Werkboek Beleggen - Wetenschapsknooppunt Zuid
advertisement
Werkboek voor jonge beleggers Wetenschapsknooppunt Erasmus Universiteit Rotterdam 1200 – Praagse miniatuur (kleine afbeelding in een boek) van een werkplaats voor manuscripten (geschreven boeken) waar de leerjongen Everwinus een bloemendecoratie schildert terwijl zijn leermeester Hildebertus zich omdraait van zijn werk en schreeuwt tegen een muis die ervandoor gaat met de kaas. Werkboek voor jonge beleggers Risk comes from not knowing what you’re doing Je moet nooit op je gevoel beleggen, maar eerst altijd heel goed onderzoek doen 2 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Welkom Welkom in de wereld van beleggen! Robeco en het Wetenschapsknooppunt van de Erasmus Universiteit Rotterdam geven je een kijkje achter de schermen. Zo leer je over sparen en beleggen, wat beleggen eigenlijk inhoudt en wat erbij komt kijken. Die kennis kun je goed gebruiken als je met je klas meespeelt in de strijd om De Beste Beleggersklas te worden (www.beleggr.nl). Misschien brengt het je ook op ideeën over hoe je zelf met geld wilt omgaan. In ieder geval hopen we dat je je meer bewust G wordt van de mogelijkheden die geld biedt. Dat zal je helpen om in de toekomst zelf verantwoord met geld om te gaan. Dit boekje bevat informatie, opdrachten, tips en een klein financieel woordenboek. Robeco en het Wetenschapsknooppunt wensen je veel plezier met het creëren van jouw Goed belegde boterham! gegevens belegger naam: leeftijd: school: groep: Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 3 Beleggers van Robeco aan het werk 4 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Inhoud Pagina 3 Welkom Pagina 6 1. Geld Pagina 8 2. Geld uitgeven of opzij zetten? Pagina 10 3. Inflatie Pagina 12 4. Beleggen: met geld dat je niet nodig hebt Pagina 19 5. Zorgt beleggen altijd voor een goed belegde boterham? Pagina 25 6. Beleggingsfondsen en Robeco Pagina 30 7. Een dag uit het leven van een fondsmanager Pagina 32 8. Is jouw klas De Beste Beleggersklas van Nederland? Pagina 36 9. Notitieboekje Pagina 40 10. Tips voor de leerkracht Pagina 42 11. Klein financieel woordenboek Pagina 44 12. Links Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 5 Hoofdstuk 1. Geld Geld is overal om ons heen. We kopen er eten, kleding en heel veel andere spullen van. Bij elk gezin komt geld binnen – meestal door te werken – en in elk gezin wordt geld uitgegeven. We kiezen zelf waar we het beschikbare geld aan uitgeven. Dat geldt ook voor jou, als je zakgeld hebt of voor je verjaardag geld hebt gekregen. Sommige uitgaven zijn verplicht. Zo betalen alle Nederlanders belasting aan de overheid. Met dat geld zorgt de overheid dat er wegen, scholen, ziekenhuizen en dergelijke zijn. Dat zijn voorzieningen waar alle Nederlanders gebruik van maken en daar betalen we dus allemaal een stukje aan mee. Alle Nederlanders betalen belasting 6 Meestal geven we niet al het geld uit dat we hebben, we zetten ook een deel opzij. In Nederland doen we dat vaak omdat we er iets moois van willen kopen, een nieuwe auto bijvoorbeeld. Maar vaak sparen we ook voor later, voor ons pensioen bijvoorbeeld. In dit boekje zullen we bekijken op welke manieren je geld opzij kunt zetten. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Opdracht 1: Jouw geld Heb jij geld? Hoe kom je daaraan? Waar geef jij je geld aan uit? Zet je ook geld opzij? Zo ja, heb je een doel waarvoor je spaart? 7 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Hoofdstuk 2. Geld uitgeven of opzij zetten? Je kunt je geld natuurlijk uitgeven door dingen te kopen die je graag wilt hebben, maar je kunt er ook voor kiezen om geld opzij te zetten voor later. Dat kan met sparen en met beleggen. We gaan eerst kijken naar de mogelijkheden die er zijn met sparen; in hoofdstuk drie leer je meer over beleggen. Sparen in een spaarpot Je stopt je zakgeld elke week in je spaarpot om te sparen voor iets groots, bijvoorbeeld een nieuw spel voor de PlayStation of een mooi boek. Je spaart net zo lang tot je het benodigde bedrag bij elkaar hebt. Het voordeel van een spaarpot is dat je je geld altijd bij de hand hebt en kunt natellen hoeveel je al gespaard hebt. Een nadeel is dat er nooit méér geld uit het spaarvarken komt dan jij erin hebt gestopt. Er zijn manieren waarop dat wel kan. Wat je in het spaarvarken stopt, komt er ook weer uit 8 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Sparen op een bankrekening Je kunt extra geld verdienen door je geld te sparen op een spaarrekening. Hiervoor moet je samen met je ouders een spaarrekening openen bij de bank. Je gespaarde geld komt dan op je eigen rekening te staan. In ruil hiervoor krijg jij van de bank extra geld, dit noemen we rente. Voorbeeld Sem is 16 jaar, hij heeft 500,- gespaard. De bank geeft 2% rente per jaar. Dit betekent dat Sem 2% van 500,- extra krijgt van de bank aan het einde van het jaar. Het totaal / 100 = 1% Reken maar even mee hoeveel geld Sem verdient door zijn 500,- / 100 = 5,geld op een spaarrekening te zetten. 1% is dus 5,Sem krijgt in totaal 2% rente. Doordat Sem zijn geld op de bank heeft gezet heeft hij 2 x 5,- = 10,- per jaar tijdens het sparen 10,- verdiend zonder daar iets voor te hoeven doen. Makkelijk hè? Opdracht 2: Wat levert sparen op? Stel je spaart drie jaar lang 10,- per maand en per jaar nog eens een bedrag van 50,- aan verjaardagsgeld. J e stopt alles netjes in je spaarpot. J e zet je geld op een spaarrekening met 2% rente per jaar. Hoeveel heb je na 1 jaar? Hoeveel heb je na 1 jaar? En na 2 jaar? En na 2 jaar? En na 3 jaar? En na 3 jaar? Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 9 Inflatie Hoofdstuk 3. Geld wordt elk jaar een klein beetje minder waard. Dat heet inflatie. Je merkt dit doordat je met evenveel geld, minder kunt kopen. In Nederland is de inflatie jaarlijks tussen de 1 en 3%. In 2012 was de inflatie 2,5%. Voorbeeld 60 jaar geleden konden we voor één euro drie broden en vijf liter melk kopen. Tegenwoordig is één euro maar net genoeg om één brood te kopen. Je geld wordt minder waard. Als je 10 jaar lang elke week je zakgeld in je spaarpot stopt, zal je dus over 10 jaar minder kunnen kopen met het gespaarde geld dan dat je nu kunt kopen. Hieronder zie je een tabel waarin de prijzen van brood, melk en suiker staan over de periode van 1950 tot 2012. Alles is omgerekend naar euro’s. In het jaar 1950 kostte een brood 0,17, een liter melk 0,09 en een kilo suiker 0,34. Daarna zie je de prijzen langzaam maar zeker stijgen. Prijzen van levensmiddelen van 1950 – 2012 in euro’s 10 Jaartal Brood Melk Suiker 1950 0,17 0,09 0,34 1960 0,20 0,18 0,44 1970 0,36 0,29 0,52 1980 0,79 0,52 0,83 1990 1,02 0,62 0,92 2000 1,29 0,51 0,88 2010 1,17 0,64 0,75 2011 1,29 0,67 0,79 2012 1,17 0,71 0,93 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Opdracht 3: Even rekenen a. Hoeveel kostte een brood in 1980? b. En in 2010? c. Hoeveel broden kon je in 1960 kopen voor 1,00? d. En in 1990? e. Hoeveel liter melk kon je in 1950 kopen voor 0,50? f. En in 2012? g. Hoeveel kostten vijf broden in 2012? h. En vijf liter melk? i. En vijf kilo suiker? j. S tel je gaat met je moeder naar de winkel. Jullie hebben 10,- te besteden en je wilt voor de hele week brood, melk en suiker kopen. Hoeveel kopen jullie van elk soort? Brood: Melk: Suiker: Hou je nog geld over? Zo ja, hoeveel? Nu vraag je je misschien af of er nog andere manieren zijn om tijdens het sparen geld te verdienen waardoor je uiteindelijk meer geld overhoudt om uit te geven. Daarvoor gaan we naar het volgende hoofdstuk. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 11 Hoofdstuk 4. Beleggen: met geld dat je niet nodig hebt Naast sparen kun je ook op een andere manier geld opzij zetten en dat is beleggen. Beleggen is het investeren van je geld met als doel om er in de toekomst meer geld voor terug te krijgen. Je koopt bijvoorbeeld waardepapieren of spullen waarvan je verwacht dat deze een grotere waarde hebben als je ze in de toekomst verkoopt. Een waardepapier is een document dat geld waard is. Wanneer je waardepapieren van een bedrijf koopt noemen we dit beleggen in aandelen. Een aandeel is het papieren bewijs dat je voor een klein stukje (een aandeel) eigenaar bent van een bedrijf. Als je een aandeel koopt, zorg je ervoor dat het bedrijf extra geld krijgt en verder kan groeien. Replica VOC-schip 12 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Het logo van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, kortweg de VOC Het eerste aandeel en het begin van beleggen: de VOC Voordat de VOC werd opgericht, waren er veel verschillende kleine bedrijven die ieder voor zich handel dreven met andere landen. Zij verscheepten specerijen, textiel en meubels vanuit Azië naar Europa. Het nadeel van het apart handel drijven was dat deze bedrijfjes soms meer bezig waren met wie de beste was dan met handelen zelf. Johan van Oldenbarnevelt - een Hollandse bestuurder uit de 16de en 17de eeuw - kwam met het idee om van al deze kleine ondernemingen één grote organisatie te maken en om gezamenlijk boten te kopen en zich te verzekeren tegen stormen en piraten. Dit werd de Verenigde Oost-Indische Compagnie, ook wel de VOC genoemd. 6.424.588 florijnen Natuurlijk heb je om een dergelijke onderneming te kunnen beginnen veel geld nodig, namelijk 6.424.588 florijnen. Dat zou vandaag een bedrag van ongeveer 3 miljoen euro zijn. Mensen werden opgeroepen om hun geld in de VOC te beleggen. Door het kopen van een aandeel in de VOC kon je mede-eigenaar worden van de VOC. In totaal waren er duizenden mensen die hun eigen geld belegden in deze nieuwe onderneming. Ze maakten het mogelijk dat deze grote handelsorganisatie kon starten en ze verwachtten ook dat hun aandeel in de toekomst meer waard zou worden. Zo konden ze hun geïnvesteerde geld weer terugverdienen. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 13 Opbrengst = rendement We hebben gezien dat je belegt om uiteindelijk meer geld terug te krijgen dan dat je erin hebt gestopt, maar hoe werkt dat nu precies als je aandelen koopt? De opbrengst die je krijgt door te beleggen in aandelen, noemen we rendement. Rendement is samengesteld uit dividend en koerswinst of koersverlies. Dividend is de (jaarlijkse) beloning die het bedrijf je geeft voor het geld dat je investeert in dat bedrijf. Wanneer het bedrijf winst maakt, zullen zij een percentage van de winst aan jou uitkeren; dat noemen we dividend. Koerswinst is de opbrengst die je krijgt omdat de waarde van het aandeel stijgt tussen de tijd dat je het aandeel aankoopt en verkoopt. Als je een aandeel koopt voor 100,- en zes jaar later verkoopt voor 120,-, dan is die 20,- extra de koerswinst. Het aandeel kan natuurlijk ook minder waard worden, dan krijg je minder geld terug bij de verkoop, dit noemen we koersverlies. Risico Het ene aandeel zorgt voor meer risico dan het andere. Je moet dus goed nadenken in welk bedrijf je investeert voordat je gaat beleggen. Het is erg belangrijk dat je op de hoogte bent van het nieuws. Markt in de gaten houden 14 Verder is het belangrijk om te weten of het goed gaat met andere bedrijven die vergelijkbare artikelen maken. Komt er een nieuwe baas bij het bedrijf of brengen ze nieuwe producten uit? En verwacht je dat die nieuwe producten het goed gaan doen of niet? Alles is van invloed op de aandelenmarkt. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Praktijkvoorbeeld: Melkpoeder in China Flessenmelk voor baby’s wordt gemaakt van melkpoeder. In 2008 voegden verschillende melkpoederbedrijven in China melanine aan melkpoeder toe om te verbergen dat zij de melkpoeder hadden verdund met water. Melanine is een stof die wordt gebruikt om plastic te maken. Minstens 53.000 baby’s zijn ziek geworden na het drinken van deze melkpoeders en sommige kinderen zijn er zelfs aan dood gegaan. Door de grote gevolgen werd deze gebeurtenis het melanine-in-melkpoederschandaal genoemd. Wat heeft dit te maken met beleggen? Dit soort nieuws heeft veel invloed op de beleggingsmarkt. Had je als belegger aandelen in een van de Chinese melkpoederbedrijven, dan was deze situatie erg ongunstig. Ouders kochten geen melkpoeder meer bij deze bedrijven omdat ze het bedrijf niet meer vertrouwden. Hierdoor werd er minder melkpoeder van deze bedrijven verkocht en werden de aandelen minder waard. Deze zelfde situatie had ergens anders juist positieve gevolgen voor de aandelen. Ouders hadden nog steeds babymelkpoeder nodig om hun kinderen te voeden en besloten om melkpoeder uit Nederland te halen omdat Nederland er bekend om staan dat melkpoeder streng gecontroleerd wordt. De Nederlandse melkpoederbedrijven gingen hierdoor ineens heel veel extra melkpoeder verkopen, en maakten daardoor veel winst. Conclusie: Als aandeelhouder van een van deze Nederlandse melkpoederbedrijven die melk naar China exporteren, heb je veel extra geld verdiend. Wel zorgde de toegenomen export ervoor dat in Nederland de schappen leeg waren. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 15 Sparen Sparen op een in een spaarpot bankrekening voorwaarden Je hebt een spaarpot nodig. Je moet een spaarrekening hebben. Je hebt geld over en je hebt dit geld voorlopig niet nodig. Je kan je geld Ja, als je je geld nodig hebt kun je het direct uit je spaarpot halen. Ja, als je je geld nodig hebt kun je het geld van de bank halen. Ja maar, beleggen is meestal pas zinvol als je dit doet voor de lange termijn. Nee, je haalt nooit meer geld uit je spaarvarken dan dat je erin stopt. Je geld wordt zelfs minder waard door de inflatie. Ja, je krijgt meer geld terug dan dat je op de bank gezet hebt. Dit noemen we rente. Door de inflatie is het bedrag dat je extra overhoudt niet zo groot. Ja, door te beleggen kun je extra geld verdienen, maar ook geld verliezen. Beleggen draagt altijd een risico in zich. Als je geld op een goede manier. belegt, kun je op de lange termijn een mooi rendement maken. gebruiken Je kunt er geld mee verdienen 16 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Beleggen Waar kies je nu voor: beleggen of sparen? We weten nu al heel wat over geld en geld opzij zetten: • Geld wordt door de inflatie elk jaar een klein beetje minder waard. • Wat je in je spaarpot stopt, komt er ook weer uit. • Als je spaart door geld op de bankrekening te zetten, krijg je elk jaar een beetje rente. Je krijgt dus extra geld. • Als je binnen 5 jaar het geld nodig hebt, kun je beter sparen. • Als je geld meer dan 5 jaar niet nodig hebt, kan je soms beter beleggen, maar dat hangt ervan af of je bereid bent om risico te lopen. Hiernaast zie je in een schema nog eens de belangrijkste kenmerken van sparen in een spaarpot, sparen bij de bank en beleggen. Opdracht 4: Wat zou jij doen? Bespreek onderstaande situaties in een groepje (of de hele klas) en schrijf op wat jij zou doen? a. Ann heeft al tijden 100,- in haar spaarpot en heeft geen grote wensen waar ze voor spaart. Ook krijgt ze nog elke week zakgeld. Ze wil wel wat meer maken van die 100,- . Wat adviseer je haar? Waarom? Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 17 b. Frits heeft al 4 jaar gespaard voor een nieuwe auto. Hij heeft een bedrag van 8.000,- bij elkaar en hij heeft in totaal 10.000,- nodig. Zijn vriend Ben belegt zelf en adviseert hem om nu te beleggen in aandelen van Dopio omdat ze laag staan en er wordt een grote groei verwacht het komende jaar. Nu voor 4.000,- aandelen van Dopio kopen, levert hem einde van het jaar zijn gewenste 2.000,- op, zegt zijn vriend. Wat zou je doen als je Frits was? Waarom? c. S jors is 40 jaar en werkt al heel lang voor zichzelf. Als hij 67 jaar is wil hij stoppen met zijn schildersbedrijf. Een vriend van hem adviseert hem om 27 jaar lang iedere maand 50,- te beleggen. Tenslotte heeft hij het geld niet direct nodig. Vind je het een goed advies? 18 Waarom? Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Hoofdstuk 5. Zorgt beleggen altijd voor een goed belegde boterham? Beleggen doe je voor later, voor iets dat je wilt kunnen doen of kopen. Het is belangrijk om daar van tevoren goed over na te denken: Wat is het doel van je belegging? Hoeveel geld kun je beleggen? En over hoeveel tijd wil je weer over dit geld kunnen beschikken? Doel bepaald? Verzamel dan informatie! Als belegger is het heel erg belangrijk dat je weet wat er gebeurt in de wereld om je heen. Wat is er in het nieuws? Welke bedrijven en sectoren doen het heel goed, en welke doen het minder goed? Een sector is een groep bedrijven die hetzelfde soort producten maakt of diensten levert. Alle bedrijven die etenswaren produceren, horen bijvoorbeeld tot de levensmiddelensector; reisbureaus en pretparken horen tot de vrijetijdsector. Als belegger is het ook heel handig als je voorspellingen kunt doen over de ontwikkelingen en trends van bedrijven of sectoren. Een trend is een ontwikkeling die een bepaalde kant op gaat. Een voorbeeld daarvan is een modetrend: nu hebben spijkerbroeken een strak en recht model (skinny) terwijl 10 jaar geleden wijde broeken in de mode waren. Je kunt ook spreken over een economische trend, daarbij kijk je naar hoe de economie zich zal ontwikkelen. Er zijn mensen die het hun vak gemaakt hebben om trends te voorspellen. 19 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Soms gebeuren er ook dingen in de wereld die je niet kunt voorspellen maar die wel invloed hebben op de waarde van bedrijven en aandelen, bijvoorbeeld een aardbeving of grote brand. Beleggen zorgt dus niet automatisch voor een goed belegde boterham. Maar als je drie belangrijke vuistregels aanhoudt, dan is het mogelijk op termijn een mooi rendement te verkrijgen. Vuistregel 1: Verdeling (spreiding) Als je in één bedrijf belegt loop je veel risico. Je kunt je risico verminderen door in meerdere bedrijven een deel van je geld te beleggen. Dan is het minder erg als een bedrijf het minder goed doet, en spreid je je kansen beter. Wetenschappers hebben berekend dat je in ten minste zeven bedrijven moet beleggen om je risico te spreiden. Het is belangrijk dat je goed op de hoogte bent van de ontwikkelingen die er zijn bij en rondom deze bedrijven. We vergelijken wat er gebeurt als je je beleggingen niet spreidt en wat er gebeurt als je je belegging wel spreidt. Voorbeeld zonder spreiding (verdeling) Stel je hebt aandelen van een bedrijf in mobiele telefonie. Je hebt het jaren erg goed gedaan en dan komt plots een nieuwkomer op de markt. Deze snoept een flink deel van jouw opbrengst weg, omdat deze nieuwe telefoons nog hipper zijn. Dat heeft natuurlijk invloed op de waarde van jouw aandeel. Jouw telefoons zijn namelijk minder interessant dan die van het nieuwe bedrijf. Dus je verkoopt er minder. 20 Voorbeeld met spreiding Het bedrag dat je wilt beleggen kun je zien als een taart die je in verschillende stukken snijdt. Elk stuk taart staat voor een aandeel van een ander bedrijf of een andere sector. Maakt een van de taartpunten verlies? Geen paniek want met de andere taartpunten kun je nog wel winst maken. Door te beleggen in verschillende typen bedrijven, in verschillende sectoren, en in verschillende regio’s kun je voorkomen dat de hele taart verlies maakt. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Iedere taartpunt staat voor een bedrijf, zo spreid je het risico Je kunt zelf kiezen hoe je de beleggingen spreidt. Dan kies jij zelf de taartpunten ofwel bedrijven uit. Je kunt er ook voor kiezen om te beleggen in een fonds. Een fonds is een mandje dat is samengesteld met aandelen van verschillende bedrijven die een expert heeft uitgekozen. Wat fondsbeleggen precies inhoudt leer je in hoofdstuk zes. Vuistregel 2: Lange termijn Je moet alleen beleggen met geld dat je niet direct nodig hebt. Geld verdienen met beleggen kost tijd. Het is het beste als je tenminste 5 jaar de tijd neemt. Sommige aandelen leveren eerst maar weinig op, maar door de jaren heen kan dat ineens heel veel worden. Voorbeeld Rond het jaar 2000 bestonden er al wel internetwinkels maar de meeste mensen kozen ervoor om in echte winkels hun spullen te kopen. Als je toen een aandeel had in internet-verkopers, maakte je niet veel winst. Tegenwoordig wordt er wel veel gekocht via internet. Zo werd meer dan 10% van de sinterklaasinkopen in 2012 al via internet gedaan. Mensen die deze trend goed hebben voorspeld en geduld hebben gehad, hebben veel winst gemaakt. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 21 Voorbeeld van de koers van aandelen van 2000 – 2009 • Als je in 2000 aandelen had gekocht van dit bedrijf en je had ze in 2002 weer verkocht, dan had je geen winst gemaakt. • Als je in het jaar 2000 aandelen had gekocht van dit bedrijf en je had ze in 2006 weer verkocht, dan had je een mooi rendement gemaakt. • Als je in het jaar 2000 aandelen had gekocht en in 2009 had je ze nog steeds, dan had je waarschijnlijk weer pech: na 2008 daalde de waarde van de aandelen weer snel. Vuistregel 3. Verantwoord handelen 22 Maak een plan en hou aan dit plan vast! Je kunt beter in het begin goed nadenken dan halverwege je plan aanpassen. Beleggen doe je voor de lange termijn, je moet niet op je gevoel handelen. Het aankopen en verkopen van aandelen kost namelijk geld, dit noemen we transactiekosten. Hoe meer je van aanpak wisselt, hoe meer geld dit kost en dat is natuurlijk zonde! Ook is het goed om je af te vragen in wat voor soort bedrijven je belegt. Het is aan te raden om te beleggen in bedrijven die goed zijn voor de mens, de omgeving en het milieu. Dat is namelijk op de lange termijn positief voor iedereen. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Praktijkvoorbeeld: Olieramp Op 20 oktober 2010 was er een grote explosie op een van de olieplatformen van BP, een grote oliemaatschappij. Hierdoor stroomde er drie maanden lang olie de zee in. Het lukte maar niet om het gat te dichten. Wetenschappers spreken van de ergste olievervuiling in de geschiedenis van de VS. Om het gat te kunnen dichten en de gelekte olie op te ruimen heeft BP in totaal 9,5 miljard dollar moeten betalen. Daarnaast heeft BP ook veel schadevergoeding moeten betalen. Waarschijnlijk moeten zij in de toekomst nog meer betalen want de rechtszaak tegen BP loopt nog steeds. Door het lekken van de olie in zee, zijn de BP-aandelen tijdens de ramp bijna een derde in waarde verminderd. Als aandeelhouder van BP betekent dit een flink verlies. Zodra het nieuws kwam dat het gat gedicht was begon de prijs van de aandelen direct weer te stijgen, op een dag steeg de waarde alweer met 4%. Het nieuws heeft dus zoals je ziet veel invloed op de aandelenbeurs. Volgens BP heeft de natuur ook een handje geholpen om de schade te beperken. Door extreme algengroei kon de olie snel worden afgebroken. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 23 Ele o r t c G ro t wins e ten s! gger ele ekt b zo ne oe m r G oo str l Olieblege gers! zoekt be Opdracht 6: Klassendiscussie Als belegger geef je een bedrijf geld om verder te groeien. Wat voor soort bedrijf zou jij het liefst steunen? En waarom? a. Electro zoekt beleggers die willen investeren in een windmolenpark in de Noordzee. Door de bouw van 1000 nieuwe windmolens kunnen in 2020 één miljoen gezinnen gebruik maken van groene stroom. Op de korte termijn verwacht men een laag rendement; op de langere termijn zijn de perspectieven goed, aldus een woordvoerder van Electro. 24 b. De firma Oliebel zoekt beleggers om te investeren in olieboringen in het Noordpoolgebied. Energie is zeer belangrijk voor de wereld en het bedrijf heeft betrouwbare aanwijzingen dat er op de Noordpool olie in de grond zit. Oliebel verwacht grote winsten te realiseren als de leidingen eenmaal gelegd zijn. Dat duurt naar verwachting 2 jaar, aldus een woordvoerder van Oliebel. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Hoofdstuk 6. Beleggingsfondsen en Robeco Je moet goed weten wat er speelt om de goede keuzes te kunnen maken bij het beleggen. Dat is soms nog best ingewikkeld. Veel mensen kiezen er dan ook voor om een expert in te schakelen om hun geld te laten beleggen in een beleggingsfonds. Een beleggingsfonds kun je zien als een mandje waarin aandelen zitten van verschillende bedrijven. Het hele mandje staat voor het fonds, en de verschillende producten in het mandje staan voor de aandelen van de verschillende bedrijven. Door een aandeel te kopen in het fonds, koop je een stukje van het mandje dat is samengesteld uit kleine stukjes aandelen van de verschillende bedrijven uit het fonds. Zo kun je met een klein bedrag toch aandeelhouder van meerdere bedrijven zijn. Een beleggingsfonds kun je zien als een mandje met aandelen van verschillende bedrijven 25 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO De expert die het fonds beheert noemen we een fondsmanager. Hij doet de beleggingen in het fonds voor jou en neemt je al het werk uit handen. Fondsmanagers werken in een team om goed in de gaten te houden wat er in de wereld gebeurt en hoe dat de aandelenkoersen beïnvloedt. Zij zorgen er ook voor dat de beleggingen gespreid worden over de verschillende sectoren en verschillende delen van de wereld. Zo investeren ze bijvoorbeeld ook in opkomende markten. Een opkomende markt is een land of gebied waar een snelle economische groei wordt verwacht. Voorbeelden zijn Brazilië, India en Indonesië: tot voor kort behoorden deze landen tot de groep ontwikkelingslanden, maar de laatste 5 tot 10 jaar groeit de economie daar enorm. Robeco en haar geschiedenis De naam Robeco staat voor Rotterdams Beleggings Consortium. Robeco is de grootste fondsbeheerder van Nederland. Ook hebben ze vestigingen in het buitenland. Zij beheren ongeveer honderd fondsen. 26 Robeco is ruim 85 jaar geleden ontstaan. In die tijd ging het heel goed met de Rotterdamse Haven. De eigenaren van die bedrijven hadden heel veel geld gespaard en dat wilden ze beleggen in andere bedrijven. Ze hebben toen samen Robeco opgericht. Dat ging zo: iedere bedrijfseigenaar legde gespaard geld in. Daarvan huurden ze specialisten in die het nieuws en de ontwikkeling van bedrijven goed volgden. Deze specialisten kochten van het gezamenlijk ingelegde geld aandelen van allerlei bedrijven. Al het geld dat er aan het einde van het jaar werd verdiend uit deze belegging, werd weer als winst uitgekeerd aan de bedrijfseigenaren. En zo werkt het Oprichtingscertificaat Robeco uit 1933 principe nog steeds. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO De beurs Op de beurs kun je aandelen verhandelen. Je kunt het zien als een soort markt, maar dan met waardepapieren. Verkopers bieden hun aandelen te koop aan en kopers kunnen ze kopen, tenminste als ze het eens zijn over de prijs. De prijs of waarde van een aandeel verschilt van dag tot dag en soms zelfs van moment tot moment. Dat is vaak spannend. De prijs of waarde van aandelen noemen we de koers. Deze koers komt op de beurs tot stand door vraag en aanbod. Aan het Damrak in Amsterdam is de Nederlandse beurs gevestigd, Amsterdam Stock Exchange. Hier worden aandelen gekocht en verkocht. In Amerika, in de stad New York, ligt de zakenwijk Wallstreet. Daar vind je een van de grootste aandelenbeurzen van de wereld. Een belegger aan het werk 27 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Opdracht 7: Wat doen de koersen? 1. Je kunt op verschillende manieren bekijken wat er gebeurt met de waarde van aandelen. Bijvoorbeeld: 1. Teletekstpagina 502 2. nu.nl/beurs a. Wat betekent rood? Wat betekent groen? b. Welk aandeel is het meest gestegen? Hoeveel? c. Welk aandeel is het meest gezakt? Hoeveel? d. Over hoeveel tijd heeft de daling/stijging plaatsgevonden? 28 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 2. Spreek af dat iemand uit de klas volgende keer de financiële pagina uit de Telegraaf meeneemt. Daar staat van alles in over aandelenkoersen, trends, groei en adviezen van deskundigen. Kies per tweetal een stukje uit dat je nader bestudeert en vertel er later de klas over. Wat heb je geleerd? 29 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Hoofdstuk 7. Een dag uit het leven van een fondsmanager Dit is Henk Grootveld. Hij is manager van een aandelenfonds van Robeco. Hij werkt in een team van negen mensen om te zorgen dat de beleggingen steeds meer waard worden. Het is Henk zijn taak om trends – toekomstige ontwikkelingen – goed in te schatten zodat het fonds langzaam maar zeker groeit. Gewekt door mijn katers, Tommy en Jerry. Na een nacht muizen vangen zitten ze onder mijn raam luid te mauwen. Ontbijten en snel even de krant doorbladeren! Op kantoor. Het beleggingsteam is compleet, we bespreken wat er vannacht gebeurd is: welke aandelen zijn meer waard geworden en welke aandelen zijn minder waard geworden? Welk nieuws is er dat invloed heeft op de aandelenmarkt? Eerste bezoek van vandaag: De leider van Unilever, een groot bedrijf dat levensmiddelen produceert, komt praten over de sterke groei in de verkoop van Unilever producten zoals Knorr sausen, Magnum ijsjes en Dove zeep in opkomende markten als India en Indonesië. Zijn er concurrenten die dezelfde producten verkopen in die landen? Voorbereiden van een reis naar de Verenigde Staten waar ik verschillende bedrijfsbezoeken zal doen. Even snel naar de Perry Sport want mijn zoon moet vanavond een inhaal-wedstrijd spelen en hij Whatsappt me net dat zijn keepers-handschoenen zijn gescheurd en de sportzaak in ons dorp zijn maat niet meer heeft. 30 Bellen met collega Marco, die is op reis in de Verenigde Staten en dus net wakker. Hij heeft gisteren uitgebreid gesproken met het bedrijf Illumina dat machines maakt waarmee je snel kanker kan ontdekken maar ook snel criminelen kan ontmaskeren. Ons fonds heeft aandelen van dit bedrijf. Ik wil natuurlijk weten of het bedrijf hard door blijft groeien. Mijn favoriete tijdschrift van 13D Research komt uit: hieruit haal ik belangrijke informatie om goede keuzes te kunnen maken bij de beleggingen. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO De beurs in Amerika is open, ik bekijk hoe de koersen ervoor staan. Vanwege het tijdsverschil van zes uur gaat de beurs daar nu pas open. Laatste bezoek van vandaag: het Japanse bedrijf Unicharm dat luiers maakt. Vorig jaar hebben ze voor het eerst in Japan meer luiers aan ouderen verkocht dan aan baby’s! Het bedrijf blijft hard groeien. Interessant! Snel naar huis want de voetbalwedstrijd begint al om 18.30 uur. Iedereen is binnen dus ik kan nog even achter de computer thuis om te bekijken hoe de koersen staan. Mmm, iets lager dan vanmiddag… Lichten uit en katers naar buiten. Opdracht 8: Wat betekent dat eigenlijk? Henk Grootveld is continu op de hoogte van wat er speelt en heeft veel contact met collega’s en bedrijven in het buitenland. Dat is ook nodig als je goed wilt beleggen. Misschien gebruikt hij ook begrippen die je niet (goed) kent. Bespreek in tweetallen wat onderstaande begrippen betekenen en schrijf het op. Let op: sommige woorden vind je terug in het woordenboekje achterin: Concurrent Trend Opkomende markt 31 Whatsappt Koers Als het in Nederland 10.00 uur ’s morgens is, dan is het in New York Hoe heet de beurs in Amerika (New York)? Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO uur Hoofdstuk 8. Is jouw klas De Beste Beleggersklas van Nederland? Wil jij graag ervaren hoe het is om belegger te zijn? Dat kan. Samen met je leerkracht kun je je opgeven voor deze battle om het beleggen onder de knie te krijgen. Op www.beleggr.nl kan jouw leerkracht zich inschrijven. Hoe werkt het? Zes weken lang leer je hoe beleggen werkt en welke vaardigheden van belang zijn. Blijf je kalm of juist niet? En waarop baseer je je beslissing? Als jouw groep meedoet aan Beleggr.nl, dan hebben we de volgende tips. 8 tips voor Beleggr.nl Tip 1 Zorg voor een goed beleggingsteam 32 Ieder mens is een beetje anders. De een is voorzichtig, de ander neemt juist veel risico; misschien kan jij goed rekenen en de klasgenoot naast je juist goed lezen of tekenen. Als je verschillende typen mensen in een team hebt, en jullie overleggen goed met elkaar, dan vergroot dat de kans op succes. Tip 2 Bedenk samen een doel waar je voor wilt spelen Met dit spel kan je klas een echte prijs winnen. Bedenk dus met de klas een mooi doel waar je voor wilt spelen. Dat kan iets voor de school zijn of de wijk waar je woont maar ook een goed doel. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Tip 3 Bekijk de startsituatie Iedere klas start met hetzelfde startkapitaal en kan aandelen kopen en verkopen van dezelfde tien bedrijven. Jouw klas heeft zes weken de tijd om te beleggen met dat geld. Bestudeer de informatie over de bedrijven en de koersen van de aandelen. Hierna vind je notitiepagina’s om alles wat je belangrijk lijkt, bij te houden en op te schrijven. tip 4 Bedenk een strategie Welke sectoren of bedrijven denk je dat het goed gaan doen? Op grond waarvan denk je dat? Zullen er veel levensmiddelen worden verkocht of zal er juist in de kledingbranche veel worden verkocht? Denk ook na over de spreiding: wil je het startkapitaal over alle tien de bedrijven verdelen of heb je reden om voor minder te kiezen? In deze fase ga je goed nadenken en overleggen met elkaar. Het principe van spreiding staat uitgelegd op pagina 35. tip 5 Houd het nieuws goed in de gaten Dagelijks verschijnen er nieuwsberichten op Beleggr. Dit nieuws kan van invloed zijn op de waarde van je aandelen. Als je goed op de hoogte bent, kun je betere beslissingen nemen over de koop of verkoop van aandelen. Tip 6 Houd vast aan je strategie Veranderen kost geld. Elke keer dat je aandelen koopt of verkoopt moet je daar geld voor betalen, we noemen dit transactiekosten. Het advies is dus om bij je eerste plan van aanpak te blijven, ook als het een week tegenzit. Beleggen is voor de langere termijn, weet je nog? Niet om elke week iets heel anders te doen. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 33 Tip 7 Raadpleeg zo nodig de online deskundige Raadpleeg zo nodig de online deskundige. Robeco stelt een expert in beleggen beschikbaar om vragen te beantwoorden. Via de game kun je een email sturen en dan krijg je antwoord op je vraag. Maak daar gebruik van! Tip 8 Kies met de klas vrijdag voor 14.00 uur wat je (ver)koopt Elke vrijdag om 14.00 uur sluit de beurs. Dat wil zeggen dat je voor die tijd de aankopen of verkopen van de klas moet doen. Na 14.00 uur worden alle aankopen verwerkt in het systeem en zie je de nieuwe koersen (waarde van de aandelen) en hoe jouw klas ervoor staat in vergelijking tot andere klassen. 34 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Hoe zat het nu ook alweer met die spreiding? Stel je voor dat jullie met de klas allemaal 20,- willen beleggen. Laten we er in dit voorbeeld even vanuit gaan dat er vijf mogelijke beleggingen zijn: • Yellow Mobiel (mobiele telefoonaanbieder) • FC Roodblauw (sportclub) • Altijd Fijn (supermarkt) • Cool Dog (kleding) • Qwetter (social media) Zelf (alleen) beleggen Nu kunnen jullie elk met je eigen geld een bedrijf kiezen om in te investeren want je hebt niet genoeg geld om van meerdere bedrijven een aandeel te kopen. Yellow Mobiel en FC Roodblauw blijken na enige tijd verlies te maken, de andere bedrijven maken winst. De klasgenoten die in Yellow Mobiel en FC Roodblauw hebben geïnvesteerd, zijn een deel van hun geld kwijt. De klasgenoten die in Altijd Fijn, Cool Dog en Qwetter hebben geïnvesteerd hebben winst gemaakt. Als jullie voor deze aanpak kiezen doe je aan individueel beleggen. Je kiest dus voor een individueel bedrijf. Samen beleggen We hebben eerder gezien dat het veel slimmer is om je beleggingen te spreiden. We gaan er opnieuw vanuit dat iedereen in de klas 20,inlegt. Als jullie klas uit 30 kinderen bestaat hebben jullie samen dus 600,- om te beleggen. Deze 600,- kun je verdelen over Yellow Mobiel, FC Roodblauw, Altijd Fijn, Cool Dog en Qwetter. Ook in dit voorbeeld maken Yellow Mobiel en FC Roodblauw verlies. De andere bedrijven maken winst. Omdat jullie het geld gezamenlijk hebben geïnvesteerd maken jullie gezamenlijk verlies bij Yellow Mobiel en FC Roodblauw, maar maken jullie ook gezamenlijk winst bij Altijd Fijn, Cool Dog en Qwetter. Er zijn dus twee bedrijven die verlies maken en drie bedrijven die winst maken, waardoor er in totaal meer winst wordt gemaakt. Omdat jullie samen hebben geïnvesteerd maakt iedereen uiteindelijk een beetje winst. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 35 Hoofdstuk 9. Notitieboekje Schrijf hier je weeknotities wk 1 notities van deze week Wat wil je onthouden? 36 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO wk 2 notities van deze week Wat heb je al geleerd over beleggen? wk 3 notities van deze week Wat wil je onthouden? Wat heb je geleerd? Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 37 wk 3 notities van deze week Wat is deze week belangrijk? wk 4 notities van deze week Wat heb je geleerd? 38 Wat wil je onthouden? Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO wk 5 notities van deze week Wat heb je geleerd over beleggen? wk 6 notities van deze week Wat is deze week belangrijk? Wat wil je onthouden? Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 39 Hoofdstuk 10. Tips voor de leerkracht Scholen die lid zijn van Wetenschapsknooppunt EUR, krijgen een introductie op de game door een economiestudent of door Robeco. Doet uw school op eigen initiatief mee? Geen enkel probleem: de game is volledig online te ontdekken en te spelen. En dit boekje en onderstaande tips geven u nog enige achtergronden. Doel Het doel van de game is om leerlingen kennis te laten maken met de beginselen van beleggen, waarbij verantwoord beleggen, bewust handelen en het interpreteren van nieuws belangrijke speerpunten zijn. Teams Om alle kinderen uit de klas actief te betrekken, is het handig teams te maken. Ieder team zou een of enkele bedrijven in de gaten kunnen houden. Dat betekent dat ze proberen veel te weten te komen van dat bedrijf, de sector waartoe het behoort en al het nieuws dat betrekking heeft op dat bedrijf. Vóór vrijdagmiddag doet ieder team een voorstel voor de aankoop of verkoop van aandelen van dat specifieke bedrijf. Plenaire activiteiten Het bedenken van een doel en het bepalen van de strategie zijn zaken die door de hele klas besloten worden. Net als de keuze voor de verkoop of aankoop van aandelen op vrijdag vóór 14.00 uur. Ieder team kan zijn argumenten geven en daarna volgt een klassikale beslissing. 40 Boekje Dit boekje biedt informatie, opdrachten, tips en ruimte om notities te maken. Het is mogelijk elke week een hoofdstuk van dit boekje te behandelen zodat de kinderen wat algemene kennis opdoen over geld, sparen en beleggen. De opdrachten leveren een bijdrage aan rekenvaardigheden en taalvaardigheid omdat er ook discussie-opdrachten zijn. De tips en de links achterin het boekje zijn informatief en helpen de kinderen om De Beste Beleggersklas van Nederland te worden. Stimuleer de kinderen vooral om de notitiepagina’s te gebruiken! Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Nieuws en handelen Als leerkracht ontvangt u aan het begin van de week een overzicht van het nieuws van die week, ter voorbereiding van de lesweek. We raden aan minimaal twee of drie keer gedurende de week gezamenlijk in te loggen: in ieder geval op maandag om het klassement en de opbrengst te bekijken en het eerste nieuwsbericht te bespreken. Vervolgens op woensdag of donderdag en ten slotte vrijdag voor 14.00 uur om gezamenlijk te handelen. De teams kunnen dan steeds de nieuwsberichten bekijken en met elkaar nadenken over de mogelijke gevolgen voor hun aandelen. Benodigde tijd De online game is zo ontwikkeld dat je er als leerkracht zelf voor kunt kiezen hoeveel tijd je eraan wilt besteden. Dit varieert van een tot anderhalf uur per week tot een gehele dag per week. 41 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Hoofdstuk 11. Klein financieel woordenboek Aandeel Het (papieren) bewijs dat je voor een klein stukje eigenaar bent van een bedrijf. Als je een aandeel koopt, zorg je ervoor dat het bedrijf extra geld krijgt en verder kan groeien. Als het goed gaat met het bedrijf, deel je in de winst; dat noemen we dividend. Maar als het bedrijf verlies maakt, dan krijg je geen dividend. BeleggenHet investeren van je geld met als doel om er in de toekomst meer geld voor terug te krijgen. Je koopt bijvoorbeeld waardepapieren of spullen waarvan je verwacht dat deze een grotere waarde hebben als je ze in de toekomst verkoopt. Beleggingsfonds Een mandje met daarin verschillende aandelen. Door te beleggen koop jij een stukje van het mandje en word je mede-eigenaar. Damrak Locatie van de aandelenbeurs van Nederland, Amsterdam Stock Exchange. Dividend De (jaarlijkse) beloning die het bedrijf je geeft voor het geld dat je investeert in dat bedrijf. Voorwaarde is (meestal) wel dat het bedrijf winst maakt. FondsmanagerDe specialist die een beleggingsfonds van Robeco beheert. Inflatie Het verschijnsel dat geld met de tijd steeds iets minder waard wordt. 42 Koersverlies Een aandeel is minder waard geworden ten opzichte van de koers waarvoor het aandeel is gekocht. Het verschil is het koersverlies. KoerswinstEen aandeel is meer waard geworden ten opzichte van de koers waarvoor het aandeel is gekocht. Het verschil is de koerswinst. Opkomende marktEen land of gebied waarvan een snelle economische groei wordt verwacht, maar waar nu nog een achterstand is. Voorbeelden van opkomende markten zijn landen als Brazilië en Indonesië. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Pensioen Geld dat je krijgt nadat je gestopt bent met werken. De overheid bepaalt op welke leeftijd dat is: in 2012 was de pensioenleeftijd 65 jaar maar de komende jaren wordt de pensioenleeftijd steeds hoger. Rente Een vergoeding die je krijgt op een spaarrekening. RendementHet bedrag dat je belegging heeft opgebracht. Het totaal van dividend, rente en koerswinst/verlies. SectorEen groep bedrijven die hetzelfde soort producten maakt. Alle bedrijven die etenswaren produceren, horen bijvoorbeeld tot de levensmiddelensector; reisbureaus en pretparken horen tot de vrijetijdsector. SpaarrekeningEen bankrekening waar je je spaargeld op kunt zetten. Trend Een ontwikkeling in een bepaalde richting. Een modetrend is een voorbeeld. Transactiekosten De kosten die je betaalt voor de aankoop of verkoop van aandelen. VOCDe Verenigde Oost-Indische Compagnie is een van de eerste organisaties waarvan je aandelen kon kopen. Waardepapier Een document dat geld waard is; een voorbeeld van een waardepapier is een aandeel. WallstreetDe locatie van een van de grootste aandelenbeurzen van de wereld, New York Stock Exchange. 43 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Hoofdstuk 12. Links Wil je meer weten over de geschiedenis van aandelen? Kijk dan eens op: • http://www.oldest-share.com/index_nl.htm • http://www.oudsteaandeel.nl/ • http://www.dub.uu.nl/artikel/ruben-schalk-vond-eerste-voc-aandeel-jemoet-wel-nieuwsgierig-zijn.html • http://www.lodewijkpetram.nl/library/vk_22-1-2011.pdf Meer weten over omgaan met geld algemeen? • www.nibud.nl • www.wijzeringeldzaken.nl Meer informatie over beleggen: • http://www.robeco.com/nl/over-ons/geschiedenis.jsp • http://nl.wikipedia.org/wiki/Robeco • https://www.robeco.nl/hulp/quick-course/beleggen-in-beleggingsfondsenhoe-werkt-het/index.jsp • https://www.robeco.nl/hulp/quick-course/beleggen-in-beleggingsfondsenhoe-werkt-het/het-beheer-van-een-beleggingsfonds.jsp De beurs: • www.nu.nl/beurs • www.rtlnieuws.nl/economie/beurs Als jouw ouders willen gaan beleggen: • www.robeco.nl/one 44 Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO Colofon Deze lessenreeks is tot stand gekomen in samenwerking tussen: • Wetenschapsknooppunt EUR: Rowan Huijgen en Karin Schreuder • Robeco: Wilma van Rossum, Marieke Roekx, Laurens Masereeuw en Henk Grootveld Robeco is trotse partner van Wetenschapsknooppunt EUR. Dit is een product van Wetenschapsknooppunt EUR in samenwerking met Robeco. Ontwerpconcept en vormgeving: Karla de Witte * studio voor visuele communicatie, Rotterdam Illustraties/Fotografie (tenzij anders vermeld): Karla de Witte * studio voor visuele communicatie, Rotterdam Foto op pg 6, 12, 19, 22, 23 rechts, 25, 29,42, 43: Thinckstock Foto op pg 4 midden, 26, 27, 30: Robeco Visual op pg 2, 32, 36: in10 communicatie, Rotterdam Stockfoto (open boek) cover: 123RF, fotograaf Dzianis Miraniuk, Rusland Drukwerk: drukkerij Van Deventer, ‘s-Gravenzande © Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen, in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm, op enige wijze, hetzij door middel van druk, fotokopieën, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Wetenschapsknooppunt EUR en Robeco. Werkboek voor jonge beleggers | Lessenreeks Beleggen ‘Een goed belegde boterham’ | Wetenschapsknooppunt EUR en ROBECO 45 www.eur.nl/wetenschapsknooppunt Robeco en Wetenschapsknooppunt EUR beogen met dit boekje kinderen bewust te maken van de mogelijkheden van geld zodat zij hier later verantwoord mee om kunnen gaan.
