheid op dit onderwerp te
bevorderen.- minimaal 3 sportverenigingen hebben een bijdrage geleverd aan de sport- en
beweegactiviteiten.- 50% van de kinderen is bekend met het doel en de activiteiten van het project70% beroepskrachten is bekend met het doel en activiteiten van dit project- 50% van de kinderen
weet dat bewegen gezond is- 40% van de ouders weet dat een kind minimaal 1 uur per dag zou
moeten bewegen, waarvan 2 keer per week sport- het percentage dat lid is geworden van een
sportvereniging is toegenomen met 5%- het aantal kinderen met overgewicht is in ieder geval stabiel
gebleven- het aantal kinderen dat zich bewust is van het belang van gezond eetgedrag is verhoogd
met 30%- versterking van de dorpsgebonden samenwerking en afstemming tussen de lokale partijenvergroting van de betrokkenheid van ouders bij school, sport- en buurtverenigingen en activiteiten,
een grotere sociale samenhang- verbetering van de speel- en leefomgeving van de kinderen in het
dorp- een straatbeeld met meer buiten spelende kinderen
Beoordeling: Link: http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/h/11551/
6. Gezonde voeding & leefstijl
Doelgroep: kwetsbare groepen, volwassenen.
100
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
Doel: Interactieve voorlichting door diëtist en/of allochtone zorgconsulent over gezonde voeding en
het belang van bewegen met aandacht voor cultuurgebonden eetgewoontes. Interactieve
werkvormen: supermarktrondleiding, workshop gezonde hapjes of een Foodparty. Preventie
overgewicht bij kwetsbare volwassenen(lage ses, allochtonen en vluchtelingen).Na afloop hebben 5
van de 10 deelnemers kennis en inzicht in goede voeding.
Beoordeling: Link: http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/g/12211/
7. Gezond in de buurt
Doelgroep: kwetsbare groepen, alle leeftijden.
Doel: het programma ‘Gezond in de buurt’ heeft tot doel de participatie van kwetsbare burgers te
bevorderen door middel van het verbeteren van hun gezondheidssituatie en door hen te faciliteren
en ondersteuning te bieden om deel te nemen aan sociale netwerken en activiteiten. Grote steden
zijn vindplaatsen van sociaal-economische gezondheidsverschillen. Deze verschillen zijn vooral het
gevolg van de opstapeling van gezondheidsproblemen in achterstandsbuurten. Daarbovenop lijkt het
wonen in een achterstandsbuurt van een grote stad een extra risico voor de gezondheid van de
bewoners. Hiermee is de buurt niet alleen vindplaats van gezondheidsachterstanden, maar ook
oorzaak. De natuurlijke tendens is dat gezondheidsverschillen tussen de bevolking met een lage
sociaal-economische status (ses) en de bevolking met een hoge ses verder toenemen. Een intensieve
lange termijnaanpak met intersectorale acties moet er toe leiden dat sociaal-economische
gezondheidsverschillen niet verder toenemen of verminderen. Bewonersparticipatie en
intersectorale samenwerking zijn secundaire/intermediaire doelstellingen van ‘Gezond in de buurt’.
Beoordeling: Link: http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/g/5795/
http://www.ggdbzo.nl/GGDbzo_C01/?ComID=1&ModID=40&Time=143827
8. Wijkgericht werken aan gezondheidsbevordering: “Gezond samen leven!”,meerdere wijken
Doelgroep: kwetsbare groepen, alle leeftijden.
Doel: hoofddoel van Gezond samen leven is het bevorderen gezond gedrag in een gezonde
omgeving. Daarmee worden Sociaal-economische gezondheidsverschillen verkleind. Gezond Samen
Leven beoogt dit doel te bereiken door: - Participatie van de doelgroep bij gezondheidsbevorderende
interventies- Een intersectorale samenwerkingstructuur voor gezondheid op lokaal niveau te
bewerkstelligen en in stand te houden (netwerk gezondheidsbevordering)- Interventies ontwikkelen
en implementeren die zijn afgestemd op de behoeften, gezondheidssituatie en fysieke omgeving van
bewoners- Verbeteren van sociale cohesie- Doelgroep bereiken door het verspreiden van informatie
via bestaande sociale netwerken- Bevorderen van de gezondheid van genoemde groepen
Beoordeling: Link: http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/w/6211/
http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/w/7075/ www.ggdzl.nl en
www.gbutrecht.nl
9. KIDS Sport in Oost (Gezond leven in Oost)
Doelgroep: kinderen van 4 – 12 jaar welke in een gezin leven met lage ses.
Doel: verhogen deelname aantal kinderen met armoede binnen het gezin aan de georganiseerde
activiteiten in de buurt; - verhogen deelname aantal kinderen met armoede binnen het gezin aan
activiteiten onder en na schooltijd; - verbeteren kwaliteit bewegingslessen; - verhogen gezonde
leefstijl Output. Binnen KIDS Sport in Oost realiseert de gemeente Bergen op Zoom de volgende
activiteiten: - een beweegmanager ondersteunt de groepsleerkrachten van de basisscholen; - er
worden sportkennismakingsleskaarten ontwikkeld; - in vier periode van 3 weken per jaar worden er
kennismakingsactiviteiten georganiseerd in samenwerking met de sportverenigingen; - kinderen met
101
Lage sociaal-economische status, gemiddelde gezondheid?!
Juli 2011
een motorische achterstand kunnen deelnemen aan MRT lessen; - de GGD organiseert het project
Move Your Heart Eat Smart en Goede voeding hoeft niet veel te kosten. Verwachte resultaten
(outcome) Alle kinderen op de basisscholen in de wijk Oost, nemen deel aan de activiteiten onder
schooltijd; - alle kinderen op de basisscholen weten wat een gezonde voeding inhoudt; - 50% van de
kinderen op de basisscholen neemt deel aan de naschoolse activiteiten en aan activiteiten in de
buurt.
Beoordeling: Link: http://www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/k/11633/
10. FLITS: Fit Leven en Integreren door Training en Sport
Doelgroep:volwassenen met lage ses en niet westerse afkomst.
Doel: algemene doelstelling is het bevorderen van een gezondere leefstijl bij laag opgeleide mensen
met een niet-westerse achtergrond die gezondheidsklachten hebben (chronische ziekten, depressie,
pijn) en een ongezonde leefstijl wat: verbeteren van conditie, kwaliteit van leven, pijnklachten,
ervaren gezondheid, onnodig huisartsenbezoek, BMI en buikomvang, wekelijkse (sport)activiteiten,
kennis over gezond leven bij wie: de doelgroep laag opgeleide mensen met niet-westerse
achtergrond, gezondheidsproblemen en een ongezonde leefstijl wanneer: metingen bij aanvang en
afronding van het programma (programmaduur is 3-4 maanden) en 3-4 maanden na het programma
in welke mate: klinisch relevante en significante verbetering op bovengenoemde uitkomstmaten
Beoordeling: Link: http: //www.loketgezondleven.nl/i-database/interventies/f/13151/
102