Anatomie voor Verpleegkundigen

Werkboek
Anatomie en Fysiologie
voor de opleiding tot
Verpleegkundige
Cees Swagerman
2
Anatomie en Fysiologie voor de opleiding tot Verpleegkundige
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
3
Anatomie & Fysiologie
Inhoudsopgave
Voorwoord en uitleg van de methode ...................................................... 6
Anatomische begrippen ........................................................................... 8
Definities & woordbetekenissen .......................................................................................... 9
Samenhang van de orgaanstelsels ..................................................................................... 10
Statische en dynamische richtingaanduidingen .................................................................... 12
Cellen en erfelijkheid ............................................................................ 13
Cel ................................................................................................................................ 14
De bouw van de cel ......................................................................................................... 14
Mitose = celdeling ........................................................................................................... 15
Meiose = reductie-deling .................................................................................................. 16
Chromosomen en erfelijke eigenschappen .......................................................................... 17
Weefsels en huid ................................................................................... 19
Klieren ........................................................................................................................... 23
Bindweefsel .................................................................................................................... 24
Beenweefsel = botweefsel ................................................................................................ 26
Spierweefsel ................................................................................................................... 28
Zenuwweefsel ................................................................................................................. 29
Huid en temperatuurregulatie ........................................................................................... 30
Beenderstelsel....................................................................................... 33
Wervelkolom = columna vertebralis ................................................................................... 35
Borstkas = thorax............................................................................................................ 37
Arm ............................................................................................................................... 38
Been .............................................................................................................................. 39
Schedel .......................................................................................................................... 40
Bijzonderheden bij de schedelbotten .................................................................................. 41
Gewrichten ..................................................................................................................... 42
Spierstelsel ........................................................................................... 44
Algemene begrippen ........................................................................................................ 45
Enkele spieren van het hoofd ............................................................................................ 45
Buikwandspieren ............................................................................................................. 46
Diafragma = middenrif ..................................................................................................... 47
Bekkenbodem ................................................................................................................. 47
Rugspieren ..................................................................................................................... 47
Bovenarmspieren ............................................................................................................ 47
Onderarmspieren............................................................................................................. 47
Bovenbeenspieren ........................................................................................................... 48
Onderbeenspieren ........................................................................................................... 48
Bloed en weefselvocht........................................................................... 49
Cod = colloïd osmotische druk .......................................................................................... 52
Mineralo osmotische druk = mod ....................................................................................... 52
Bloedcellen ..................................................................................................................... 53
Bloedstolling ................................................................................................................... 55
Bloedgroepen .................................................................................................................. 56
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
4
Hart, bloedsomloop en lymfe................................................................. 57
Bloedsomloop ................................................................................................................. 59
Hart = cor ...................................................................................................................... 59
Kleine bloedsomloop ........................................................................................................ 62
Grote bloedsomloop ......................................................................................................... 63
Bloeddruk = tensie .......................................................................................................... 65
Foetale bloedsomloop ...................................................................................................... 66
Het lymfatisch systeem .................................................................................................... 67
Milt ................................................................................................................................ 69
De thymus = zwezerik ..................................................................................................... 69
Spijsvertering........................................................................................ 70
Mondholte ...................................................................................................................... 72
Keelholte = pharynx ........................................................................................................ 74
Slokdarm........................................................................................................................ 74
Maag = ventriculus of gaster............................................................................................. 75
Dunne darm = intestinum tenue ........................................................................................ 76
Dikke darm = intestinum crassum = colon.......................................................................... 77
Alvleesklier = pancreas .................................................................................................... 78
Lever = hepar ................................................................................................................. 79
Leverfuncties .................................................................................................................. 79
Het spijsverteringsproces ................................................................................................. 81
Peritoneum = buikvlies..................................................................................................... 82
Uitscheiding .......................................................................................... 83
Macroscopische bouw van de nier ...................................................................................... 85
Microscopische bouw van de nier ....................................................................................... 86
De urinewegen ................................................................................................................ 87
Ademhaling ........................................................................................... 89
Neus .............................................................................................................................. 91
Strottenhoofd = larynx ..................................................................................................... 92
Luchtpijpen ..................................................................................................................... 93
Longen = pulmones ......................................................................................................... 94
Longcapaciteiten ............................................................................................................. 95
Regulatie van de ademhaling ............................................................................................ 96
Zenuwstelsel ......................................................................................... 97
Indeling van het zenuwstelsel ........................................................................................... 99
Begrippen en structuren ................................................................................................. 100
Indeling van de hersenen ............................................................................................... 102
Thalamus, hypothalamus, reticulaire substantie, verlengde merg ........................................ 103
De twaalf paar hersenzenuwen ........................................................................................ 104
Ruggenmerg = medulla spinalis ...................................................................................... 105
Reflexen ....................................................................................................................... 105
Het autonome of vegetatieve zenuwstelsel ....................................................................... 105
De hersenvliezen = meninges ......................................................................................... 106
Het ventrikelsysteem en de liquorcirculatie ....................................................................... 107
Bloedvoorziening van de hersenen ................................................................................... 107
Enkele systemen van het zenuwstelsel ............................................................................. 108
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
5
Zintuigen ............................................................................................. 109
Pijn .............................................................................................................................. 112
Tast ............................................................................................................................. 112
Temperatuurwaarneming ................................................................................................ 112
Reuk ............................................................................................................................ 112
Smaak ......................................................................................................................... 113
Oog ............................................................................................................................. 113
Gehooroorgaan ............................................................................................................. 115
Evenwichtsorgaan.......................................................................................................... 117
Geslachtsorganen ................................................................................ 118
Begrippen ..................................................................................................................... 120
Uitwendige vrouwelijke geslachtsorganen = vulva ............................................................. 120
Inwendige vrouwelijke geslachtsorganen .......................................................................... 120
Uterus = baarmoeder..................................................................................................... 121
Ovaria = eierstokken ..................................................................................................... 122
Tubae = salpinges (grieks) = eileiders ............................................................................. 122
De menstruele cyclus ..................................................................................................... 123
Geslachtshormonen ....................................................................................................... 124
Mannelijke geslachtsorganen .......................................................................................... 125
Testis + zaadkanaal ....................................................................................................... 126
Hormonen ........................................................................................... 128
Hypothalamus ............................................................................................................... 129
Hypofyse = hersenaanhangsel ........................................................................................ 129
Hypofyse-achterkwab-hormonen ..................................................................................... 129
Hypofysevoorkwabhormonen .......................................................................................... 130
Schildklier = glandula thyroidea ...................................................................................... 131
Bijschildkliertjes = glandulae parathyroidea ...................................................................... 132
Alvleesklier = pancreas .................................................................................................. 133
Bijnieren = glandulae suprarenalis of adrenals. ................................................................. 133
Bijnierschors ................................................................................................................. 133
Bijniermerg................................................................................................................... 134
Testes en ovaria = gonaden ............................................................................................ 135
Andere hormonen of weefselhormonen............................................................................. 136
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
6
VOORWOORD EN UITLEG VAN DE METHODE
Dit werkboek heeft als doel om de leerling verpleegkundige op een efficiënte wijze kennis en inzicht
te bieden in de bouw en functies van het menselijk lichaam.
In dit werkboek wordt een beknopt taalgebruik gehanteerd. Als je bepaalde woorden niet kent,
zoek dan eerst de betekenis van die woorden op en verwacht niet dat de betekenis later vanzelf
wel duidelijk zal worden; door het beknopte taalgebruik is dit niet het geval en je zult bij
“onbegrepen doorlezen” de essentie van wat er staat missen en het niet gaan snappen.
Het werkboek is ingedeeld in 14 hoofdstukken.
Elk hoofdstuk begint met studievragen waardoor je een beeld krijgt van wat er in het hoofdstuk
behandeld wordt en waarmee je moet oefenen om kennis en inzicht te verkrijgen.
Er wordt voor de studievragen geen antwoordmodel verstrekt; alle antwoorden zijn in de
tekst van het hoofdstuk te vinden!
Het leerproces bestaat uit: Oriënteren; Oefenen; Toetsen en Terugkoppelen. Met terugkoppelen
wordt bedoeld: “Op grond van je toetsresultaten bepalen waar je je nogmaals op moet oriënteren.”




Oriënteren
Oefenen
Toetsen
Terugkoppelen
De bedoeling is dat je eerst de “Vragen ter oriëntatie en oefening” van één hoofdstuk doorleest, als
een oriëntatie op wat komen gaat. Hetzelfde doe je met de leerstof van dat hoofdstuk. Daarna ga
je de leerstof rustig en zorgvuldig bestuderen met behulp van de vragen.
Aan het eind van elk hoofdstuk neem je jezelf een toets af en geef je jezelf een cijfer voor deze
toets.
Je kunt als cijfer gebruiken:
“Het aantal goed beantwoorde vragen gedeeld door het aantal vragen van de toets, en dit dan
vermenigvuldigen met 10.”
Als je het cijfer wilt berekenen met de kansfactor voor vierkeuze vragen:
“Vermenigvuldig dan eerst het aantal fouten met 11/3 (of 1,33...)”
Voorbeeld:

De toets heeft 40 vragen

Je hebt er 12 fout

Het cijfer zonder kansfactor is (40 - 12) / 4 = 7
(11/3 x 12 = 16)

Het cijfer met kansfactor is (40 - 16) / 4 = 6
Zonodig oriënteer je je opnieuw op die onderdelen die je nog niet goed beheerst.
________
De leerstof Anatomie & Fysiologie dient als basis voor de andere medische – en verpleegkundige
vakken.
Bij je werk in de gezondheidszorg is kennis van - en inzicht in de Anatomie en Fysiologie van groot
belang voor het kunnen bieden van voorlichting, begeleiding en opvang van de patiënt bij ziekte,
onderzoek en medische behandeling.
Anatomische en Fysiologische begrippen zijn de basisbegrippen van het medisch jargon.
Het betreft een grote hoeveelheid kennis en inzicht die jij je eigen moet maken.
Laat je niet verblinden door de hoeveelheid van de leerstof. Zoals geen mens in één dag al het
voedsel kan consumeren dat hij/zij het komende jaar nodig heeft; zo kun jij ook niet in korte tijd
veel leerstof "verorberen".
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
7
Als je regelmatig bezig bent met een “behapbaar” onderwerp dus met een kleinere hoeveelheid
leerstof per keer, zul je merken dat het je lukt om de leerstof te beheersen.
Om de leerstof in te delen in “hapklare brokken” zul je een indeling, planning of studieschema
moeten gebruiken.
Het leren van Anatomie & Fysiologie is niet alleen maar "in je geheugen stampen." Als je de
leerstof begrijpt, zul je de verbanden tussen de verschillende leerstofonderdelen zien en zul je de
stof veel beter kunnen onthouden en toepassen.
Voor sommige onderwerpen is het wel simpelweg nodig om die als rijtjes uit het hoofd te leren; dat
geldt bijvoorbeeld voor de onderdelen: statiek en dynamiek, de rijtjes bij weefselleer en de Latijnse
namen van botten en spieren.
Wanneer weet je of je de leerstof beheerst?
Je komt al een heel eind als je het duidelijk aan iemand anders kan uitleggen!
Daarnaast zal het blijken bij de toetsing.
Succes!
Cees Swagerman
Woord van dank
Een woord van dank gaat uit naar Alma de Greeuw.
Alma, bedankt voor je zorgvuldige controle van het werkboek; door jouw opmerkingen en
aanvullingen is het boek duidelijk verbeterd.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
8
ANATOMISCHE BEGRIPPEN
Vragen ter oriëntatie en oefening op dit hoofdstuk
BASISBEGRIPPEN
1.
Wat betekenen de woorden: Anatomie, Fysiologie, Histologie, Cytologie, Embryologie.
2.
Beschrijf zes fysiologische kenmerken van het leven.
3.
Wat is het meest essentiële kenmerk van het leven.
4.
Vul de ontbrekende begrippen in:
1. Het organisme bestaat uit . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Deze bestaan uit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Deze zijn opgebouwd uit . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Weefsels bestaan uit cellen.
SAMENHANG
5.
Uit welke vloeistof halen de lichaamscellen kun voedingsstoffen.
6.
Op welke wijze wordt deze vloeistof ververst.
7.
Via welke orgaanstelsels worden voedingsstoffen en zuurstof aan het bloed
toegevoegd.
8.
Noem twee voorbeelden van cellen die hun voeding van naburige cellen betrekken.
9.
Noem drie organen die een functie hebben bij de uitscheiding van afvalstoffen.
10.
Wat is het m.i. en het m.e.
11.
Geef twee andere termen voor intercellulaire vloeistof.
12.
Noem de orgaanstelsels en hun betekenis voor het lichaam.
13.
Noem vier mechanismen waarvan het afweersysteem gebruik kan maken om
ziektekiemen te bestrijden.
14.
Welke structuur scheidt de borstholte van de buikholte.
15.
Wat zijn animale verrichtingen, geef een voorbeeld.
16.
Wat zijn autonome- of vegetatieve verrichtingen, geef voorbeelden.
17.
Leg uit wat het sympathische en parasympathische deel van het autonome
zenuwstelsel is en wat de functies ervan zijn.
STATIEK EN DYNAMIEK
18.
Geef de betekenis van de volgende begrippen:
superior, inferior, craniaal, caudaal, anterior, posterior, ventraal, dorsaal, proximaal,
distaal, mediaal, lateraal, sagittaal, mediaan, frontaal, transversaal, flexie, extensie,
abductie, adductie, endorotatie, exorotatie, pronatie, supinatie, oppositie, repositie.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
9
LEERSTOF
DEFINITIES & WOORDBETEKENISSEN
ANATOMIE = "De leer van de bouw van het (menselijk) lichaam"
Deze leer is verkregen door het ontleden van (snijden in) het menselijk lichaam

"Ana" = (van analoog) overeenkomstig, vergelijkend, onderzoekend

"tomie" = snijden
Bij de ontwikkeling van de wetenschap van de anatomie ontstonden een aantal hulpwetenschappen
zoals: fysiologie; embryologie; histologie; cytologie

FYSIOLOGIE = De leer van de levensverrichtingen (anatomie beschrijft hoe "het in elkaar
zit;" fysiologie beschrijft "hoe het werkt")

EMBRYOLOGIE = De leer van de ontwikkeling van de bevruchte eicel tot baby, van
bevruchting tot geboorte

CYTOLOGIE = Celleer

HISTOLOGIE = Weefselleer
Binnen de Fysiologie werd en wordt gezocht naar de essentie van het leven. Met andere woorden:
"Wat maakt materie levend?" of "Waarin verschilt een levend wezen of een levende cel van een
dood lichaam of een dode cel?"
KENMERKEN VAN HET LEVEN
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Stofwisseling = metabolisme = celademhaling
Voortplanting of celdeling
Groei
Reactie op prikkels
Aanpassing van en aan de omgeving (adaptatie of adaptie)
Leveren van arbeid, hieronder verstaan we: beweging, productie van stoffen, doorgeven
van prikkels, steun geven etc.
Het meest essentiële kenmerk van het leven is “stofwisseling”; alle levende cellen vertonen dit.
Niet alle cellen vertonen groei of celdeling.
HIËRARCHISCHE STRUCTUUR
De opbouw van het lichaam kent een zogenaamde hiërarchische structuur.
Daarmee wordt het volgende bedoeld:
1. Het lichaam is opgebouwd uit vele cellen.
2. Deze cellen zijn gegroepeerd tot weefsels (bijvoorbeeld bindweefsel en dekweefsel).
3. Organen (bijvoorbeeld de maag of het hart) zijn opgebouwd uit verschillende soorten
weefsels.
4. Orgaanstelsels (bijvoorbeeld het spijsverteringsstelsel) bestaan uit verschillende organen
(bijvoorbeeld de slokdarm de maag en de alvleesklier).
5. Het totale lichaam wordt het organisme genoemd; het organisme bestaat uit een aantal
orgaanstelsels.
ORGAANSTELSELS
We onderscheiden de volgende orgaanstelsels
1. Ademhalingsstelsel = tractus respiratorius
2. Spijsverteringsstelsel = tractus digestivus
3. Bloed en bloedsomloop = tractus circulatorius
4. Hormoonstelsel = tractus endocrinologicus
5. Zenuwstelsel = tractus neurologicus
6. Zintuigen (behoort tot 5)
7. Beenderstelsel = tractus locomotorius (tezamen met 8)
8. Spierstelsel (tractus musculatorius)
9. Uitscheidingsstelsel = tractus urologicus
10. Voortplantingsstelsel = tractus genitalis
11. Huid = tractus dermatologicus
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
10
SAMENHANG VAN DE ORGAANSTELSELS
De lichaamscellen moeten voorzien worden van
voedingsstoffen en zuurstof; daarbij dienen ze hun
afvalstoffen te kunnen afvoeren.
Voor een ééncellig organisme zoals bijvoorbeeld een
pantoffeldiertje dat in het slootwater leeft is de
voorziening van voedingsstoffen een relatief eenvoudige
zaak. Hij haalt zijn voedingsstoffen uit het slootwater en
deponeert zij afvalstoffen eveneens in dit slootwater.
Voor de cellen van een meercellig organisme zoals de
mens vervult de weefselvloeistof de functie van het
'slootwater'. De weefselvloeistof omspoelt de cellen van
het lichaam. De cellen halen hun voedingsstoffen uit het weefselvocht. Daarnaast geven ze hun
afvalstoffen af aan de weefselvloeistof.
[Cellen die niet omgeven worden door weefselvloeistof (zoals kraakbeencellen en de cellen van de
oppervlakkige lagen van de huid) krijgen hun voeding uit naburige cellen].
De weefselvloeistof wordt ververst door het bloed. Voedingsstoffen en zuurstof worden via het
SPIJSVERTERINGSSTELSEL en het ADEMHALINGSSTELSEL aan het bloed gegeven.
Het hart zorgt ervoor dat het bloed door het hele lichaam gepompt wordt.
In de haarvaten wordt vocht uit het bloed met de daarin opgenomen voedingsstoffen onder
invloed van de bloeddruk de bloedbaan uitgeperst; het wordt daardoor toegevoegd aan het
weefselvocht.
Onder invloed van de aanzuigende werking van de eiwitten die zich in het bloed bevinden wordt
weefselvloeistof met de daarin opgenomen afvalstoffen weer in het bloed opgenomen. De lever,
NIEREN en longen scheiden deze afvalstoffen uit naar de buitenwereld.
In de anatomie wordt gesproken van het m.i. en het m.e. Met het m.i. wordt het milieu interieur
bedoeld; dit is de ruimte om de cellen waarin zich dus de weefselvloeistof bevindt.
Andere termen voor weefselvloeistof zijn:

intercellulaire vloeistof

interstitiële vloeistof

extracellulaire vloeistof

tussencelvloeistof
(inter = tussen; dus de vloeistof tussen de cellen)
(extra = buiten; dus de vloeistof buiten de cellen)
Met het m.e. wordt het milieu exterieur bedoeld; dit is de buitenwereld of met andere woorden de
ruimte om het hele lichaam heen.
Het HORMOONSTELSEL en het ZENUWSTELSEL; zorgen voor de coördinatie (het in goede banen
lopen) van de lichaamsfuncties. Het zenuwstelsel is samen met de ZINTUIGEN van belang voor de
waarneming, het contact met de buitenwereld, het bewustzijn en het sociaal functioneren.
Het SPIERSTELSEL en het BEENDERSTELSEL maken de bewegingen mogelijk en zorgen ervoor dat
de kwetsbare inwendige organen tegen een zekere mate van mechanisch geweld beschermd
worden.
AFWEERSYSTEEM
Het organisme beschikt over een afweersysteem tegen ziekmakende invloeden zoals bacteriën en
virussen. Dit afweersysteem maakt gebruik van witte bloedcellen en reticulumcellen welke
bacteriën kunnen opvreten (fagocyteren), antistoffen, verhoging van de lichaamstemperatuur
(koorts) en verschillende chemische stoffen zoals het zoutzuur in de maag en het melkzuur in de
vagina. Tevens gedraagt de lichaamseigen flora - zoals de bacteriën in het speeksel, in de dikke
darm en op de huid - zich intolerant tegen lichaamsvreemde organismen.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
11
SOORTEN WEEFSELS
+ VOORBEELDEN
1. Dekweefsels, bijv: huid en slijmvliezen.
2. Steun en bindweefsels, bijv: botten en kraakbeen.
3. Zenuwweefsel & Zintuigweefsel.
4. Spierweefsel.
WILLEKEURIGE EN ONWILLEKEURIGE VERRICHTINGEN
1. Animale verrichtingen zijn willekeurige verrichtingen bijv. lezen, schrijven, leren. Deze
verrichtingen zijn met de wil te beïnvloeden. De willekeurige verichtingen worden gestuurd
door het willekeurige of animale zenuwstelsel.
2. Autonome of vegetatieve verrichtingen zijn onwillekeurige verrichtingen bijv. regulatie van
de bloeddruk, regulatie van de spijsvertering. Deze verrichtingen zijn niet aan de wil
onderhevig. (Animaal = dierlijk; autonoom = zelfstandig; vegetatief = plantaardig).
De onwillekeurige verrichtingen worden gestuurd door het onwillekeurige of autonome
zenuwstelsel. Aan het autonome zenuwstelsel onderscheiden we een sympathisch en een
parasympathisch deel. Het sympathische deel heeft een stimulerende invloed op onder andere de
hartactie, de ademhaling, de reactie snelheid. Het parasympathische deel heeft een stimulerende
invloed op onder andere de spijsvertering, het rusten, het herstellen van de energievoorraden.
Anders en generaliserend gezegd: het sympathische zenuwstelsel is actief als je actief bent; het
parasympathische zenuwstelsel is actief als je rustig bent (meer informatie hierover vind je in het
hoofdstuk over het zenuwstelsel).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
12
STATISCHE EN DYNAMISCHE RICHTINGAANDUIDINGEN
= STATIEK & DYNAMIEK = benamingen voor vlakken, richtingen, plaatsen en bewegingen.
ANATOMISCHE STAND
Bij de benoeming van vlakken, richtingen en bewegingen in de anatomie wordt uitgegaan van de
zogenaamde anatomische stand van het lichaam. In de anatomische stand sta je rechtop, naar
voren kijkend, voeten tegen elkaar, armen gestrekt, handpalmen naar voren.
VLAKKEN




Het frontale vlak is het vlak dat evenwijdig met het voorhoofd loopt
Het transversale vlak is het vlak dat horizontaal, door het lichaam loopt (zoals je een boom
doorzaagt)
Het sagittale vlak is het vlak dat verticaal, voor-achterwaarts door het lichaam loopt
Het mediaan vlak is het sagittale vlak dat precies in het midden van het lichaam loopt
RICHTINGEN OF PLAATSAANDUIDINGEN
BOVEN/BENEDEN of HOOG/LAAG

Superior = naar boven, of zich hoog bevindend (Superieur = super = supra = hoog; epi- is
op, over, boven)

Inferior = naar beneden, of zich laag bevindend (Inferieur = laag; sub- = onder)

Craniaal = in de richting van de schedel (Cranium = schedel)

Caudaal = in de richting van de stuit of staart (Cauda = staart)
VOOR/ACHTER

Anterior = naar voren, of zich vóór bevindend (Ante- = vóór)

Posterior = naar achteren, of zich achter bevindend (Post- = na)

Ventraal = in de richting van de buik (Venter = buik)

Dorsaal = in de richting van de rug (Dorsum = rug)
MIDDEN/OPZIJ

Mediaal = naar of in het midden

Lateraal = naar opzij, zich aan de
zijkant bevindend
BINNEN/BUITEN

Proximaal = naar binnen, zich meer
van binnen bevindend

Distaal = naar buiten, zich meer aan de
buitenkant bevindend

Centraal = naar of in het centrum

Perifeer = naar of aan de buitenkant

Endo- = van binnen; Intern = binnen

Exo- = van buiten; Extern = buiten
BEWEGINGEN












"RICHTINGEN OF PLAATSEN"
SCHEMATISCH SAMENGEVAT
hoog, boven
superior, craniaal
laag, onder
inferior, caudaal
voor
anterior, ventraal
achter
posterior, dorsaal
midden
mediaal
opzij
lateraal
van binnen
centraal, proximaal
van buiten
perifeer, distaal
Flexie = buigen
Extensie = strekken
Anteflexie = naar voren buigen
Retroflexie = naar achteren buigen
Adductie = een ledemaat naar het lichaam toe bewegen
Abductie = een ledemaat van het lichaam af bewegen
Endorotatie = het naar binnen draaien van een arm of been
Exorotatie = het naar buiten draaien van een arm of been
Pronatie = het naar binnen draaien van de onderarm of het onderbeen
Supinatie = het naar buiten draaien van de onderarm of het onderbeen
Oppositie = het tegenoverstellen van de duim ten opzichte van de vingers
Repositie = de duim van de vingers af bewegen
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
13
CELLEN EN ERFELIJKHEID
Vragen ter oriëntatie en oefening op dit hoofdstuk
1.
2.
3.
4.
5.
Wat is de kleinste levende eenheid van het menselijk lichaam.
Wat is cytoplasma, nucleoplasma en protoplasma.
Welke structuren bevinden zich in de celkern.
In welk gedeelte van de cel bevinden zich de celorganellen.
Beschrijf globaal en in je eigen woorden de functie van de celorganellen.
6.
7.
Beschrijf het proces van de mitose.
Hoe komt het dat na de mitose, de dochtercellen evenveel chromosomen hebben als de
moedercel.
Beschrijf het verschil tussen de mitose en de meiose.
Welke cellen hebben het vermogen om zich te delen verloren en waarom.
Uit welke stof bestaan chromosomen.
Wat zijn chromatiden.
Wat is chromatine.
In welk gedeelte van de cel bevinden zich chromosomen, chromatiden of chromatine.
Tijdens welke fase van de celcyclus is het chromatine zichtbaar.
Geef de betekenis van de volgende begrippen: centrosoom; centriool; centromeer;
spoellichaampje; poollichaampje.
Wat zijn chromosomen.
Hoeveel chromosomen bevinden zich in de menselijke lichaamscel.
Hoeveel paar chromosomen bevinden zich in de menselijke lichaamscel.
In welk gedeelte van de cel bevinden zich de chromosomen.
Bevatten alle menselijke cellen chromosomen. Zo nee, welke cellen niet en waarom niet.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
Wat zijn geslachtschromosomen.
Welke geslachtschromosomen heeft de man.
Welke geslachtschromosomen heeft de vrouw.
Welk geslachtschromosoom bevindt zich in een eicel.
Welke geslachtschromosomen kunnen zich in de zaadcel bevinden.
Wordt het geslacht van het kind door de man of door de vrouw bepaald en waarom.
Wat zijn autosomen.
Hoeveel autosomen bevinden zich in de menselijke lichaamscel.
Hoeveel autosomen bevinden zich in een eicel.
Hoeveel autosomen bevinden zich in een zaadcel.
Wat zijn genen.
Wat wordt er bedoeld met allelen.
Geef de betekenis van de woorden: dominant, recessief, heterozygoot, homozygoot,
genotype, fenotype.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
14
LEERSTOF
CEL
Het menselijk lichaam is opgebouwd uit biljoenen cellen (1013 - 1014).
In het verleden werd de cel niet in verband met het leven gebracht. Men dacht dat de cellen de
dode bouwstenen van het lichaam waren, vergelijkbaar met de stenen waaruit een huis is
opgebouwd. De essentie van het leven werd gezocht in de werking van bepaalde organen zoals de
lever of het hart.
Pas na de ontwikkeling van betere microscopen en de toepassing van uiterst nauwkeurige en
geduldige observatietechnieken werd de bouw en functie van de cel duidelijker.
De essentie van het leven wordt nu vooral gezocht in de werking van de buitenste celwand. De
buitenste celwand wordt het celmembraan genoemd. Via deze wand vindt de uitwisseling van
voedingsstoffen en afvalstoffen van en naar de cel plaats. Deze uitwisseling wordt de
celstofwisseling of ook wel de celademhaling genoemd. Deze stofwisseling is een essentieel
kenmerk van het leven.
De definitie van de cel luidt:
"De cel is de kleinste levende bouwsteen van het organisme."
DE BOUW VAN DE CEL
De cel bestaat uit een cellichaam en een celkern.
Het cellichaam wordt het soma van de cel genoemd (het woord soma betekent lichaam). De
celkern is de nucleus van de cel (het woord nucleus betekent kern).
Het vocht dat zich buiten de kern in de cel bevindt is het cytoplasma (cyto = cel, plasma = stof).
In het cytoplasma bevinden zich veel vormsels of structuren; deze structuren noemen we de
celorganellen.
In de celkern bevindt zich kernvocht = nucleoplasma. Hierin bevinden zich de chromosomen die uit
de stof D.N.A. (= Desoxyribo-Nucleïne-Acid) bestaan.
Tevens vinden we in de kern de kernlichaampjes = nucleoli welke de stof R.N.A. (= Ribo-NucleïneAcid) produceren. (R.N.A. is benodigd als boodschapperen transportmedium voor de productie van
eiwitten in de ribosomen, zie volgende bladzijde).
Cytoplasma en nucleoplasma worden tezamen protoplasma genoemd.
Even tussendoor een lesje Latijn!
nucleus = kern
nucleï = kernen
nucleolus = kerntje
nucleoli = kerntjes
De processen in de cel staan onder invloed van enzymen die de cel veelal zelf maakt.
Hoog gespecialiseerde = hoog gedifferentiëerde cellen hebben het vermogen om zich te delen
verloren.
Voorbeelden van hoog gedifferentiëerde cellen zijn:
Zintuigcellen, zenuwcellen, spiercellen en rode bloedcellen (de rode bloedcellen hebben geen kern).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
15
CELORGANELLEN:
1. ENDOPLASMATISCH RETICULUM =
EPR: (endo = binnen, plasma = stof,
reticulum = netwerk) Dit is een
voortzetting van het dubbele
kernmembraan, het zorgt voor het
transport in de cel, het vormt
vetachtige stoffen (lipiden).
2. RIBOSOMEN: bevinden zich op het
EPR en vrij in de cel, ze maken
D.N.A. en andere eiwitten.
3. GOLGIAPPARAAT: Dit komt voort uit
het EPR, het vormt koolhydraten en
bepaalde (voorstadia van) hormonen.
4. LYSOSOMEN: ontstaan uit het
golgiapparaat, zorgen voor de
verwerking van de afvalstoffen die bij
de celstofwisseling ontstaan.
Deze afvalstoffen kunnen worden:
1. Afgevoerd.
2. Afgebroken, (waarbij eventueel de afbraakstoffen opnieuw gebruikt worden; dit gebeurt
bijvoorbeeld bij de productie van het schildklierhormoon thyroxine, er is hier dus sprake
van recycling).
3. Levenslang opgeslagen.
Na de dood van de cel zorgen de lysosomen voor de ontbinding van de cel.
5. MITOCHONDRIËN: zorgen voor de energievoorziening van de cel door verbranding van
voedingsstoffen (dit d.m.v. koppeling aan zuurstof = oxydatieve stofwisseling).
6. CENTROSOOM: bestaat uit twee centriolen, is van belang voor de celdeling.
7. VACUOLEN: zijn holten gevuld met vocht, komen vooral bij plantaardige cellen voor, vullen de
ruimte op, hebben verder geen functie.
SAMENGEVAT:

EPR, Golgiapp, Ribosomen produceren eiwitten, vetten, koolhydraten, slijm.

Lysosomen zorgen voor de afvalverwerking.

Centrosoom is voor de celdeling.

Mitochondriën zorgen voor de energievoorziening.

Vacuole = holte.
MITOSE = CELDELING
De fasen van de celcyclus bestaan uit:
1. Interfase
= tussenfase = groeifase
2. Profase
= voorfase
3. Metafase
= rangschikfase
4. Anafase
= uiteenwijkfase
5. Telofase
= reconstructiefase
"De interfase hoort niet bij de eigenlijke mitose".
INTERFASE
De D.N.A. ketens in de kern van de cel verdubbelen zich. De
hoeveelheid cytoplasma neemt toe. In de kern zijn uitgestrekte
D.N.A. ketens te zien.
Deze D.N.A. ketens worden wegens hun kleurbaarheid
chromatine genoemd.
'Chromatine bestaat dus uit D.N.A. ketens = uitgestrekte
chromosomen.'
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
16
PROFASE
De verdubbelde D.N.A. ketens trekken zich samen en worden
zichtbaar als chromosomen.
(Een chromosoom bestaat uit twee chromatiden die via een
centromeer = 'lijm' met elkaar verbonden zijn).
Het centrosoom = spoellichaampje in het cytoplasma deelt zich
in twee centriolen = poollichaampjes, deze begeven zich naar
de beide zijden (polen) van de cel. Het kernmembraan
verdwijnt.
METAFASE
De chromosomen rangschikken zich in het equatorvlak.
ANAFASE
De 46 chromosomen splijten zich in het centromeer; de
chromosoomhelften worden dan *chromatiden genoemd. Door
spoeldraden uit de centriolen worden de chromatiden naar de
beide zijden van de cel getrokken.
Elke nieuwe cel krijgt 46 chromatiden.
*
'De chromatiden verdubbelen zich in de interfase weer tot
chromosomen; echter wanneer de chromatiden in de dochtercel
zijn aangekomen worden zij al weer chromosomen genoemd!'
TELOFASE
Het celmembraan snoert zich t.h.v. het equatorvlak in. Er ontstaat
een nieuw celen kernmembraan voor de beide dochtercellen. De
chromosomen strekken zich uit tot lange D.N.A. ketens.
MEIOSE = REDUCTIE-DELING
De meiose vindt plaats bij de productie van
geslachtscellen. Vóór de deling splijten de
chromosomen zich niet. Elke dochtercel
krijgt dus 23 chromosomen. (Tijdens de
meiose vindt wel ruiling van gedeelten van
chromosomen plaats).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
17
CHROMOSOMEN EN ERFELIJKE EIGENSCHAPPEN
BEGRIPPEN
CHROMOSOMEN zijn samengetrokken DNA-strengen, elk chromosoom vertegenwoordigt een reeks
ERFELIJKE EIGENSCHAPPEN.
X- EN Y-CHROMOSOMEN zijn geslachtschromosomen, zij bepalen het geslacht.
AUTOSOMEN zijn 'niet-geslachtschromosomen' dus alle andere chromosomen.
Een GEN is een gedeelte van een chromosoom dat één erfelijke eigenschap vertegenwoordigt.
ALLEL... Elke erfelijke eigenschap wordt beïnvloed door twee genen van het chromosomenpaar
(één gen van je vader en één gen van je moeder).
De beide genen van het chromosomenpaar die dezelfde erfelijke eigenschap vertegenwoordigen
(bijv. de kleur van de ogen) noemen we ALLELEN.
HETEROZYGOOT = een erfelijke eigenschap wordt bepaald door twee niet gelijke allelen.
HOMOZYGOOT = een erfelijke eigenschap wordt bepaald door twee gelijke allelen.
DOMINANT = de erfelijke eigenschap is overheersend aanwezig (bijv. bruine ogen).
RECESSIEF = de erfelijke eigenschap is op de achtergrond aanwezig, bijv. hemofilie bij de vrouw,
(bijv. hemofilie = bloederziekte is gebonden aan het X chromosoom)
ERFELIJKE EIGENSCHAPPEN OF ZIEKTEN: vinden hun oorsprong in de genen.
AANGEBOREN EIGENSCHAPPEN OF ZIEKTEN: zijn niet per definitie erfelijk, ze kunnen ook zijn
ontstaan door ziekten tijdens de zwangerschap of door zuurstofgebrek bij de geboorte.
GENOTYPE = Aanlegtype = wat je in aanleg aan eigenschappen in je genen hebt.
FENOTYPE = Verschijningstype = zoals je er uit ziet, zoals je je manifesteert.
Bijvoorbeeld: Een ééneiige tweeling heeft hetzelfde genotype, echter de moedervlek die de één wel
heeft en de ander niet behoort tot het fenotype.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
18
GLOBALE KANSBEREKENING BIJ ERFELIJKHEID
Uitleg: De ouders hebben zowel het gen voor bruine ogen als het gen voor blauwe ogen van hun
ouders geërfd. Ze hebben bruine ogen omdat het gen voor bruine ogen dominant is (pigment is
dominant). Statistisch gezien is er een kans van 25% dat het kind een gen voor bruine ogen van
zowel de vader als van de moeder erft. Er is een kans van 50% dat het kind een gen voor bruine
ogen en een gen voor blauwe ogen erft. En er is een kans van 25% dat het kind een gen voor
blauwe ogen van zowel de vader als de moeder erft. Dus statistisch gezien heeft in dit voorbeeld
75% van de kinderen bruine ogen en 25% van de kinderen blauwe ogen.
Vul de hokjes in en bepaal
1.
Welke kleur ogen hebben de kinderen.
2.
Zijn de kinderen heterozygoot of homozygoot voor deze oogkleur.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
19
WEEFSELS EN HUID
Vragen ter oriëntatie en oefening
ALGEMEEN
1.
Welke vijf hoofdgroepen van weefsels kun je onderscheiden.
2.
Waar bevindt zich endotheel, mesotheel en epitheel. Geef voorbeelden.
3.
Welke soorten epitheel zijn er. Geef voorbeelden van waar zij zich bevinden.
4.
Wat is de benaming van het epitheel dat zich aan de binnenzijde van de bloedvaten
bevindt.
5.
Wat is mesotheel; geef een voorbeeld van mesotheelweefsel.
6.
De cellen van epitheel liggen aaneengesloten; juist/onjuist?
7.
De cellen van de bindweefsels liggen aaneengesloten; juist/onjuist?
8.
Op welke plaats(en) van het lichaam vind je verhoornend epitheel en is dit epitheel
éénlagig of meerlagig.
9.
Welke soort epitheel is mechanisch het sterkst en waarom.
10.
Waarom zou het slijmvlies van de uterus zo dik en vochtrijk zijn.
11.
Wat is de functie van het trilhaar van trilhaarepitheel.
12.
De cellen van trilhaarepitheel zijn: (geef het goede antwoord aan)
a. plat
b. kubisch
c. cilindrisch
13.
Wat is het dunste epitheel en op welke plaatsen van het lichaam vind je dit.
14.
Waarom is dit epitheel zo dun.
KLIEREN
15.
Wat is het verschil tussen endocriene en exocriene klieren.
16.
Hormoonklieren zijn klieren met
a. externe secretie
b. interne secretie
c. zowel interne als externe secretie
17.
Een speekselklier is een buisvormige klier; juist/onjuist?
18.
Een maagsapklier is een klier met externe secretie; juist/onjuist?
BINDWEEFSEL
19.
Welke weefsels behoren tot de groep van bind en steunweefsels.
20.
Wat wordt bedoeld met de matrix van het bindweefsel.
21.
Welke bindweefselsoorten kun je onderscheiden en waar bevinden zij zich.
22.
Uit welke soort bindweefsel zijn pezen opgebouwd.
23.
Wat is een ligament.
24.
Op welke plaats(en) van het lichaam vind je losmazig bindweefsel.
25.
Wat bedoelen we met de matrix van het bindweefsel.
26.
Welke bijzondere eigenschappen bezitten reticulumcellen.
27.
Noem drie functies van het vetweefsel.
28.
De mechanisch sterkste soort bindweefselvezel is de:
a. collagene
b. elastische
c. reticuline
KRAAKBEEN
29.
De meest doorschijnende soort kraakbeen is:
a. hyalien kraakbeen
b. elastisch kraakbeen
c. vezelig kraakbeen
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
20
30.
31.
32.
33.
34.
De mechanisch sterkste soort kraakbeen is:
a. hyalien kraakbeen
b. elastisch kraakbeen
c. vezelig kraakbeen
In de oorschelpen vinden we:
a. hyalien kraakbeen
b. elastisch kraakbeen
c. vezelig kraakbeen
Wat is het perichondrium, waar bevindt het zich en waarom bevindt dit zich niet op de
gewrichtsvlakken.
Geef voorbeelden van waar de verschillende soorten kraakbeen zich bevinden.
Wat is chondrine.
BEENWEEFSEL
35.
Beschrijf de bouw van het beenweefsel.
36.
Welke onderdelen kun je aan een pijpbeen onderscheiden.
37.
Wat is spongiosa, compacta, corticalis, periost, endost.
38.
Waarom heeft een oudere - bij een valpartij - een grotere kans op een botbreuk (=
fractuur) dan een kind.
39.
Wat bedoelen we met de epifyse van een pijpbeen.
40.
Wat is het periost, waar bevindt dit zich.
41.
De meest massieve soort beenweefsel noemen we:
a. spongiosa
b. compacta
c. corticalis
42.
Hoe vindt de lengte- en diktegroei van het bot plaats.
43.
Wat is de functie van de epifysairschijf.
44.
Waarom stopt de lengtegroei aan het eind van de puberteit.
45.
Fractuurgenezing is een proces van:
a. enchondrale verbening
b. desmale verbening
46.
Diktegroei van een bot is een proces van:
a. enchondrale verbening
b. desmale verbening
47.
Bloedcellen worden gevormd in:
a. het rode beenmerg
b. het gele beenmerg
c. het rode en gele beenmerg
d. de kanalen van Havers
48.
Waar bevindt zich het rode beenmerg.
49.
Het rode beenmerg bevindt zich in de ..... van het bot:
a. spongiosa
b. compacta
c. corticalis
50.
Wat is enchondrale en desmale verbening.
SPIERWEEFSEL
51.
Welke soorten spierweefsel zijn er, noem hun kenmerken.
52.
Hoe is dwarsgestreepte spierweefsel opgebouwd.
53.
Wat bedoelen we met een syncytium.
54.
Bij het hartspierweefsel is er sprake van een syncytium; juist/onjuist?
55.
Welke soort spierweefsel kan de grootste kracht ontwikkelen.
56.
Welke soort(en) spierweefsel zijn niet rechtstreeks met de wil te beïnvloeden.
57.
Noem vier organen die in de wand glad spierweefsel bevatten.
58.
Waarom is de myofibril het meest essentiële bestanddeel van de spier.
59.
Wat is het verschil tussen een spiervezel en een myofibril.
60.
Wat betekent het begrip 'contraheren'.
61.
Als een spier contraheert wordt hij altijd korter; juist/onjuist?
62.
Wat bedoelen we met de fascie van de spier.
63.
Uit welke soort bindweefsel bestaat een fascie.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
21
64.
Waarom is er bij glad spierweefsel geen dwarsstreping te zien en bij dwarsgestreept
spierweefsel wel.
ZENUWWEEFSEL
65.
Wat is een neuron.
66.
Teken een neuron en geef de verschillende onderdelen van het neuron op de tekening aan.
67.
Een neuron bevat meestal meerdere neurieten en ‚‚n dendriet; juist/onjuist?
68.
De zenuwvezels die de zenuwprikkel van het cellichaam afvoeren zijn de dendrieten;
juist/onjuist?
69.
Wat is gliaweefsel.
70.
Noem drie functies van gliaweefsel.
71.
Wat is de functie van de myelineschede.
BLOEDVOORZIENING VAN DE WEEFSELS
72.
Waarom wordt medicijn dat in een spier wordt geïnjecteerd snel in het bloed opgenomen.
73.
Insuline wordt onder de huid geïnjecteerd; waarom op die plaats?
HUID & TEMPERATUURREGULATIE
74.
Wat zijn de functies van de huid.
75.
Onder invloed van welke soort straling wordt er in de huid vitamine-D gevormd.
76.
In welk deel van de hersenen bevindt zich het warmteregulatiecentrum.
77.
Op welke wijzen kan het lichaam warmte afvoeren.
78.
Op welke wijze verliest het lichaam gewoonlijk de meeste warmte.
79.
Op welke wijzen kan het lichaam warmte produceren.
80.
Op welke wijzen kan het lichaam warmte behouden.
81.
Beschrijf hoe de huid is opgebouwd.
82.
Welke lagen van de huid bestaan uit dode cellen.
83.
Welke lagen van de huid bestaan uit levende cellen.
84.
Welke vorm hebben de cellen van de moederlaag van de huid.
85.
Wat is melanine; door welke cellen wordt dit gemaakt en onder invloed van welke soort
straling.
86.
Op welke wijze vindt de voeding van de cellen van de opperhuid plaats.
87.
Wat is de functie van de nagels.
88.
Welke hoeveelheid transpiratievocht produceert een mens gemiddeld per 24 uur, in het
Nederlandse klimaat.
89.
Hoe ontstaat de lichaamsgeur.
90.
Wat is cerumen en wat is de functie ervan.
91.
Beschrijf de bouw van de mammae.
92.
Welke hormonen hebben invloed op de melkproductie en melkejectie van de borst.
93.
Welke soort vezels bevinden zich in de lederhuid.
94.
Welke structuren bevinden zich in de lederhuid.
95.
Wat bedoelen we met de splijtlijnen van de huid.
96.
Wat zijn de papillen van de lederhuid.
97.
Waar bestaat het onderhuidse bindweefsel uit.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
22
LEERSTOF
Het menselijk lichaam is een organisme.
Een organisme is opgebouwd uit orgaanstelsels zoals het spijsverteringstelsel e.d.
Orgaanstelsels bestaan uit meerdere organen.
Een orgaan zoals bijv. de maag is opgebouwd uit meerdere soorten weefsels.
HOOFDGROEPEN VAN WEEFSELS
We onderscheiden de volgende hoofdgroepen van weefsels:
1. Dekweefsels (zoals de huid)
2. Bindweefsels en steunweefsels (zoals botten, kraakbeen en pezen)
3. Spierweefsels
4. Zenuwweefsel en zintuigweefsel
5. Bloed (vloeibaar weefsel); dit wordt ook vaak tot de groep van bind- en steunweefsels
gerekend omdat het dezelfde embryonale oorsprong heeft als de bind- en steunweefsels.
Het bloed wordt uitgebreid behandeld bij het hoofdstuk 'circulatie'.
Bij de hoofdgroepen van weefsels kunnen we weer een onderverdeling maken. Zo bestaan er
verschillende soorten dekweefsels. Dekweefsels bedekken het lichaamsoppervlak en ze bekleden
de inwendige holten van het lichaam. Dekweefsels worden op verschillende manieren ingedeeld.
INDELING VAN DEKWEEFSELS
op grond van de plaats in het lichaam waar zij zich bevinden:
1. EPITHEEL = Het dekweefsel dat zich op de buitenzijde van het lichaam bevindt én het
epitheel dat zich bevindt in de holten van het lichaam die met de buitenzijde van het
lichaam in verbinding staan; bijv. het epitheel van het maagdarmkanaal, de luchtwegen en
de vagina.
2. MESOTHEEL = Het dekweefsel van de borstvliezen en de buikvliezen. Deze dekweefsels
staan niet in verbinding met de buitenwereld.
De borst- en buikvliezen worden ook wel sereuze vliezen of weivliezen genoemd omdat het
vochtige vliezen zijn (serum = vocht; wei = vocht). De mesotheliale vliezen bevatten ook
bindweefsel.
3. ENDOTHEEL = De binnenbekleding van het hart en de bloedvaten.
(Mesotheel en endotheel zien er uit als éénlagig plaveiselepitheel en worden daarom ook vaak wel
epitheel genoemd.)
!
Een belangrijk kenmerk van epitheel is dat de cellen aaneengesloten liggen (zoals de tegels van
het trottoir), er blijft dus geen ruimte tussen de cellen over.
INDELING VAN EPITHEEL
op grond van de vorm van de epitheelcel, het aantal lagen cellen en eventuele bijzondere
kenmerken van de epitheelcellen.
1. VORM VAN DE EPITHEELCEL; we onderscheiden:

plaveiselcellen = platte cellen

kubische cellen = deze zijn even hoog als breed

cilindrische cellen = de cellen zijn hoger dan ze breed zijn

overgangscellen: deze kunnen van de ene vorm in de
andere vorm overgaan, zijn sterk rekbaar
2. AANTAL LAGEN CELLEN:

éénlagig

meerlagig

meerrijig = lijkt meerlagig doch is éénlagig, zie de
schematische afbeelding.
3. BIJZONDERE KENMERKEN VAN DE CELLEN:

verhoorning: dit zie je bij de huid, de haren en de
nagels

trilhaar = microscopisch kleine uitstulpingen van het
celmembraan

secretie of excretie = afscheiding van stoffen

resorptie of absorptie = opname van stoffen
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
23
Op grond van de bovenstaande indelingen maken we onderscheid in de volgende soorten epitheel:
VOORBEELDEN VAN SOORTEN EPITHEEL
SOORT
KENMERKEN
PLAATSEN WAAR HET ZICH
BEVINDT
Éénlagig
plaveiselepitheel
Zeer dun, laat gemakkelijk stoffen
passeren
Longblaasjes; mesotheel;
endotheel
Meerlagig
plaveiselepitheel
Mechanisch sterk
Slijmvlies van mond, slokdarm,
vagina
Verhoornend, meerlagig
plaveiselepitheel
Mechanisch nog sterker
Huid
Éénlagig,
kubisch epitheel
Cellen die stoffen uitscheiden (exof Wand van de klieren; nierbuisjes
secreterende cellen)
Éénlagig,
cilindrisch epitheel
Zeer vochtrijke cellen
Binnenbekleding van het
maagdarmkanaal
Meerlagig,
cilindrisch epitheel
Het dikste en vochtrijkste epitheel
Binnenbekleding van de uterus
(= baarmoeder)
Trilhaarepitheel (is ook
cilindrisch)
Bevat microscopisch kleine
uitstulpingen op het celmembraan
Luchtwegen; eileiders; buis van
Eustachius (tuba auditiva)
Overgangsepitheel
Is sterk rekbaar; bestaat uit een
bovenste laag platte cellen en een
laag meerrijig cilindrisch epitheel.
Blaas en urinewegen
KLIEREN
Klieren bezitten een wand van epitheliaal weefsel (meestal kubisch epitheel); daarom worden zij bij
de dekweefsels behandeld.
We onderscheiden de volgende soorten klieren:
1. MET EXTERNE SECRETIE = EXOCRIENE KLIEREN
Deze hebben een afvoerbuis.
Voorbeelden: speekselklieren; maagsapklieren; darmsapklieren; zweetklieren; talgklieren.
Bij de exocriene klieren maken we een onderscheid tussen:
BUISVORMIGE KLIEREN = maagsap- en zweetklieren.
TROSVORMIGE KLIEREN = alle andere klieren.
2. MET INTERNE SECRETIE = ENDOCRIENE KLIEREN = HORMOONKLIEREN
Deze hebben geen afvoerbuis. Ze leveren hun product (= hormoon) rechtstreeks af aan het bloed.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
24
BINDWEEFSEL
De GROEP VAN BIND- EN STEUNWEEFSELS bestaat uit de volgende soorten:
1. Bindweefsel (in engere zin)

collageen bindweefsel

elastisch bindweefsel

losmazig bindweefsel (bevat zowel collagene - als elastische vezels)

reticulair bindweefsel

vetweefsel
2. Kraakbeen
3. Beenweefsel = bot
4. Bloed, (wordt tot de groep van binden steunweefsels gerekend omdat het dezelfde embryonale
oorsprong heeft als bindweefsel)
BINDWEEFSELCELLEN
We onderscheiden de volgende soorten:
1. Bindweefselcellen (zoals bijv. in peesweefsel) = fibrocyten
2. Reticulumcellen; deze kunnen zich zelfstandig bewegen (= amoeboide beweeglijkheid) en
bacteriën opvreten (= fagocyteren)
3. Vetcellen
4. Kraakbeencellen = chondrocyten
5. Botcellen (= beencellen) = osteocyten, osteoblasten en osteoclasten
!
Een belangrijk kenmerk van de bindweefsels is: "De bindweefselcellen liggen niet aaneengesloten
doch zijn via VEZELS en TUSSENSTOF met elkaar verbonden." Bindweefsel bevindt zich overal in
het lichaam; het doordrenkt de organen en verbindt deze met hun omliggende structuren.
BINDWEEFSELVEZELS
1. Collagene : niet rekbaar, niet vertakt, wit van kleur
2. Elastische : rekbaar, vertakt, geel
3. Reticuline : niet rekbaar, vormen fijn vertakt netwerk, wit
BINDWEEFSELTUSSENSTOF = MATRIX
1. Vloeibaar
2. Geleiachtig
3. Vast
bijv. in bloed
bijv. in kraakbeen
bijv. in bot
BINDWEEFSELSTRUCTUREN
Dit zijn




weefsels in die voornamelijk uit bindweefsel bestaan.
Pees = tendo (pezen = tendines, peesje = tendinea, peesjes = tendineae)
Peesplaat = aponeurose
Bindweefselband = ligament
Kapsel = fascie
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
25
SOORTEN BINDWEEFSEL
VOORBEELDEN VAN PLAATSEN WAAR HET ZICH BEVINDT
Collageen bindweefsel
Pezen; ligamenten; fascies; peesplaten.
Losmazig bindweefsel (bevat
zowel collagene als elastische
vezels)
Onder de huid en tussen de organen.
Elastisch bindweefsel
In de wand van de grote slagaders. In de stembanden.
Reticulair bindweefsel
Rode beenmerg; gele beenmerg; lymfatisch weefsel.
Vetweefsel
Als reserve en warmte-isolatie onder de huid.
Als steunvet om de nieren, in de gewrichten, oogkassen,
wangen, handpalmen, voetzolen, borsten, billen.
VETWEEFSEL HEEFT DE VOLGENDE FUNCTIES
1. Reservevoedsel
2. Vorm- en steungeving aan het lichaam
3. Warmte-isolatie
KRAAKBEEN
(= cartilago of chondrium)
SOORTEN
PLAATSEN WAAR HET ZICH BEVINDT
Hyaline kraakbeen = glasachtig
kraakbeen
Gewrichtsvlakken; tussen ribben en borstbeen; ringen van
trachea; neustussenschot.
Elastisch kraakbeen
Oorschelpen; strotklepje.
Vezelig kraakbeen (bevat veel
collagene vezels)
Tussenwervelschijven; symfyse; menisci.



De kraakbeencellen = CHONDROCYTEN liggen meestal bij elkaar in groepjes van twee tot vier
cellen.
De tussenstof van het kraakbeen heet CHONDRINE, dit is veerkrachtig en doorschijnend.
Om het kraakbeen bevindt zich een kraakbeenvlies, dit vlies is het PERICHONDRIUM (peri=
aan de buitenkant; chondrium = kraakbeen). ECHTER OP HET HYALINE KRAAKBEEN VAN DE
GEWRICHTSVLAKKEN BEVINDT ZICH GEEN PERICHONDRIUM (dit zou door de bewegingen van
de gewrichtsvlakken te snel wegslijten!).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
26
BEENWEEFSEL = BOTWEEFSEL
Beenweefsel bestaat uit COLLAGENE VEZELS EN KALKZOUTEN (calciumfosfaat).
Beenweefsel is geen statisch weefsel, doch het is juist erg dynamisch, het verandert steeds en past
zich voortdurend aan de belasting aan.
Het beenweefsel heeft een INTENSIEVE STOFWISSELING, DOORBLOEDING EN CELDELING.
Beenweefsel en beenweefselcellen worden regelmatig vervangen; daartoe zijn er botoplossende
cellen = OSTEOCLASTEN of "botvreters" en botvormende cellen = OSTEOBLASTEN aanwezig. De
beenweefselcellen "in ruste" heten OSTEOCYTEN.
Het bot van een kind bevat RELATIEF MEER COLLAGENE VEZELS dan het bot van een oudere,
daardoor is het bot van een kind elastischer en minder breekbaar.
Aan een pijpbeen zijn de volgende zaken te onderscheiden: (zie tekening)
Epifyse; epifysaire schijf; diafyse; spongiosa; compacta; corticalis; hyaline kraakbeen; vezelig
kraakbeen; periost; endost; rood beenmerg; geel beenmerg.
We onderscheiden drie soorten been- of botweefsel:
1. SPONGIOSA; dit is botweefsel met een sponsachtige structuur. Sponsachtig betekent in dit
geval niet dat het een zachte structuur heeft als van een spons; dit botweefsel is
opgebouwd uit een stevig steigerwerk van botbalkjes. In de spongiosa bevindt zich het
rode beenmerg.
2. COMPACTA; dit is dicht opeen gepakt botweefsel, het heeft een lamellenstructuur dat wil
zeggen en opbouw van lagen botweefsel over elkaar.
3. CORTICALIS; dit is een korst van nog compacter botweefsel dat zich bevindt aan de
buitenwand van de schacht van het pijpbeen. Corticalis is nog meer compact als compacta!
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
27
Het beenweefsel is concentrisch (ringvormig) opgebouwd rond z'n bloedvaten. Daardoor ontstaat
het zogenaamde "LAMELLEN SYSTEEM VAN HAVERS." Deze lamellen bevinden zich als de
jaarringen van een boom rond het bloedvat. Het bloedvat loopt door het "KANAAL VAN HAVERS."
De EPIFYSAIRE SCHIJF is de groeischijf.
De lange pijpbeenderen hebben er twee. De korte pijpbeenderen (bijv. vingerkootjes) hebben er
één. De epifysaire schijf maakt lengtegroei van het botstuk mogelijk doordat hij naar de diafyse
toe bot afzet. Hij verbeent volledig (o.a. onder invloed van de geslachtshormonen) aan het eind
van de puberteit (16 - 20 jr). Dan stopt de lengtegroei. De diktegroei van het bot (en de
fractuurgenezing) gaat uit van het periost; diktegroei is tot hoge leeftijd mogelijk.
Het PERIOST bestaat uit bindweefsel dat is voorzien van veel bloedvaten en zenuwen, het is sterk
pijngevoelig (denk aan een schop tegen je schenen). Het periost bevindt zich niet de op de
gewrichtsvlakken, het zet zich daar voort als hyaline kraakbeen.
Alle botten, behalve die van het schedeldak, ontstaan via een kraakbenig tussenstadium =
ENCHONDRALE VERBENING (chondro= m.b.t. kraakbeen). Dit wil zeggen dat de oorsprongscellen
van het betreffende botstuk eerst kraakbeencellen waren die zich later in beencellen omzetten.
(Het skelet van een embryo is nog volledig van hyalien kraakbeen).
De botten van het schedeldak worden rechtstreeks gevormd uit bindweefsel = DESMALE
VERBENING (desmaal = bindweefselachtig), dit is zonder een kraakbenig tussenstadium van de
betreffende botcellen; de bindweefselcellen worden direct omgezet in beencellen. Ook de diktegroei
en de fractuurgenezing van het bot is een proces van desmale verbening.
In het RODE BEENMERG worden bloedcellen gevormd. Het rode beenmerg bevindt zich in de
spongiosa van de beenderen. Het skelet van een pasgeborene bevat overal rood beenmerg. Tijdens
de groei wordt dit in de diafyseholte van de lange pijpbeenderen vervangen door geel beenmerg.
Onder uitzonderlijke omstandigheden (bloedarmoede) kan geel beenmerg zich weer omzetten in
rood beenmerg.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
28
SPIERWEEFSEL
Het begrip “INNERVATIE” betekent “ZENUWVOORZIENING” hiermee wordt bedoeld “of het
weefsel door het willekeurige of door het onwillekeurige zenuwstelsel wordt geprikkeld.”
SOORTEN SPIERWEEFSEL EN HUN KENMERKEN
SOORT
*
INNERVATIE
REACTIEVERMOGEN
OF SNELHEID
KRACHT
VERMOEIBAARHEID
Dwarsgestreept Animaal
Snel
Groot
Spoedig
Glad
Autonoom
Langzaam
Redelijk
Onvermoeibaar
Hart
Autonoom
Snel
Redelijk
Onvermoeibaar
PLAATSEN WAAR HET ZICH BEVINDT
Dwarsgestreept Aan het skelet
Glad
In de wand van de holle organen zoals: darm, blaas, uterus, bloedvaten en in
de huid.
Hart
In de wand van het hart.
BOUW VAN HET DWARSGESTREEPTE SPIERWEEFSEL
Het dwarsgestreepte spierweefsel is opgebouwd uit vele SPIERVEZELS
OF SPIERFIBRILLEN. Deze spiervezels worden ook wel REUZENCELLEN
OF SYNCYTIA genoemd.
Bij een SYNCYTIUM is er sprake van een 'samensmelting' van vele cellen
tot één reuzencel; deze reuzencel heeft een afmeting van maximaal
120 x 0,1 mm. De kernen van de cellen die met elkaar vervloeid zijn tot
een syncytium liggen tegen het celmembraan van de reuzencel.
"SPIERVEZEL = SPIERFIBRIL = REUZENCEL = SYNCYTIUM"
Elke spiervezel bevat vele MYOFIBRILLEN, (myofibrillen zijn dus veel kleiner dan spierfibrillen).
De myofibrillen bevatten lichte en donkere gedeelten die regelmatig gerangschikt liggen ten
opzichte van elkaar en daardoor de dwarsstreping veroorzaken.
Myofibrillen zijn bijzondere eiwitvezels.
Ze kunnen zich aanspannen of samentrekken = CONTRAHEREN.
"DE MYOFIBRIL IS DE KLEINSTE CONTRACTIELE EENHEID VAN DE
SPIER EN IS DAARDOOR HET MEEST ESSENTIËLE BESTANDDEEL
VAN DE SPIER!"
Elke spiervezel wordt omgeven door bindweefsel. Vele spiervezels vormen met elkaar spierbundels.
Deze spierbundels worden ook omgeven door bindweefsel. Vele spierbundels vormen met elkaar
een spierbuik. De spierbuik wordt ook omgeven door bindweefsel; dit bindweefsel is de FASCIE =
het spierkapsel. De fascie gaat over in de pees. De pees zit vast aan het bot.
GLAD SPIERWEEFSEL
Bestaat uit spoelvormige cellen met één kern. Deze cel bevat ook vele
myofibrillen die echter minder netjes gerangschikt liggen als bij het
dwarsgestreepte spierweefsel. Daarom is bij glad spierweefsel geen
dwarsstreping te zien.
HARTSPIERWEEFSEL
Bestaat uit een netwerk van spiercellen die in hun bouw lijken op
dwarsgestreepte spiercellen; ze vertonen dus wel een dwarse streping.
Een hartspiercel heeft één of twee kernen en is daarom geen syncytium.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
29
ZENUWWEEFSEL
Het zenuwstelsel bestaat uit de hersenen, het ruggenmerg en de perifere zenuwen. Deze zijn
opgebouwd uit zenuwweefsel. Het zenuwweefsel bestaat uit zeer veel zenuwcellen = NEURONEN
en een speciaal soort binden steunweefsel = GLIAWEEFSEL.
Een NEURON is een ZENUWCEL. Neuronen hebben als functie het 'wel of niet' doorgeven van
zenuwprikkels. Het neuron heeft verschillende uitlopers (als de takken van een boom). De uitlopers
van het neuron zijn de ZENUWVEZELS. Er zijn vezels die de zenuwprikkel naar het cellichaam van
de zenuwcel toevoeren. Deze toevoerende zenuwvezels noemen we DENDRIETEN. Ook zijn er
zenuwvezels die de zenuwprikkel van het cellichaam afvoeren; dit zijn de NEURIETEN. Het neuron
heeft meestal vele dendrieten en slechts één neuriet. De plaats waar de zenuwprikkel van het ene
neuron op het andere neuron wordt overgebracht is de SYNAPS.
Het GLIAWEEFSEL is het steunen bindweefsel van het zenuwstelsel. Het zorgt voor de voeding en
energievoorziening van de neuronen, het heeft een functie bij de afweer tegen ziektekiemen, het
produceert hersenen ruggenmergsvocht (= liquor) en het vult loze ruimten op.
De MYELINESCHEDE = mergschede bestaat uit een
vetachtig omhulsel, hij bevindt zich om de neurieten en
om sommige dendrieten.
De myelineschede geeft een snelheidsverhoging en een
enorme energiebesparing van de prikkelgeleiding in de
zenuwvezel.
De myelineschede heeft per segment een lengte van
maximaal 2 mm en een dikte van 4 μm, de segmenten
zijn van elkaar gescheiden door de knoop van Ranvier
die 1 μm breed is.
DE MATE VAN DOORBLOEDING VAN DE WEEFSELS
Dekweefsels (huid); kraakbeen; vezelig
bindweefsel (pezen en fascies).
Niet tot zeer matig doorbloed. Deze weefsels krijgen hun
voeding voornamelijk uit de aangrenzende weefsels.
Losmazig (onderhuidse) bindweefsel.
Matig doorbloed. Medicijn dat geïnjecteerd wordt in dit
weefsel wordt langzaam geresorbeerd.
Spierweefsel en beenweefsel.
Sterk doorbloed.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
30
HUID EN TEMPERATUURREGULATIE
FUNCTIES VAN DE HUID
1. Bescherming tegen mechanisch geweld; uitdroging; bacteriën; schadelijke stoffen;
UV-straling.
2. Warmteregulatie.
3. Uitscheiding van zweet.
4. Zetel v.d. zintuigen (tast, temperatuur, pijn).
5. Vetopslag.
6. Vorming vitamine-D (D-hormoon) o.i.v. ultra violet licht (UV-straling).
WARMTEREGULATIECENTRUM
Het warmteregulatiecentrum bevindt zich in de hypothalamus van de hersenen.
(De hypothalamus bevindt zich in het onderste gedeelte van de tussenhersenen vlak bij de splitsing
van de gezichtszenuwbanen. De hypothalamus heeft belangrijke regulerende functies voor het
lichaam zoals de regulatie van de hormoonproductie, de lichaamstemperatuur e.d.).
Warmteregulatie vindt plaats door middel van:
1. Regeling van de huiddoorbloeding.
2. Uitstraling; het lichaam verliest z'n warmte voor ± 75% via uitstraling.
3. Rillen.
4. Kippenvel.
5. Isolatie door vet in onderhuidse bindweefsel.
6. Regeling van het stofwisselingsniveau (een hogere verbranding betekent meer
warmteproductie).
7. Zweten; het lichaam verliest z'n warmte voor ± 25% via zweten (bij ons klimaat), dit
betekent ± 3/4 liter transpiratie-vocht per 24 uur.
Je produceert minimaal 1/4 liter per 24 uur aan transpiratie-vocht en je kunt maximaal ongeveer 6
liter per 24 uur aan transpiratie-vocht produceren. Dit laatste als je je bijvoorbeeld in een droge,
hete woestijn bevindt. Dan moet je dus ook 6 liter per dag meer drinken dan normaal!
BOUW VAN DE HUID
HUID = CUTIS oppervlakte = ± 1,7 m2.
LAGEN VAN DE HUID
(van buiten naar binnen; de onderstreepte is de officiële benaming)

OPPERHUID = epidermis

LEDERHUID = dermis = corium

ONDERHUIDSE BINDWEEFSEL = hypodermis = subcutis (eigenlijk is dat dus niet meer de
huid, maar het moet toch ergens genoemd worden).
De opperhuid bestaat uit een HOORNLAAG en een KIEMLAAG en bevat geen bloedvaten. De
voeding van de levende cellen van de opperhuid vindt plaats vanuit het weefselvocht dat door de
bloedvaten van de lederhuid ververst wordt.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
31
HOORNLAAG = 2 lagen dode cellen: (de Latijnse namen zijn hierbij niet verplicht):

Hoornlaag = stratum corneum (dit is de meest buitenste laag van de opperhuid)

Streeplaag = stratum lucidum
KIEMLAAG = 3 lagen levende cellen:

Korrellaag = stratum granulosum

Stekellaag = stratum spinosum

Moederlaag = stratum basale (dit is de meest binnenste laag van de opperhuid)
De moederlaag bestaat uit kubische of cilindrische cellen (cellen die even hoog of hoger zijn dan ze
breed zijn).
Andere benamingen voor de kiemlaag zijn:
Stratum germinativum; Slijmlaag; Matrix; Net van Malpighi.
In de kiemlaag bevinden zich ook pigmentvormende cellen = MELANOCYTEN, deze vormen o.i.v.
ultraviolet licht MELANINE = pigmentkorrels.
BIJZONDERE VORMSELS VAN DE HUID
Deze worden voortgebracht door de opperhuid, ze kunnen zich in de lederhuid of het onderhuidse
bindweefsel bevinden.
HAREN
In de huid bevindt zich de haarwortel in het haarzakje; buiten de huid de haarschacht.
Functies: tast, warmteregulatie.
NAGELS
Bestaan uit dode cellen met veel hoornstof.
Functies: bescherming, bevordering van het tastvermogen en oppakvermogen (naald oppakken).
ZWEETKLIEREN EN GEURKLIEREN
Geurklieren zijn een soort zweetklieren. De vrouw heeft meer geurklieren dan de man. Het zijn
buisvormige klieren die uitmonden in de huidporiën.
Zweet is als het net uitgescheiden is geurloos.
Ieder mens heeft een specifieke lichaamsgeur. Deze geur ontstaat door inwerking op het
transpiratievocht van bacteriën die op de huid leven.
Zweet bestaat uit: water (ruim 99%), zouten, zuren.
Functie; Primair: Warmteregulatie (zweetverdamping betekent afkoeling). Secundair:
excretiefunctie.
TALGKLIEREN
Monden uit in het haarzakje; talg maakt huid en haren vettig en soepel.
CERUMENKLIEREN (zijn een soort zweetklieren)
Ze dienen als smeerklieren in de gehoorgang. Cerumen = oorsmeer houdt de huid van de
gehoorgang en het trommelvlies vettig en soepel en is waterafstotend.
MELKLIEREN (vrouwenborsten = mammae)
De melkklieren maken een klein gedeelte van de mamma uit, het zijn ca 20 kwabjes met
afvoerbuizen = melkgangen. De melkgangen bevatten glad spierweefsel in de wand en monden uit
op de top van de tepel. De tepel is omgeven door een pigmentrijke tepelhof en bezit een
kringspier. De mamma bestaat voor het grootste deel uit vetweefsel en bindweefsel.
De melkproductie wordt bevorderd door het hormoon PROLACTINE.
De melkejectie = melkuitdrijving wordt bevorderd door het hormoon OXYTOCINE.
Ieder mens heeft een karakteristiek huidreliëf = huidlijst (bijv. vingerafdruk).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
32
LEDERHUID
De lederhuid (dermis of corium) bestaat uit collagene en
elastische bindweefselvezels. Deze vezels zijn gerangschikt
volgens een langgerekt ruitvormig patroon. Hierdoor ontstaan
de zogenaamde splijtlijnen van de huid; deze lopen in de
lengterichting van het lichaam. (Een chirurg zal een incisie door
de huid zoveel mogelijk in de richting van de splijtlijnen
maken; hij snijdt in dit geval een minder aantal vezels door om een minder lelijk litteken te
veroorzaken.)
DE LEDERHUID BEVAT DE VOLGENDE STRUCTUREN

bloedvaten

lymfevaten

zenuwvezels

zintuigorgaantjes
De vrije zenuweindigingen waaruit een aantal van deze zintuigorgaantjes bestaan dringen ten dele
in de opperhuid door.
De scheidingslijn van de opperhuid met de lederhuid verloopt als het ware gegolfd. De lederhuid
dringt met PAPILLEN in de opperhuid door. Papillen zijn in dit geval uitstulpingen die van de
lederhuid (dermis) doordringen in de opperhuid (epidermis).
De haren, zweetklieren e.d. die voortkomen uit de opperhuid zinken een eind in de lederhuid, of
zelfs tot in het onderhuidse bindweefsel.
ONDERHUIDSE BINDWEEFSEL
Het onderhuidse bindweefsel = subcutis bestaat uit losmazig bindweefsel waarin zich meestal veel
vetcellen bevinden; het bevat bloedvaten, lymfevaten en zenuwvezels.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
33
BEENDERSTELSEL
Vragen ter oriëntatie en oefening
1.
2.
3.
4.
5.
6.
11.
Wat zijn de functies van het beenderstelsel.
Welke soorten beenderen zijn er en geef twee voorbeelden van elke soort.
Uit hoeveel wervels bestaat de wervelkolom.
Welke soorten wervels kun je aan de wervelkolom onderscheiden.
Beschrijf de bouw van de wervel.
Wat is het verschil tussen het wervelgat (foramen vertebrae) en het tussenwervelgat
(foramen intervertebrale).
Wat bevindt er zich in het wervelkanaal.
Beschrijf de bouw van de tussenwervelschijf.
Beschrijf de kenmerkende verschillen tussen halswervels, borstwervels en lendenwervels.
Beschrijf hoe het "ja knikken" en het "nee schudden" tot stand komt, welke halswervels
bewegen er dan.
Wat is een kyfose, lordose, scoliose en het promontorium; waar bevinden zij zich.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Welke botstukken behoren tot de thorax.
Hoeveel ribben bevat de thorax.
Hoeveel ribben zijn met een kraakbeenverbinding verbonden aan het borstbeen.
Op welke wijze zijn de ribben aan de wervelkolom verbonden.
Wat is het verschil tussen ware ribben, valse ribben en zwevende ribben.
Wat is het sternum.
Uit welke onderdelen bestaat het sternum.
19.
20.
Wat is de scapula.
Beschrijf de bouw van de scapula, wat is - en waar bevindt zich het acromion en de
processus coracoideus.
Beschrijf de bouw van de clavicula.
Noem de onderdelen van de bekkengordel.
Noem de botstukken van het heupbeen.
Wat is de symfyse.
Wat is het acetabulum.
Waar bevindt zich het sacro-iliacale gewricht, wat voor een soort gewricht is het.
Wat is de benaming van de overgang van het grote bekken naar het kleine bekken.
7.
8.
9.
10.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
Wat zijn de benamingen van de beenderen van de arm.
Wanneer de onderarm in supinatie is; liggen dan de radius en de ulna naast - of over
elkaar.
Beschrijf de bouw van het ellebooggewricht.
Wat is het olecranon.
Welk botstuk breekt mogelijk af bij een val op de elleboog.
Door welke onderdelen wordt het polsgewricht gevormd.
Welk botstuk is bij een polsfractuur meestal gebroken.
Hoeveel kootjes (phalanges) hebben de handen en voeten bij elkaar.
Noem de beenderen van de hand.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
34
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
Noem de beenderen van het been.
Beschrijf de verschillende delen van het femur.
Wat is een collumfractuur.
Beschrijf de bouw van het kniegewricht.
Wat is de patella.
Waar bevindt zich de malleolus medialis en - lateralis.
Van welk bot is de malleolus lateralis een onderdeel.
Welke pees is aan het hielbeen (calcaneus) bevestigd.
Noem de beenderen van de voet.
46.
De schedel wordt ingedeeld in aangezichtsschedel en hersenschedel; wat zijn de Latijnse
termen voor aangezichtsschedel en hersenschedel.
Uit welke onderdelen bestaat de hersenschedel.
Geef de betekenis van de volgende begrippen en geef aan waar zij zich bevinden:
hypofyse, sella tursica, os sphenoidale, foramen magnum.
Beschrijf de onderdelen van het os temporale.
In welk botstuk bevindt zich de kom van het kaakgewricht.
Door welk botstuk lopen de uitlopers van de reukzenuw.
Uit welke botstukken bestaat de aangezichtsschedel.
Welke botstukken nemen deel aan de vorming van de oogkas.
Met welke botstukken staat de bovenkaak in verbinding.
Met welke botstukken staat het jukbeen in verbinding.
Door welke botstukken wordt het palatum durum gevormd.
Noem de onderdelen van het neustussenschot.
Wat zijn schedelgroeven; welke zijn er.
In welke schedelgroeve bevindt zich de zeefplaat.
In welke schedelgroeve bevindt zich het Turkse zadel.
In welke schedelgroeve bevindt zich het achterhoofdsgat.
Wat zijn suturen en fontanellen.
Geef de Latijnse benamingen van de neusbijholten en beschrijf de ligging van de
neusbijholten.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
Wat is synovia.
Beschrijf de bouw van het synoviaal gewricht.
Noem voorbeelden van 1, 2 en 3 assige gewrichten.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
35
LEERSTOF
FUNCTIES VAN HET BEENDERSTELSEL
1.
2.
3.
4.
Maakt bewegingen mogelijk.
Geeft vorm en steun aan het lichaam.
Beschermt inwendige organen (hersenen, longen e.d.).
Aanmaak van bloedcellen (in rode beenmerg).
SOORTEN BEENDEREN (en voorbeeld)
1. Pijpbeenderen (dijbeenbeen, vingerkootje)
2. Platte beenderen (borstbeen)
3. Onregelmatig gevormde beenderen (wervel)
WERVELKOLOM = COLUMNA VERTEBRALIS
bestaat van boven naar beneden uit:
Aantal
Nederlands
Medisch Latijn
Afkorting
7
Halswervels
Cervicale wervels
C1-C7
12
Borstwervels
Thoracale wervels
T1-T12
5
Lendenwervels
Lumbale wervels
L1-L5
5
Heiligbeen wervels
Sacrale wervels
S1-S5
De sacrale wervels zijn met elkaar vergroeid tot het heiligbeen = os sacrum.
4
Staartbeenwervels met elkaar vergroeid tot het koekoeksbeen =
os coccygis.
Cc1-Cc4
BOUW VAN DE WERVEL = VERTEBRA
Nr
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Nederlands
Doornuitsteeksel
Dwarsuitsteeksel
Wervellichaam
Wervelboog
Wervelgat
Tussenwervelgat
Gewrichtsvlakje voor
Gewrichtsvlakje voor
Gewrichtsvlakje voor
Gewrichtsvlakje voor
Anatomie & Fysiologie
Latijn
Processus spinosus
Processus transversus
Corpus vertebrae
Arcus vertebrae
Foramen vertebrae
Foramen intervertebrale
rib
Fovea costalis
rib
Fovea costalis processus transversi
bovenliggende wervel
Processus articularis superior
onderliggende wervel
Processus articularis inferior
Latijnse namen Nr 7 t/m 10 worden niet getoetst
Cees Swagerman
36
HET WERVELKANAAL
= canalis vertebralis wordt gevormd door de boven elkaar liggende wervelgaten. In het
wervelkanaal ligt het ruggenmerg (medulla spinalis). Het wervelkanaal eindigt ter hoogte van
wervel S5. Het ruggenmerg eindigt ter hoogte van L2. Het zet zich in het onderste deel van het
wervelkanaal voort in de zogenaamde paardenstaart (cauda equina).
DE TUSSENWERVELGATEN
= foramina intervertebrale dienen voor doorlaten van de uit het ruggenmerg tredende
zenuwwortels.
VERSCHILLEN TUSSEN DE WERVELS



HALSWERVELS: Hebben doorboorde dwarsuitsteeksels. Hier loopt de
halswervelslagader (arteria vertebralis) en de halswervelader (vena
vertebralis) doorheen. De halswervels hebben een klein wervellichaam.
BORSTWERVELS: Hebben grote dwarsuitsteeksels en doornuitsteeksels.
Zijn voorzien van gewrichtsvlakjes voor de ribben.
LENDENWERVELS: Hebben een groot wervellichaam en kleine dwars- en
doornuitsteeksels.
ATLAS EN DRAAIER
De bovenste halswervel is de "ATLAS". Deze heeft twee gewrichtsvlakjes waarop de
achterhoofdsknobbels rusten. Bij het "ja-knikken" beweegt het hoofd ten opzichte
van de gewrichtsvlakjes van de atlas.
De "DRAAIER" (axis) is de tweede halswervel. Bij het "nee-schudden" draait de
atlas om de tand (dens) van de draaier. (Draaier is dus eigenlijk een onjuiste
benaming omdat bij het "nee-schudden" de atlas draait en de draaier stilstaat).
SOORT BEENWEEFSEL VAN DE WERVEL
Het is voornamelijk spongieus beenweefsel met een dunne laag compacta er omheen (zie
weefselleer).
TUSSENWERVELSCHIJF = DISCUS INTERVERTEBRALIS
De tussenwervelschijven bevinden zich tussen de opeenvolgende wervellichamen, vanaf C2 tot S1
= 23 stuks!
Tussen de atlas en de draaier, in het sacrum en het staartbeen bevinden zich geen
tussenwervelschijven.
De tussenwervelschijf bestaat uit:
1. Een kapsel van vezelig kraakbeen = fibreuze ring = ANNULUS FIBROSUS.
2. Een waterrijke kern = NUCLEUS PULPOSUS.
Bij beschadiging van het kapsel kan er een uitpuiling aan de tussenwervelschijf optreden. Dit is een
hernia nuclei pulposi = HNP.
KROMMINGEN VAN DE WERVELKOLOM
KYFOSE = bolling naar dorsaal (eigenlijk heet het kyfotische kromming).
LORDOSE = bolling naar ventraal (eigenlijk heet het lordotische kromming).
SCOLIOSE = bocht in het frontale vlak (naar lateraal, meestal naar rechts,
bij vrouwen duidelijker voorkomend).
PROMONTORIUM = de scherpe (prominente) knik bij de overgang van L5-S1.
Lordosen (hollingen) vinden we in de hals en de lendenen. De bolling van de
rug naar achteren in het borstgebied is de borstkyfose.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
37
BORSTKAS = THORAX
BORSTBEEN = STERNUM
Bestaat uit:
1. Handvat = manubrium
2. Lichaam = corpus
3. Zwaardvormig aanhangsel = processus xiphoideus (spreek
uit: ksie-foo-ie-dee-us)
Het manubrium en het zwaardvormig aanhangsel zijn door middel
van een kraakbeenverbinding verbonden met het corpus. Bij het
"ouder worden" verbenen deze kraakbeenverbindingen.
Sternumpunctie = punctie in het borstbeen om beenmerg te
verkrijgen voor onderzoek.
RIBBEN = COSTAE; RIB = COSTA
De mens heeft 12 paar ribben waarvan:
7 paar ware ribben,
3 paar valse ribben en
2 paar zwevende ribben.
De ware ribben zijn aan de voorzijde door middel van kraakbeen verbonden met het sternum.
De valse ribben zijn door middel van kraakbeen verbonden aan het kraakbeen van de ware ribben.
De zwevende ribben zijn aan de voorzijde niet verbonden met het borstbeen.
Aan de achterzijde zijn alle 24 ribben door middel van synoviale gewrichtjes verbonden aan de
wervelkolom. (Synovia = gewrichtssmeer; gewrichten die voorzien zijn van gewrichtsvlakken,
gewrichtssmeer en een gewrichtskapsel worden synoviale gewrichten genoemd).
Aan de binnen-onderzijde van de rib bevindt zich een groeve waarlangs de tussenribzenuw, slagader en -ader loopt; daarom zal de arts bij een punctie de naald altijd aan de bovenzijde over
de rib heen inbrengen.
SCHOUDERGORDEL
Deze bestaat uit:

Schouderbladen = scapulae

Sleutelbeenderen = claviculae
SCAPULA
Deze bevat aan de achterzijde een richel voor aanhechting van spieren. Dit is de
schouderbladkam = SPINA SCAPULAE. Deze loopt naar lateraal uit in de
schoudertop = ACROMION.
Aan de voorkant van de scapula bevindt zich het ravenbekuitsteeksel = PROCESSUS
CORACOIDEUS. Dit is een aanhechtingsplaats voor bepaalde bovenarmspieren.
CLAVICULA
Dit is een S-vormig gebogen pijpbeen waaraan zich een aantal spieren hechten.
BEKKEN = PELVIS of BEKKENGORDEL
bestaat uit:

Heiligbeen = os sacrum

Heupbeenderen = ossa coxae
HEUPBEEN = OS COXAE
Dit bestaat uit drie met elkaar vergroeide botstukken:
1. DARMBEEN = OS ILIUM
2. ZITBEEN = OS ISCHII
3. SCHAAMBEEN = OS PUBIS
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
38
De verbinding tussen de beide heupbeenderen aan de voorzijde is de SYMFYSE (schaambeenvoeg).
De verbinding van de beide heupbeenderen met het heiligbeen is het SACRO-ILIACALE GEWRICHT
(sacrum = heiligbeen; os ilium = darmbeen).
Het sacro-iliacale gewricht is een gewricht met weinig bewegingsmogelijkheid. Het wordt daarom
een straf gewricht genoemd. Toch is dit gewricht voorzien van gewrichtsvlakken, een
gewrichtskapsel en gewrichtssmeer; het is dus een synoviaal gewricht.
In het heupbeen (net op het punt waar het darmbeen, zitbeen en schaambeen met elkaar
vergroeid zijn) vinden we de kom van het heupgewricht. De kom van het heupgewricht = het
ACETABULUM. (Wat was het acromion ook alweer?)
In deze kom ligt de kop (caput) van het dijbeen (femur). (Heupgewricht = articulatio coxae).
Het bekken wordt onderverdeeld in het GROTE en het KLEINE BEKKEN.
Het grote bekken bevindt zich ter hoogte van de darmbeenderen.
Het kleine bekken bevindt zich ter hoogte van de zitbeenderen en de schaambeenderen.
De overgangslijn tussen het grote en het kleine bekken heet LINEA TERMINALIS of LINEA
ARCUATA (terminaal = eind; arcus = boog).
ARM
Bestaat uit:
1. HUMERUS = opperarmbeen.
2. ULNA = ellepijp (aan pinkzijde).
3. RADIUS = spaakbeen (aan duimzijde).
De humerus heeft dorsaal aan de elleboogzijde een breed en plat
haakvormig uitsteeksel; dit is het OLECRANON, dat bij een val op
de elleboog kan breken (olecranonfractuur).
In de supinatie-stand van de arm liggen de ulna en radius naast
elkaar.
Het ELLEBOOGGEWRICHT is een scharniergewricht. Het is in grote
lijnen als volgt opgebouwd:
Aan de humerus bevindt zich de trochlea (katrol), deze articuleert
met (vormt een gewricht met) de ulna. Tevens bevindt zich aan de
humerus een capitulum (kopje) deze articuleert met de radius (zie
afbeelding).
Het SCHOUDERGEWRICHT (articulatio humeri) is een
kogelgewricht; de kop van de bovenarm (caput humeri) articuleert
met de kom van het schoudergewricht (cavitas glenoidalis).
HAND = MANUS
Bestaat uit:

8 handwortelbeentjes = ossa carpi; handwortel = carpus.

5 middenhandsbeentjes = ossa metacarpalia (of ossa metacarpi).

14 vingerkootjes = phalanges (vingers 3, duim 2).
De duim is opponeerbaar ten opzichte van de vingers. Het duimgewricht is een zadelgewricht.
Het POLSGEWRICHT is een eigewricht. Het spaakbeen (radius) articuleert met de handwortel
(carpus). De handwortelbeentjes vormen met elkaar een licht vervormbare kop. De radius
articuleert voornamelijk met het eerste handwortelbeentje. Dit eerste handwortelbeentje heeft veel
benamingen, namelijk: bootsbotje; bootsvormig botje; scheepsbotje; os scaphoideum; os
naviculare. Een fractuur van dit botje (naviculare fractuur) geneest slecht omdat er dwars door dit
botje een bloedvat loopt.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
39
BEEN
Bestaat uit:
1. FEMUR = dijbeen.
2. TIBIA = scheenbeen.
3. FIBULA = kuitbeen.
Dijbeenkop = caput femoris (kop van het heupgewricht).
Dijbeenhals = COLLUM FEMORIS (collumfractuur).
Trochanter major = grote spierknobbel.
Trochanter minor = kleine spierknobbel.
Kom van heupgewricht = acetabulum.
KNIEGEWRICHT
Het kniegewricht is een scharniergewricht (één assig), doch in
flexiestand is er ook een geringe rotatie in het kniegewricht
mogelijk.
De condylus medialis is de binnenste gewrichtsknobbel van het
femur. De condylus lateralis is de buitenste gewrichtsknobbel
van het femur. De kom van het kniegewricht = tibia-plateau
articuleert (vormt een gewricht) met de condyli.
Tussen het tibia-plateau en de condyli bevinden zich de menisci.
Een MENISCUS is een halvemaanvormig, vezelig
kraakbeenschijfje (het heeft ongeveer de vorm van een
sinaasappelpartje). Bij een voetbalknie is er meestal sprake van
een scheur in de mediale meniscus; deze scheurt eerder omdat
hij minder beweeglijk is dan de laterale meniscus.
In het kniegewricht liggen ook de KRUISBANDEN (ligamentum cruciatum anterius en ligamentum
cruciatum posterius).
De KNIESCHIJF = PATELLA ligt ingebed in de eindpees van de vierhoofdige bovenbeenspier
(musculus quadriceps femoris).
ONDERBEEN




Tibia = scheenbeen; Fibula = kuitbeen.
Tibiaplateau = kom van kniegewricht.
Malleolus medialis = binnenenkel (het is een onderdeel van de tibia).
Malleolus lateralis = buitenenkel (het is een onderdeel van de fibula).
ENKELGEWRICHT
Dit is een zadelgewricht. De malleolus medialis en lateralis vormen als het ware een vork om het
sprongbeen = talus van de voet.
VOET = PEDIS
Bestaat uit:

7 voetwortelbeenderen = ossa tarsi;
voetwortel = tarsus. Voorbeelden
hiervan zijn: sprongbeen = talus;
hielbeen = calcaneus (spreek uit:
kal-kaa-nee-us); bootsbotje = os
naviculare.

5 middenvoetsbeentjes = ossa
metatarsalia (of ossa metatarsi).

Teenkootjes = phalanges (grote teen
2, andere tenen 3).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
40
SCHEDEL
Aan de schedel onderscheiden we:

Hersenschedel = neurocranium; dit is als het ware "de doos waar de hersenen in liggen."

Aangezichtsschedel = viscerocranium; dit zijn de botstukken van het gezicht onder het
voorhoofd.
HERSENSCHEDEL
Bestaat uit de volgende botstukken:
1. Voorhoofdsbeen = os frontale.
2. Achterhoofdsbeen = os occipitale (spreek: oksiepietale).
3. Wandbeenderen = ossa parietalia (2x), (enkelvoud = os
parietale; spreek: parie-etale).
4. Slaapbeenderen = ossa temporalia (2x), (enkelvoud = os
temporale).
5. Wiggebeen = os sphenoidale (spreek: sfee-noo-ie-dale).
6. Zeefbeen = os ethmoidale (spreek: etmoo-ie-dale); dit bevindt zich aan de bovenzijde rond
de neusholte.
AANGEZICHTSSCHEDEL
Bestaat uit:
1. Bovenkaak = os maxillaris of maxilla.
2. Onderkaak = os mandibularis of mandibula.
3. Jukbeenderen = ossa zygomatica.
4. Traanbeentjes = ossa lacrimalia.
5. Neusbeentjes = ossa nasalia.
6. Gehemeltebeenderen = ossa palatina.
7. Ploegschaarbeen = os vomer.
8. Tongbeen = os hyoideum (hie-oo-ie-dee-um).
GEHEMELTE (of verhemelte) = PALATUM.
We onderscheiden het harde gehemelte = palatum durum en het zachte gehemelte =
palatum molle. Het harde gehemelte bestaat uit de gehemelte beenderen ossa
palatina en een transversaal verlopend deel van de bovenkaak.
SCHEDELBASIS
Dit is als het ware "de bodem van de doos waar de hersenen in liggen."
Deze wordt gevormd door:
1. Os frontale = voorhoofdsbeen.
2. Os ethmoidale = zeefbeen.
3. Os sphenoidale = wiggebeen.
4. Turkse zadel in os sphenoidale.
5. Ossa temporalia = slaapbeenderen.
6. Os occipitale = achterhoofdsbeen.
7. Foramen magnum = achterhoofdsgat.
SCHEDELGROEVEN
Bij een sagittaal of mediaan (zij)aanzicht van de schedelbasis zien we drie niveaus in hoogte aan
de schedelbasis. Dit zijn de schedelgroeven.
De voorste (of hoogste) schedelgroeve bestaat uit:

Voorhoofdsbeen (vhb).

Zeefplaat.

Wiggebeen (wb).
De middelste schedelgroeve bestaat uit:

Wiggebeen; waarin het Turkse zadel (Tz).

Slaapbeenderen (slb).
De achterste schedelgroeve bestaat uit:

Achterhoofdsbeen (ahb).

Slaapbeenderen.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
41
BIJZONDERHEDEN BIJ DE SCHEDELBOTTEN
VOORHOOFDSBEEN = OS FRONTALE


Bevat de voorhoofdsholte = sinus frontalis.
Vormt de bovenzijde van de oogkassen.
ACHTERHOOFDSBEEN = OS OCCIPITALE


Bevat het achterhoofdsgat = foramen magnum; ter hoogte van het foramen magnum gaat
de hersenstam over in het ruggenmerg en verlaat daar als het ware de schedel.
Bevat de achterhoofdsknobbels; bij het "ja-knikken" bewegen deze ten opzichte van de
atlas.
SLAAPBEEN = OS TEMPORALE
Hieraan zijn drie delen te onderscheiden:
1. Schelp: deze bevat de uitwendige gehoorgang, de kom van het kaakgewricht en een
uitsteeksel naar het jukbeen (processus zygomaticus).
2. Tepelvormig uitsteeksel = processus mastoideus: dit vormt de aanhechting voor de schuine
halsspier. Het bevat met lucht gevulde holten = mastoidcellen.
3. Rotsbeen = pars petrosa: dit bevat het gehoor- en evenwichtsorgaan.
WIGGEBEEN = OS SPHENOIDALE


Bevat het Turkse zadel = sella Tursica, hierin bevindt zich de hypofyse. De hypofyse of
hersenaanhangsel is een belangrijke hormoonklier.
Bevat wiggebeensholte = sinus sphenoidalis.
ZEEFBEEN = OS ETHMOIDALE
Bestaat uit:
1. Zeefbeenplaat (lamina cribrosa). Dit is het dak van de neusholte,
er doorheen lopen de uitlopers van de reukzenuw.
2. Hanenkam (crista galli).
3. Bovenste deel van het neustussenschot.
4. Binnenwand van de oogkas.
5. Bovenste neusschelpen.
6. Middelste neusschelpen.
Bevat de zeefbeenholten of zeefbeen cellen = sinus ethmoidales.
NEUSTUSSENSCHOT = SEPTUM NASI
Bestaat van boven naar beneden uit:
1. Verticale middenplaat van het zeefbeen.
2. Kraakbenig deel.
3. Ploegschaarbeen.
NEUSBIJHOLTEN = SINUS PARANASALES
Deze staan allen in verbinding met de neusholte:
1. Voorhoofdsholten = sinus frontales.
2. Wiggebeensholten = sinus sphenoidales.
3. Zeefbeenholten = sinus ethmoidales of cellulae ethmoidales.
4. Bovenkaaksholten = sinus maxillares.
ONDERKAAK = MANDIBULA
Bevat twee verticale uitsteeksels:
1. Gewrichtskopje = caput mandibula (de kom bevindt zich in
het slaapbeen).
2. Kroonuitsteeksel; hieraan hecht de slaapspier (kauwspier).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
42
SCHEDEL VAN DE PASGEBORENE
Bij de schedel van de pasgeborene zijn de botstukken van het
schedeldak nog niet met elkaar vergroeid. De open ruimten tussen
de botstukken van het schedeldak zijn de FONTANELLEN.
De verbindingen tussen de botstukken van het schedeldak zijn de
SUTUREN.
GEWRICHTEN
Bouw van het SYNOVIALE GEWRICHT
1. Gewrichtsvlakken bedekt met hyaline kraakbeen.
2. Synoviaal vlies; dit produceert SYNOVIA. Synovia is
gewrichtssmeer; het dient voor smering van de
gewrichtsvlakken en voeding van het kraakbeen dat zich op de
gewrichtsvlakken bevindt.
3. Uitgebreid bloedvatennet, levert grondstof voor de productie
van synovia.
4. Gewrichtskapsel van bindweefsel, plaatselijk versterkt door:
5. Ligamenten.
Rond het synoviale gewricht bevinden zich vaak slijmbeurzen. Dit zijn
een soort kussentjes gemaakt van synoviaal vlies en gevuld met
synovia (waarover meer bij het spierstelsel). In sommige gewrichten
bevinden zich kraakbeenschijfjes, zoals de menisci in het kniegewricht
en de discus in het kaakgewricht.
SOORTEN SYNOVIALE GEWRICHTEN
Soort
Aantal
assen
Voorbeelden
kogelgewricht
3
heup-; schouder-
zadelgewricht
2
duim-; enkel-
eigewricht
2
pols-
scharniergewricht
1
elleboog- ; vinger-
rolgewricht
1
tussen ulna en radius; atlas en draaier
straf gewricht
0
sacro-iliacale gewricht; carpus; tarsus
Het aantal assen van een gewricht geeft aan in hoeveel richtingen het gewricht bewogen kan
worden. Bij één as betekent dat alleen flexie en extensie. Bij twee assen komt daar rotatie bij.
Bij drie assen ook abductie en adductie (zie statiek en dynamiek). Bij nul assen is er nauwelijks
beweging in het gewricht mogelijk, daarom spreken we in dat geval van een straf gewricht.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
43
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
sternum
manubrium
corpus sternii
processus xifoïdeus
costa
clavicula
scapula
processus coracodeus
spina scapulae
acromion
acetabulum
os coxae
os ilium
os ischii
os pubis
sacroiliacale gewricht
Anatomie & Fysiologie
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
symfyse
linea arcuata
linea terminalis
processus spinosus
processus transversus
foramen vertebrae
foramen intervertebrale
os scaphoïdeum
os naviculare
carpus
tarsus
ossa carpi
ossa tarsi
metacarpus
metatarsus
ossa metacarpi
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
ossa metatarsi
phalanges
olecranon
malleolus
humerus
ulna
radius
femur
tibia
fibula
trochlea humeri
caput femoris
collum femoris
trochanter major
patella
talus
calcaneus
Cees Swagerman
44
SPIERSTELSEL
Vragen ter oriëntatie en oefening
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
Wat zijn de functies van het spierstelsel.
Geef een uitleg van de volgende begrippen: synergisten, antagonisten, contractie,
auxotonische contractie, isometrische contractie, isotonische contractie, tonus, hypertonie,
hypotonie, atonie, hypertrofie, atrofie.
Beschrijf de bouw en functie van een slijmbeurs.
Op welke plaatsen van het lichaam komen slijmbeurzen voor.
Uit welk soort weefsel zijn pezen opgebouwd.
Wat is de functie van een pees.
Zijn pezen wel of niet rekbaar.
Beschrijf de bouw en functie van een peesschede.
Wat zijn mimische spieren.
Door welke zenuw worden de mimische spieren geïnnerveerd.
Tussen welke botstukken bevindt zich de musculus temporalis.
Tussen welke botstukken bevindt zich de musculus sternocleidomastoideus.
Beschrijf de ligging van de musculus pectoralis major en de musculus pectoralis minor.
Benoem de Latijnse benaming van de tussenribspiertjes en beschrijf hun ligging (verloop).
Benoem de buikspieren, waarbij de rectusschede en de linea alba, beschrijf hoe ze verlopen
en hoe hun onderling verband is.
Als de chirurg een incisie maakt in de laterale buikwand, hoeveel spierlagen passeert hij
dan.
Als de chirurg een incisie maakt ter hoogte van de linea alba, hoeveel spierlagen passeert
hij dan.
Als de chirurg een incisie maakt ter hoogte van de rectusschede, hoeveel spierlagen
passeert hij dan.
Welke andere benamingen worden er voor de liesband gebruikt.
Welke structuren lopen over de liesband heen.
Welke structuren lopen onder de liesband door.
Wat is het lieskanaal.
Wat bevindt er zich in het lieskanaal bij de man en bij de vrouw.
Wat zijn de functies van de buikpers.
Hoe kun je verklaren dat de buikpers van belang is bij tillen en dragen.
Beschrijf de bouw, en functie van het diafragma.
Aan welke structuren is het pars muscularis van het diafragma bevestigd.
Welke structuren lopen door het peesgedeelte - en welke door het spiergedeelte van het
diafragma.
Beschrijf in grote lijnen de bouw van de bekkenbodem.
In welk gedeelte van de bekkenbodem bevindt zich de willekeurige sluitspier van de blaas.
Beschrijf de ligging en de functies van de: m.biceps brachii, m.triceps brachii, m.deltoideus,
m.trapezius, m.quadriceps femoris, m.biceps femoris, m.sartorius, m.gastrocnemius,
m.gluteus maximus.
Waar liggen de meeste spieren voor de bewegingen van de vingers.
Wat is een intramusculaire injectie.
Waarom moeten i.m. injecties in de bilspier altijd in de bovenste buitenste bilkwadrant
gegeven worden.
Waar liggen de meeste spieren voor de bewegingen van de tenen.
Wat is er in fysiologische termen vreemd aan de benoeming van de bewegingen van de
voet (wat is er raar aan de woorden die gebruikt worden bij het benoemen van de
bewegingen van de voet).
Welke soorten spieren zijn niet aan het skelet bevestigd.
Aan welk bot zit de achillespees vast en van welke spier is de achillespees een voortzetting.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
45
LEERSTOF
FUNCTIES VAN HET SPIERSTELSEL
1.
2.
3.
4.
Tot stand brengen van bewegingen.
Handhaven van de lichaamshouding.
Bescherming van inwendige organen (bijv. buikorganen).
Warmteproductie.
ALGEMENE BEGRIPPEN
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Synergisten = samenwerkende spiergroepen.
Antagonisten = spiergroepen die de synergisten kunnen tegenwerken.
Contractie = aanspanning van een spier.
Auxotonische contractie = de spanning in de spier wordt groter en de spier wordt korter
(bijv. als je een emmer water optilt).
Isometrische contractie = de spanning in de spier wordt groter maar de spier wordt niet
korter (bijv. als je een olifant probeert op te tillen).
Isotonische contractie = de spanning in de spier wordt niet groter terwijl de spier korter
wordt (bijv. als je een mug optilt).
Tonus = de basisspanning van de in rust zijnde spier (er is dus altijd wat spanning in een
spier).
Hypertonie = overmatige spierspanning.
Hypotonie = te lage spierspanning.
Atonie = afwezigheid van spierspanning.
Hypertrofie = overmatige ontwikkeling van spierweefsel (bodybuilders).
Hypotrofie of atrofie = slinking van spierweefsel.
SPIER = MUSCULUS (afkorting m.)
SPIEREN = MUSCULI (afkorting m.m.)
PEES = TENDO
Peesje



= tendinea.
Een pees bestaat uit collageen bindweefsel.
Pezen zijn niet rekbaar.
De pees bevindt zich tussen de spier en het bot.
SLIJMBEURS = BURSA SYNOVIALIS
Dit is als het ware een plat kussentje, gemaakt van synoviaal vlies en gevuld met synovia.
Slijmbeurzen bevinden zich naast en in gewrichten, op plaatsen waar spieren over elkaar heen
glijden en tussen de huid en uitstekende botknobbels.
PEESSCHEDE
Dit is een kokervormige slijmbeurs welke als een schede
rond de pees ligt. De pees kan vrijwel zonder wrijving door
de peesschede glijden.
ENKELE SPIEREN VAN HET HOOFD
MIMISCHE SPIEREN
Verzorgen de mimiek, worden geïnnerveerd door de 7e hersenzenuw = N.VII = nervus facialis, zijn
NIET allen aan het skelet bevestigd.
KAUWSPIEREN



m.temporalis, bevindt zich tussen het os temporale en het kroonuitsteeksel van de
mandibula
m.masseter, tevens wangspier
m.buccinator = trompetterspier
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
46
HALS(NEK)SPIEREN



m.sternocleidomastoideus = schuine halsspier, bevindt zich tussen het sternum en de
clavicula enerzijds en het mastoid anderzijds
m.trapezius = monnikskapspier
scalenusspieren = diepe halsspieren = ribheffers (zijn tezamen met de andere spieren van
de schoudergordel hulpademhalingsspieren)
BORSTWANDSPIEREN





m.pectoralis major = grote borstspier
m.pectoralis minor = kleine borstspier
m.m.intercostales = tussenribspieren
buitenste tussenribspieren = m.m.intercostales
externi, de spiervezels lopen in V-vorm = van
cranio-lateraal naar caudo-mediaal.
binnenste tussenribspieren = m.m.intercostales
interni, de spiervezels lopen in A-vorm = van
cranio-mediaal naar caudo-lateraal.
BUIKWANDSPIEREN
(buik = abdomen)

buitenste schuine buikspier = m.obliquus externus
abdominis, de spiervezels lopen in V-vorm = van
cranio-lateraal naar caudo-mediaal.

binnenste schuine buikspier = m.obliquus internus
abdominis, de spiervezels lopen in A-vorm = van
cranio-mediaal naar caudo-lateraal.

dwarse buikspier = m.transversus abdominis, de
spiervezels lopen overdwars = transversaal.

rechte buikspier = m.rectus abdominis, bevindt zich
aan de ribbenboog en het sternum enerzijds en aan
het schaambeen en de symfyse anderzijds. De
spiervezels lopen longitudinaal (in de lengterichting
van het lichaam).
Om de m.rectus abdominis bevindt zich de rectusschede. De bindweefselverbinding midden tussen
de beide rectusscheden is de linea alba = witte lijn.
LIESBAND = LIGAMENTUM INGUINALE = LIGAMENT VAN POUPART
Deze loopt van de voorste, bovenste bekkenpunt tot de symfyse. Over de liesband heen loopt het
lieskanaal = canalis inguinalis. Door het lieskanaal loopt bij de man de zaadleider = ductus
deferens en bij de vrouw de ronde baarmoederband = ligamentum teres uteri.
Onder de liesband door lopen spieren, bloedvaten, lymfevaten en zenuwen voor het been.
FUNCTIES VAN DE BUIKPERS




lediging van blaas, rectum, uterus
bescherming buikorganen
tillen, dragen
actief uitademen
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
47
DIAFRAGMA = MIDDENRIF
Dit vormt de belangrijkste ademhalingsspier (de ademhaling
komt voor 60% op rekening van het diafragma). Het is
tevens de scheiding tussen de borstholte en de buikholte.
Het diafragma bestaat uit:

Een klaverbladvormig peesgedeelte = centrum
tendineum; dit bevat de doorgang voor de onderste
holle ader = vena cava inferior.

Een spiergedeelte = pars muscularis; dit is gehecht
aan de onderste ribben, het sternum en de
lendenwervels; het bevat de doorgangen voor de
aorta en de slokdarm.
Het diafragma heeft een koepelvorm; tijdens de inademing
plat het zich af.
BEKKENBODEM
Deze wordt hoofdzakelijk gevormd door de m.levator ani en het diafragma urogenitale.

De m.levator ani (anus opheffer) is een
trechtervormige spier. Deze bevindt zich in het
kleine bekken. De anus bevindt zich aan de
onderzijde van de m.levator ani.

Het diafragma urogenitale bestaat uit
spierweefsel en bevat de willekeurige sluitspier
van de blaas. Het overbrugt de voorste opening
van de m.levator ani. In het diafragma
urogenitale bevinden zich bij de vrouw de
doorgangen voor de urethra en de vagina, bij de
man de doorgang voor de urethra.
RUGSPIEREN



monnikskapspier = m.trapezius (tevens nekspier)
brede rugspier = m.latissimus dorsi (tevens armspier)
lange en korte rugspieren = m.m.erector spinae, zijn uitgespannen tussen de
werveluitsteeksels
BOVENARMSPIEREN
(brachiaal = m.b.t. de arm)

m.biceps brachii = tweehoofdige bovenarmspier, heeft drie eindpezen, ligt aan voorzijde
v.d. arm, is buiger (flexor)

m.triceps brachii = drie hoofdige bovenarmspier, heeft vier eindpezen, ligt aan achterzijde
v.d. arm, is strekker (extensor)

m.deltoideus = deltaspier

m brachialis

m.coracobrachialis

m.latissimus dorsi (tevens rugspier)

m.pectoralis major (tevens borstspier)
ONDERARMSPIEREN
Van de onderarmspieren dienen de meeste voor de bewegingen van de hand en de vingers, in de
hand liggen ook spiertjes voor bewegingen van de vingers.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
48
BOVENBEENSPIEREN



m.quadriceps femoris = vierhoofdige bovenbeenspier,
ligt aan de voorzijde van het been, de patella is in de
eindpees opgenomen, is strekker (extensor)
m.biceps femoris = tweehoofdige bovenbeenspier, ligt
aan de achterzijde van het been, is buiger (flexor)
m.sartorius = kleermakersspier
GROTE BILSPIER = M.GLUTEUS MAXIMUS
Intramusculaire injecties worden vaak in deze spier gegeven.
ONDERBEENSPIEREN
De meeste spieren van het onderbeen dienen voor de
bewegingen van de voet en de tenen. De grote kuitspier = m.gastrocnemius is via de achillespees
aan het hielbeen = calcaneus bevestigd.
BEWEGINGEN VAN DE VOET
1. Dorsaalflexie = voet richting neus bewegen, gebeurt d.m.v. de strekspieren die zich aan de
voorzijde van het onderbeen bevinden.
2. Plantairflexie = voet van neus af bewegen = strekken van de voet, d.m.v. buigers aan
achterzijde onderbeen.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
49
BLOED EN WEEFSELVOCHT
Vragen ter oriëntatie en oefening
BLOEDVLOEISTOF
1.
Wat is het verschil tussen bloed, plasma en serum.
2.
Wat betekent het begrip hematocriet en wat is de normaalwaarde hiervan.
3.
Wat betekent de afkorting BSE, hoe hoog is de normaalwaarde hiervan en waar is dat van
afhankelijk.
4.
Wat zijn de functies van het bloed.
5.
Noem de plasma-eiwitten en hun functie, waar worden ze gemaakt.
6.
Noem de belangrijkste zouten (ionen) die in het plasma voorkomen.
7.
Hoeveel % water bevat het lichaam ongeveer; hoeveel % bevindt zich intracellulair;
hoeveel % bevindt zich interstitieel; hoeveel % bevindt zich intravasculair.
8.
Wat is de colloid-osmotische druk, hoe hoog is dat ongeveer in het bloed, wat is de functie
van de colloid-osmotische druk.
9.
Hoe kun je in relatie tot de C.O.D. hongeroedeem verklaren.
10.
Wat is mineralo-osmotische druk.
11.
Wat is isotonie, hypotonie, hypertonie.
12.
Wat zijn de gevolgen voor de erytrocyten van respectievelijk hypertonie en hypotonie van
het plasma.
13.
Welke orgaanstelsels werken mee aan de regulatie van het vochtgehalte in het lichaam.
BLOEDCELLEN & ZUURGRAAD
14.
Geef de verschillende soorten bloedlichaampjes aan en noem hun aantal per kubieke
millimeter.
15.
Waar worden de erytrocyten aangemaakt, hoe heet de moedercel, hoe heet de jonge
erytrocyt.
16.
Waarom bevinden er zich bij een snelle bloedaanmaak meer reticulocyten in het bloed.
17.
Hoe is de vorm en wat zijn de afmetingen van de ery's.
18.
Wat is de functie van het hemoglobine.
19.
Hoe komt het dat koolmonoxide de zuurstof uit het bloed kan verdringen.
20.
Hoe hoog is het Hb gehalte ongeveer bij de man en bij de vrouw.
21.
Hoelang is ongeveer de levensduur van de erytrocyt.
22.
Waar worden de ery's afgebroken.
23.
Wat gebeurt er met het hemoglobine dat bij afbraak van de ery's vrijkomt, en wat gebeurt
er met het ijzer en de bilirubine uit het hemoglobine.
24.
Geef aan waar de leukocyten aangemaakt worden.
25.
Welke soort leukocyt komt het meest voor en wat is de functie van deze soort.
26.
Hoe kun je verklaren dat bij een allergische reactie, het gehalte aan eosinofiele
granulocyten in het bloed is toegenomen.
27.
Wat is de functie van de lymfocyten.
28.
Wat is fagocytose, wat is diapedese.
29.
Wat zijn trombocyten, waar worden ze aangemaakt, hoe heet de moedercel.
30.
Wat is de normale duur van de bloedstolling.
31.
Beschrijf het bloedstollingsproces en de (belangrijkste) factoren die daar invloed op
hebben.
32.
Tussen welke waarden schommelt de zuurgraad van het bloed normaal en welke organen
houden de zuurgraad in stand.
33.
Wat is alkalose, wat is acidose.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
50
BLOEDGROEPEN
34.
Welke bloedgroepen zijn er; in welke mate komen ze ongeveer voor in Nederland.
35.
Maak een overzicht waaruit blijkt welke antigenen en antistoffen van de bloedgroepen
mensen hebben met bloedgroep 0, A, B, en AB.
36.
Wat zijn agglutinogenen en agglutininen.
37.
Waaraan zijn de bloedgroep-antigenen gebonden.
38.
Waaraan zijn de bloedgroep-antistoffen gebonden.
39.
Waarom kun je mensen met bloedgroep 0 (theoretisch) als universele donor beschouwen
en mensen met bloedgroep AB als universele ontvanger.
40.
Verklaar hoe het komt dat je bloed van een donor met bloedgroep A, niet kan geven aan
een mens met bloedgroep B (waarom gaat het bloed dan klonteren).
41.
In welk geval komt bij moeder en kind resusantagonisme voor;
a. Welke resusfactor heeft de moeder in dat geval.
b. Welke resusfactor heeft het kind in dat geval.
c. Welke resusfactor heeft de vader in dat geval.
42.
Waarom kan een kind met resusantagonisme gewisseld worden met resusnegatief bloed.
43.
Anti-d
a. Wat is anti-d.
b. Hoe verklaar je bij resusantagonisme de werking van een injectie anti-d aan de
moeder.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
51
LEERSTOF
BLOEDVOLUME
± 5½ liter (zwangere ± 7½ liter, pasgeborene ± 250 ml).
Bloed bestaat uit ± 45% bloedlichaampjes en 55% plasma.
HEMATOCRIET
= het getal dat aangeeft hoeveel procent van het bloed uit bloedlichaampjes bestaat (normaal dus
± 45 %).
PLASMA
= bloed zonder bloedlichaampjes.
SERUM
= plasma zonder fibrinogeen.
FUNCTIES VAN HET BLOED



Transport van: O2, CO2, voedingsstoffen, hormonen, afvalproducten, vitaminen,
antistoffen, warmte.
Handhaven van een constant inwendig milieu.
Bescherming: afweer, bloedstolling.
B.S.E. = bezinkingssnelheid van de erytrocyten
= snelheid waarmee de bloedlichaampjes naar beneden zakken in een kolom onstolbaar gemaakt
bloed.
Normaalwaarde voor mannen: 1-7 mm/uur; voor vrouwen: 2-12 mm/uur. De BSE wordt bepaald
door de samenstelling van de plasma-eiwitten. De BSE is verhoogd bij: infectieziekten, tumoren
etc. De hoeveelheid eiwitten in het plasma is dan toegenomen. Deze eiwitten kleven aan de wand
van de bloedcellen waardoor deze zwaarder worden en daardoor sneller naar beneden zakken.
SAMENSTELLING VAN HET PLASMA


Water 91%.
Plasma-eiwitten 7%; soorten:
 ALBUMINE 4%
 GLOBULINEN 2,5% = alfa-, beta- en gammaglobulinen
 FIBRINOGEEN 0,5%

Zouten (ionen) 0,9%, o.a. Na+, K+, Ca++, HCO3-, Cl-.

Voedingsstoffen, hormonen, afvalstoffen.
Alle plasmaeiwitten worden door de lever gevormd.
FUNCTIE VAN DE PLASMA-EIWITTEN





handhaving van de colloïd osmotische druk
eiwitreserve
transportfunctie: hormonen, vitaminen, ijzer e.d. worden in het bloed gekoppeld aan
transporteiwitten (veelal globulinen) vervoerd
afweer d.m.v. antilichamen = antistoffen (= globulinen)
bloedstolling (protrombine, fibrinogeen, anti-hemofilie globulinen)
WATER
Het menselijk lichaam bevat ± 60% water.
Hiervan bevindt zich:
± 70% in de cellen = intracellulair.
± 22% tussen de cellen = interstitieel of intercellulair = weefselvloeistof.
± 7% in de bloedbaan = intravasculair.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
52
COD = COLLOÏD OSMOTISCHE DRUK
Dit is de aanzuigkracht die de eiwitten (colloïden) in het
bloed uitoefenen op het weefselvocht. De functie van de
COD is dus het terugzuigen van het weefselvocht naar
het bloed.
De waarde van de COD bedraagt ongeveer 25 mmHg (25
millimeter kwikdruk).
De bloeddruk in de arteriële capillairen (haarvaten) is
ongeveer 35 mmHg.
Vocht uit het bloed wordt tezamen met de daarin
opgeloste stoffen, onder invloed van de arteriële
bloeddruk, de bloedbaan uitgeperst. Dit gebeurt met een
kracht van 35 min 25 = 10 mmHg (arteriële capillaire
druk min COD). Daarmee wordt dit vocht toegevoegd aan
de hoeveelheid weefselvocht.
In de veneuze capillairen is de bloeddruk gedaald tot ongeveer 15 mmHg. Daardoor overheerst de
COD in de veneuze capillairen met ± 25 min 15 = 10 mmHg (COD min veneuze capillaire druk).
De COD zuigt dus met een kracht van ± 10 mmHg vrijwel al het weefselvocht naar de capillairen
terug.
MINERALO OSMOTISCHE DRUK = MOD
De MOD is ± 200 x hoger dan de COD. De MOD heeft een functie bij de uitwisseling van stoffen
door het celmembraan. De MOD wordt veroorzaakt door o.a. Na+. K+. Cl-.
ISOTONISCH = een osmotische waarde die gelijk is aan de MOD in de cel.
Een fysiologische zoutoplossing van 9 gram op 1 liter veroorzaakt eenzelfde MOD als die in de cel
heerst. Dus NaCl 0,9% = een isotonische zoutoplossing.
Een HYPERTONISCHE vloeistof heeft een te hoge osmotische waarde doordat de vloeistof teveel
opgeloste stoffen bevat, bijv. NaCl 2%. Een intra-veneus toegediende hypertonische oplossing
veroorzaakt schrompeling van de erytrocyten doordat het vocht eruit wordt getrokken.
Een HYPOTONISCHE vloeistof heeft een te lage osmotische waarde doordat er minder stoffen in
zijn opgelost, bijv. NaCl 0,2%. Een intra-veneus toegediende hypotonische oplossing veroorzaakt
zwelling en barsten van de erytrocyten doordat de relatief hogere MOD in de ery het vocht de cel
intrekt.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
53
BLOEDCELLEN
Totaal ± 45% (hematocriet) van het bloed bestaat uit bloedcellen of bloedlichaampjes.
VERDELING VAN DE BLOEDCELLEN

Erytrocyten = rode bloedcellen
± 5.000.000 per mm3

Leukocyten = witte bloedcellen ±
5.000 per mm3

Trombocyten = bloedplaatjes
± 300.000 per mm3
Er bevinden zich dus 1000 maal zoveel rode als witte bloedcellen in het bloed.
De bloedplaatjes zijn zeer klein en nemen daardoor weinig ruimte in het bloed in.
ERYTROCYT





Grootte: 7 x 2 μm.
Vorm: rond met deuk in het midden = delle. De erytrocyt is echter
sterk vervormbaar.
Aanmaak erytrocyten: in RODE BEENMERG.
Moedercel = ERYTROBLAST.
Jonge erytrocyt = RETICULOCYT. Bij een verhoogde bloedaanmaak, verschijnen er meer
reticulocyten in het bloed (normaal bevat het bloed ± 1% aan reticulocyten).
HEMOGLOBINE
De erytrocyt bevat veel hemoglobine (Hb). Hemoglobine heeft een sterke affiniteit (bindingskracht)
voor O2. (Hb heeft een nog veel grotere affiniteit voor CO = koolmonoxide). O2 wordt gebonden
aan Hb via het bloed naar de weefsels vervoerd en daar afgegeven aan de weefselvloeistof. Via de
weefselvloeistof wordt O2 dan aan de cellen afgegeven.
Hb bestaat uit globine + vier heemgroepen die IJZER bevatten. Het proces van binding van O 2 aan
Hb heet oxygenatie (niet oxidatie). Het product van O2 + Hb is oxyhemoglobine; dit is een losse
verbinding, wat wil zeggen dat het hemoglobine de 02 in een O2-arme omgeving ook weer
makkelijk los kan laten. (Dit geldt niet voor de binding van CO met hemoglobine; hemoglobine laat
CO niet meer los, waardoor het zich niet meer kan binden met O2).
Hb GEHALTE = hemoglobinegehalte van het bloed.
Normaalwaarde Hb:
man ± 10 mmol/liter,
vrouw ± 9 mmol/liter.
LEVENSDUUR van de erytrocyt
± 100 dagen (90 - 120).
AFBRAAK van de erytrocyten
vindt plaats in onder andere de milt, de lever en het rode beenmerg (RES).
Bij de afbraak valt het membraan van de ery uit elkaar en komt het hemoglobine eruit vrij.
Hemoglobine wordt ontbonden tot ijzer en bilirubine.
Het IJZER wordt opgeslagen in de ijzerdepots van de lever, milt en rode beenmerg en opnieuw
gebruikt voor de aanmaak van erytrocyten.
Het BILIRUBINE gaat naar de lever en wordt via de gal uitgescheiden.
FUNCTIES VAN DE ERYTROCYT



vervoer van O2
vervoer van CO2, voor ± 30% (het meeste CO2 wordt via het HCO3 in het plasma vervoerd)
functie bij regeling van de pH = zuurgraad
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
54
LEUKOCYTEN = witte bloedcellen
Globale verdeling:

65% granulocyten, onderverdeeld in:
 60% neutrofiele granulocyten
 4% eosinofiele granulocyten
 1% basofiele granulocyten

30% lymfocyten

5% monocyten
Leukocyt
Aanmaak
Moedercel
Functie
neutrofiele
granulocyt
rode beenmerg
myeloblast
fagocytose van bacteriën
eosinofiele
granulocyt
rode beenmerg
myeloblast
fagocytose van
antigeen/antilichaam-complexen
bij allergie
basofiele
granulocyt
rode beenmerg
myeloblast
productie van heparine voor
antistolling
lymfocyt
rode beenmerg en
lymfeknopen
lymfoblast
vorming van antilichamen
monocyt
rode beenmerg
myeloblast
fagocytose van dode stof



FAGOCYTOSE = het omsluiten en verteren van bacteriën en andere ongewenste stoffen.
Alle leukocyten bezitten AMOEBOÏDE BEWEEGLIJKHEID (doch de granulocyten het
meest).
DIAPEDESE = het passeren van de bloedvatwand.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
55
TROMBOCYTEN = bloedplaatjes.
AANMAAK in rode beenmerg.
MOEDERCEL = megakaryocyt.
FUNCTIE = bloedstolling (trombokinase vorming).
BLOEDSTOLLING
DUUR: 3 tot 6 minuten.
PROCES
Protrombine wordt onder invloed van Trombokinase en Calcium omgezet in Trombine.
Trombine zet Fibrinogeen om in Fibrine (bij dat proces is ook Calcium benodigd).
Fibrine bestaat uit kleverige eiwitdraden waarin de bloedcellen, als in een spinnenweb, gevangen
worden.
Zo ontstaat een stolsel of wondkorst.
AANVULLING
Protrombine en fibrinogeen worden gevormd door de lever.
Trombokinase (= tromboplastine) komt vrij uit beschadigde trombocyten en uit beschadigde cellen
van de wand van de bloedvaten (endotheelcellen).
Calcium bevindt zich in het bloed.
ZUURGRAAD VAN HET BLOED = pH



Normaalwaarde = 7,35 - 7,45.
Te hoge pH = alkalose, te lage pH = acidose; beide zijn levensgevaarlijk.
De zuurgraad wordt geregeld door de longen; de nieren en het HCO3- gehalte in het
lichaam.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
56
BLOEDGROEPEN
De bloedgroepen worden ingedeeld op grond van het antigeen dat ze aan de wand van de
erytrocyten bezitten.
De volgende antigenen worden onderscheiden
A, B, AB en D = Resus+.
De resusfactor kan tezamen met bloedgroep 0, A, B, of AB voorkomen.
Bloedgroep 0 (nul) bevat geen antigeen A of B.
Zo onderscheiden we dus 8 bloedgroepen te weten: 0+, 0-, A+, A-, B+, B-, AB+, AB-.
ANTIGENEN
Een ANTIGEEN dient als KENMERK van een cel of weefsel waaraan het lichaam herkent of de cel of
het weefsel lichaamseigen of lichaamsvreemd is. ANTIGENEN zijn gebonden aan de wand (= het
membraan) van o.a. bacteriën, virussen en (bloed)cellen. In het geval van de bloedgroeptypering
zijn ze gebonden aan de wand van de ERYTROCYTEN. De antigenen van de bloedgroepen worden
ook wel AGGLUTINOGENEN genoemd (agglutinatie = klontering van bloed).
ANTISTOFFEN
zijn afweerstoffen. Ze bestaan uit plasma- of serumeiwitten (globulinen). De antistoffen bevinden
zich in het SERUM en dus ook in het PLASMA. (Serum = plasma zonder fibrinogeen).
Antistoffen worden door de lymfocyten gemaakt tegen lichaamsvreemde antigenen.
Antistoffen tegen bloedgroepen worden ook wel AGGLUTININEN genoemd. We onderscheiden
hierbij anti-a, anti-b, anti-ab, en anti-d (anti-resusfactor).
Aangezien de antigenen A en B zich ook in voedingsmiddelen en bacteriën kunnen bevinden
ontstaat, bij personen die het betreffende antigeen niet aan hun erytrocyten hebben, kort na de
geboorte de vorming van de antistoffen a en b. Dit geldt niet voor anti-d; de vorming van anti-d
vindt pas plaats na contact van een resusnegatief persoon met resuspositief bloed.
De UNIVERSELE DONOR heeft bloedgroep 0-, de UNIVERSELE ONTVANGER heeft bloedgroep AB+.
Dit is een theoretisch gegeven en wordt in de praktijk slechts in tijd van nood toegepast. In
bloedgroep 0 bevinden zich immers wel de antistoffen a en b die de antigenen van bloedgroep AB
kunnen 'aanvallen'. Daarnaast bestaan er meer bloedgroepen dan alleen die van het AB0-systeem.
SCHEMA VAN DE BLOEDGROEPEN
Bloedgroep en
mate van voorkomen in Nederland
Bevat
Antigeen
Bevat
Antistof
0 = nul
46%
-
a+b
A
42%
A
b
B
9%
B
a
AB
3%
AB
-
D
-
-
-
R+
85%
= D factor
R-
15%
Anatomie & Fysiologie
Bloedgroepen worden met een HOOFDLETTER
aangeduid.
De antistoffen tegen bloedgroepen worden met
een kleine letter aangeduid of met de Griekse
tekens α ß δ.
Cees Swagerman
57
HART, BLOEDSOMLOOP EN LYMFE
Vragen ter oriëntatie en oefening
HART
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Beschrijf de ligging van het hart.
Benoem de lagen van de wand van het hart.
Uit welke delen bestaat het hartzakje.
Hoe heet het tussenschot tussen de beide hartshelften.
Waarom is de linker ventrikelwand dikker dan de rechter.
Wat zijn de andere benamingen van de linker AV klep; waar in het hart bevindt deze klep
zich; hoeveel slippen heeft hij.
Wat zijn de andere benamingen van de rechter AV klep; waar in het hart bevindt deze klep
zich; hoeveel slippen heeft hij.
Wat is de systole; leg uit wat er tijdens de systole gebeurt met het bloed en met de
kleppen in het hart.
Wat is de diastole; leg uit wat er tijdens de diastole gebeurt met het bloed en met de
kleppen in het hart.
Wat is de functie van de chordae tendineae en waar zitten ze aan vast.
Wat is de functie van de fibreuze ring.
Hoeveel milliliter bloed wordt er ongeveer per hartslag in de aorta gepompt.
Hoe hoog is ongeveer het hartminuutvolume (HMV) van een mens in rust en hoe hoog
maximaal.
Via welke bloedvaten wordt de hartspier van bloed voorzien; wat is het gevolg van
afsluiting van een van deze vaten.
In welk deel van het hart bevindt zich de sinusknoop.
Wat is de functie van de sinusknoop.
Welke knoop zorgt voor de samentrekking van de hartkamers.
Hoe wordt het hartritme beïnvloed.
BLOEDVATEN EN BLOEDDRUK
19.
In welk gedeelte van het hart begint de grote bloedsomloop.
20.
Wat bedoelen we met de kleine bloedsomloop.
21.
Hoeveel rechtstreekse aftakkingen heeft de aorta.
22.
Welke organen krijgen bloed toegevoerd via bloedvaten die niet een rechtstreekse
aftakking van de aorta zijn.
23.
Noem de arteriën die het maagdarmkanaal van bloed voorzien.
24.
Via welk bloedvat wordt het bloed uit het maagdarmkanaal afgevoerd naar de lever.
25.
Uit welk bloedvat ontspringt de rechter arteria subclavia.
26.
Wat zijn anastomosen.
27.
Wat zijn eindarteriën.
28.
Wat is een collaterale bloedsomloop.
29.
Welke slagaders vervoeren zuurstofarm bloed.
30.
Welke aders vervoeren zuurstofrijk bloed.
31.
Wat zijn kenmerken van slagaders.
32.
Wat zijn kenmerken van aders.
33.
Wat zijn arteriolen en venulen.
34.
Beschrijf de lagen van de wand van de bloedvaten.
35.
Wat bedoelen we met de windketelfunctie van de aorta.
36.
Hoe komt het dat de bloeddruk in de arteriën niet tot 0 daalt tijdens de ontspanningsfase
van het hart.
37.
Wat verstaan we onder systolische en diastolische bloeddruk.
38.
Hoe hoog is de bloeddruk in de arteriële capillairen ongeveer.
39.
Hoe hoog is de bloeddruk in de bovenste holle ader.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
58
DE FOETALE CIRCULATIE
40.
Welk(e) bloedvat(en) vervoer(t)(en) bloed van de placenta naar de foetus en welk(e) van
de foetus naar de placenta.
41.
Wat is de functie van het foramen ovale en van de ductus arteriosus (van Botalli) en waar
bevinden zij zich.
42.
Op welke wijzen kan er bij de foetus bloed van de kleine naar de grote circulatie stromen.
HET LYMFATISCH STELSEL
43.
Welke structuren behoren tot het lymfatisch stelsel.
44.
Wat zijn de functies van het lymfatisch stelsel.
45.
Welk deel van het lichaam draineert zijn lymfe in de rechterondersleutelbeenader.
46.
Wat is lymfe.
47.
Wat is chylus.
48.
Hoeveel lymfe wordt per dag via de lymfbanen afgevoerd.
49.
In welk bloedvat mondt de ductus thoracicus uit.
50.
In welk bloedvat mondt de ductus lymfaticus uit.
51.
Beschrijf de bouw van een lymfvat.
52.
Op welke wijze wordt lymfe vervoerd.
53.
Beschrijf de bouw van een lymfknoop of -klier.
54.
Wat zijn regionale lymfknopen.
55.
Wat zijn de functies van de lymfknoop.
56.
Welke structuren behoren tot het R.E.S.
57.
Wat is de functie van het R.E.S.
DE MILT
58.
Waar ligt de milt.
59.
Beschrijf de bouw van de milt.
60.
Wat is witte miltpulpa.
61.
Wat is rode miltpulpa.
62.
Wat zijn de functies van de milt.
DE THYMUS
63.
Waar ligt de thymus
64.
Wat is de functie van de thymus.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
59
LEERSTOF
BLOEDSOMLOOP
We onderscheiden de grote en de kleine bloedsomloop. De GROTE BLOEDSOMLOOP begint in de
linker ventrikel van het hart; hieruit ontspringt de aorta wiens vertakkingen het hele lichaam van
zuurstofrijk bloed voorzien. Het naar het hart terugstromende zuurstofarme bloed gaat via venen
naar de bovenste en onderste holle ader; deze monden uit in het rechter atrium van het hart.
Dan begint de KLEINE BLOEDSOMLOOP.
Via de rechter ventrikel gaat het zuurstofarme bloed naar de arteria pulmonalis; deze vervoert het
bloed naar de longen. De longen halen koolstofdioxide uit het bloed en voegen zuurstof aan het
bloed toe. Via vier venae pulmonales gaat het zuurstofrijke bloed naar het linker atrium van het
hart en van daaruit naar de linker ventrikel, hier begint weer de grote bloedsomloop.
SCHEMA VAN DE BLOEDSOMLOOP
HART = COR


Ligging in het mediastinum, direct achter het sternum, de rechter kamer ligt op het
diafragma, de punt van het hart is naar links gericht. Het mediastinum = de ruimte in de
borstkas die niet ingenomen wordt door de longen en de longvliezen.
Grootte van het hart: ongeveer zo groot als je vuist.
LAGEN VAN DE WAND VAN HET HART (van binnen naar buiten):

endocard = endotheel

myocard = hartspierweefsel

epicard = bindweefsel

pericard = bindweefsel (is niet elastisch en dikker dan epicard)
De wand van de linker kamer is vier tot zes keer zo dik als de wand van de rechter kamer, omdat
de linker kamer veel meer werk moet verzetten dan de rechter kamer. De linker kamer pompt het
bloed door het hele lichaam. De rechter kamer hoeft het bloed alleen door de longen te pompen.
HARTZAKJE
Het bestaat uit het epicard en het pericard, het epicard is het viscerale blad van het hartzakje, het
pericard is het pariëtale blad van het hartzakje. Tussen de beide bladen van het hartzakje bevindt
zich wat vocht.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
60
SEPTUM CORDIS
Dit is het tussenschot van het hart of de scheiding tussen de linker en de rechter hartshelft.
ANNULUS FIBROSUS
De ANNULUS FIBROSUS = de fibreuze ring = de bindweefsel ring = het bindweefsel skelet van het
hart = de scheiding tussen de boezems en de kamers = de aanhechtingsplaats voor de kleppen
van het hart.
HET HART BESTAAT UIT:




In het



Rechter boezem = rechter atrium = atrium dextra.
Rechter kamer = rechter ventrikel = ventriculus
dextra.
Linker boezem = linker atrium = atrium sinistra.
Linker kamer = linker ventrikel = ventriculus sinistra.
rechter atrium monden de volgende bloedvaten uit:
Bovenste holle ader = vena cava superior.
Onderste holle ader = vena cava inferior.
Sinus coronarius = verzamelvat van de kransaders.
In het linker atrium monden de vier longaders = venae
pulmonales uit.
Uit de rechter ventrikel ontspringt de longslagader = truncus pulmonalis, deze splitst zich in een
rechter en linker arteria pulmonalis.
Uit de linker ventrikel ontspringt de aorta.
Alle bloedvaten bereiken/verlaten het hart aan de bovenzijde van het hart.
DE KLEPPEN VAN HET HART
Tussen het rechter atrium en de rechter ventrikel bevindt zich de RECHTER AV-KLEP, andere
namen voor deze klep zijn:

TRICUSPIDALISKLEP

DRIESLIPPIGE KLEP

VALVA ATRIOVENTRICULARIS DEXTRA
Deze klep bevat drie slippen (slippen = cuspides, ev. cuspis).
Tussen het linker atrium en de linker ventrikel bevindt zich de LINKER AV-KLEP, andere namen
voor deze klep zijn

BICUSPIDALISKLEP

MITRALISKLEP

TWEESLIPPIGE KLEP

VALVA ATRIOVENTRICULARIS SINISTRA
Deze klep heeft twee slippen.
Op de overgang van de rechter ventrikel naar de arteria pulmonalis bevindt zich: de
PULMONAALKLEP (valva trunci pulmonalis).
Op de overgang van de linker ventrikel naar de aorta bevindt zich: de AORTAKLEP (valva aortae).
De halvemaanvormige kleppen (valvula semilunares) zijn onderdelen van de aortaklep en de
pulmonaalklep. (Ook in de venen onder het hart bevinden zich halvemaanvormige kleppen).
De slippen van de AV kleppen kunnen niet naar de andere kant omslaan omdat er peesdraadjes =
chordae tendineae aan vast zitten. Deze chordae tendineae zitten vast aan de papillairspiertjes.
De papillairspiertjes zijn uitstulpingen van de hartwand in de ventrikels. Alle kleppen van het hart
zijn vastgehecht aan: de fibreuze ring.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
61
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Rechter atrium
Rechter ventrikel
Linker atrium
Linker ventrikel
Vena cava superior
Vena cava inferior
Truncus pulmonalis
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Aorta
Venae pulmonales
Linker AV-klep
Aortaklep
Rechter AV-klep
Pulmonaalklep
Arteria pulmonalis
HARTACTIE
De SYSTOLE = de samentrekkingsfase van de ventrikels. De AV-kleppen zijn tijdens de systole
gesloten. De aortaklep en de pulmonaalkleppen zijn dan open.
De DIASTOLE = de ontspanningsfase van de ventrikels. De AV-kleppen zijn tijdens de diastole
open. De aortaklep en de pulmonaalkleppen zijn dan gesloten.
Het SLAGVOLUME van het hart is de hoeveelheid bloed die het hart per slag uitpompt, dit bedraagt
normaal ± 70 ml. en maximaal ± 140 ml.
De HARTFREQUENTIE is het aantal slagen per minuut, dit bedraagt normaal ± 72 slagen per
minuut en maximaal ± 180 slagen per minuut (220 min de leeftijd).
Het H.M.V. = het HARTMINUUTVOLUME bedraagt dus 72 x 70 ml = 5040 ml. Dit is ongeveer de
totale hoeveelheid bloed, die in één minuut door het hart gaat. Het H.M.V. bedraagt maximaal 180
x 140ml. = 25,2 liter.
BLOEDVOORZIENING VAN HET HARTSPIERWEEFSEL
De bloedvoorziening van het hartspierweefsel vindt plaats via de kransslagaderen = coronairarteriën, deze ontspringen direct achter de aortaklep. De bloedafvoer van het hartspierweefsel
vindt plaats via de kransaders = coronair-venen, deze verenigen zich tot de sinus coronarius die in
het rechter atrium uitmondt.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
62
DE PRIKKELGELEIDING VAN HET HART
De Sinusknoop is de natuurlijke pace-maker van het hart. Eigen frequentie van de Sinusknoop
± 72 slagen per minuut; van de AV-knoop ± 50 p.m. en van de Ventrikelwand ± 40 p.m. De
hartactie wordt gestimuleerd door het hormoon adrenaline en door het sympathische zenuwstelsel.
De hartactie wordt geremd door het parasympathische zenuwstelsel.
KLEINE BLOEDSOMLOOP
De kleine bloedsomloop begint in de rechter ventrikel.
Uit de R.V. ontspringt de truncus pulmonalis. Deze vervoert O2 arm bloed. De truncus pulmonalis
splitst zich in de rechter en linker arteria pulmonalis. Vanuit elke long ontspringen twee venae
pulmonales. Deze vervoeren O2 rijk bloed naar het linker atrium (L.A.). (De bloeddruk in de kleine
circulatie bedraagt ± 22/8 mmHg).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
63
GROTE BLOEDSOMLOOP
SCHEMATISCHE WEERGAVE VAN DE AORTA EN Z'N AFTAKKINGEN
De onderstreepte termen zijn hierbij het meest van belang!
0.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Arteriae coronariae; voorzien de hartspier van
bloed.
Aorta.
Arcus aortae = aortaboog.
Truncus brachiocephalica = gemeenschappelijke
hoofdarmslagader.
Arteria carotis dextra = rechter halsslagader.
Arteria carotis sinistra = linker halsslagader.
Arteria subclavia dextra = rechter
ondersleutelbeenslagader; deze ontspringt uit de
truncus brachiocephalica!
Arteria subclavia sinistra = linker
ondersleutelbeenslagader; deze ontspringt
afzonderlijk uit de aorta!
Arteriae bronchiales; voorzien de luchtpijpen van
bloed.
Arteria oesophagealis; voorziet de slokdarm van
bloed.
Arteriae intercostales = tussenribslagaders.
Arteriae lumbales.
Truncus coeliacus (spreek uit: -"seuliakus")
= ingewandsslagader; dit is een driesprong, hij
vertakt zich naar: de maag, lever, duodenum,
pancreas en milt.
Arteria mesenterica superior = bovenste
darmslagader; vertakt zich naar de dunne darm en
het eerste 2/3 deel van de dikke darm.
Arteria suprarenalis = bijnierslagader.
Arteria renalis = nierslagader.
Arteria ovarica, of arteria testicularis; gaat naar de
geslachtsorganen.
Arteria mesenterica inferior = onderste
darmslagader; voorziet het laatste 1/3 deel van de
dikke darm.
Bifurcatie van de aorta = de splitsing in een
rechter en linker arteria iliaca.
Arteria iliaca communis = gemeenschappelijke
bekkenslagader.
Arteria iliaca interna = inwendige bekkenslagader;
verzorgt de bekkenorganen (blaas, rectum e.d.).
Arteria iliaca externa = uitwendige
bekkenslagader; zet zich voort in de arteria
femoralis die naar het been gaat.
Diafragma.
De arteria femoralis = beenslagader zet zich ter hoogte van de knie voort in de arteria poplitea,
deze splitst zich in een a.tibialis anterior en a.tibialis posterior.
De arteria subclavia zet zich in de arm voort als a.brachialis = armslagader, deze splitst zich ter
hoogte van de elleboog in een a.radialis en a.ulnaris.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
64
DE VENEUZE BLOEDSTROOM
is vergelijkbaar met de arteriële hoewel er belangrijke verschillen zijn. Het lichaam bevat meer
venen dan arteriën; naast elke grote arterie lopen meestal twee venen.
Veel venen bevinden zich meer aan de oppervlakte van het lichaam dan de arteriën (de arteriën
liggen dieper).
De venen uit het gedeelte van het lichaam dat boven het diafragma ligt monden uit in de VCS =
vena cava superior.
De venen uit het gedeelte van het lichaam dat onder het diafragma ligt monden uit in de VCI =
vena cava inferior. (Zie ook kenmerken van de venen).
BOUW, KENMERKEN EN FUNCTIES VAN DE BLOEDVATEN
DE WAND VAN DE BLOEDVATEN BESTAAT VAN BINNEN NAAR BUITEN UIT

intima = endotheel

media = glad spierweefsel + elastisch bindweefsel

adventitia = bindweefsel
SOORTEN en VERLOOP VAN BLOEDVATEN






arteriën = grote slagaders
arteriolen = kleinere slagaders, hebben meer gladde spiercellen in de wand dan arteriën,
de arteriolen kunnen zich verwijden en vernauwen en zo het bloed naar bepaalde
lichaamsgebieden distribueren (als alle lichaamsgebieden tegelijkertijd van voldoende
bloed voorzien zouden moeten worden, zou er ± twaalf liter bloed in de bloedbaan
aanwezig moeten zijn)
arteriële capillairen, hierin is bloeddruk hoger dan COD
veneuze capillairen, hierin is bloeddruk lager dan COD
venulen = kleine aders
venen = aders
KENMERKEN VAN DE ARTERIËN




in de arteriën stroomt het bloed van het hart af (behalve bij de kransslagaders)
arteriën hebben een dikke elastische wand
vooral de aorta heeft door zijn elastische wand een zogenaamde 'windketelfunctie' (zie
volgende kolom); dit zorgt voor een continue bloedstroom en begrenst de systolische
bloeddruk
de arteriële capillairen begrenzen de diastolische bloeddruk door de perifere weerstand die
de bloedstroom in het capillairbed ondervindt
KENMERKEN VAN DE VENEN
in de venen stroomt het bloed naar het hart toe

venen hebben een dunne wand

de venen onder het hart bevatten halvemaanvormige kleppen

ze zijn talrijker dan arteriën (naast elke grote arterie lopen meestal twee venen; in het
arteriële stelsel bevindt zich 1/5 deel van de totale hoeveelheid bloed, in het veneuze
stelsel inclusief de kleine circulatie 4/5 deel).

het transport van het bloed in de venen vindt plaats o.i.v. de "spierpomp" (= de
masserende werking van de spieren op de bloedvaten) en de adembewegingen
BIJZONDERE VAATSYSTEMEN



ANASTOMOSEN zijn dwarsverbindingen tussen bloedvaten; we onderscheiden: arteriële
anastomosen, veneuze anastomosen en arterio/veneuze anastomosen. Anastomosen
maken o.a. een collaterale circulatie mogelijk.
COLLATERALE CIRCULATIE = alternatieve circulatie = parallelweg voor het bloed =
reserveweg voor het bloed.
EINDARTERIËN hebben (vrijwel) geen anastomosen, een collaterale circulatie is dan niet
mogelijk. We vinden eindarteriën in de hartwand, in de hersenen, in de vingers en in de
tenen. Bij afsluiting van een eindarterie ontstaat een infarct.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
65
DE WINDKETELFUNCTIE VAN DE AORTA
De benaming 'WINDKETELFUNCTIE' is afgeleid van de benaming voor een ouderwetse brandspuit
zoals die in de vorige eeuw gebruikt werd. Deze brandspuit werd een 'windketel' genoemd en
werkte op het principe dat wij nu toepassen bij een 'hoge druk plantenspuit'. Je pompt lucht (wind)
onder druk in het reservoir van de plantenspuit; wanneer je daarna de knop van de plantenspuit
indrukt zorgt de luchtdruk in de plantenspuit ervoor dat het water eruit spuit.
Iets dergelijks gebeurt bij de aorta. Wanneer het hart een golf bloed in de aorta pompt zet de
elastische wand van de aorta uit omdat het bloed niet zo snel uit de aorta weg kan. De inhoud van
de aorta wordt dan dus groter. Wanneer het hart zich daarna ontspant trekt de elastische wand
van de aorta weer samen en zorgt er op deze wijze voor dat het bloed verder het bloedvatenstelsel
instroomt. De aorta vangt als het ware de eerste klap op, trekt zich daarna samen en zorgt er dan
voor dat het bloed min of meer geleidelijk door het bloedvatenstelsel vloeit.
Als de aorta en zijn vertakkingen niet elastisch zouden zijn zou het bloed pulserend of
stootsgewijze door de bloedvaten stromen. In zo'n geval zou de bloeddruk in de grote vaten
eenzelfde verloop hebben als de bloeddruk in de linker ventrikel van het hart. Dit betekent een
systolische bloeddruk van ± 120 mmHg en een diastolische bloeddruk van vrijwel 0.
Bij het ouder worden neemt de elasticiteit van de bloedvaten af en als gevolg hiervan de polsdruk
(= het verschil tussen de systolische en diastolische bloeddruk) toe.
Door het CO dat zich o.a. in sigarettenrook bevindt neemt de elasticiteit van de vaten sterk af.
De mate van elasticiteit van de aorta is in belangrijke mate bepalend voor de vitaliteit van de
mens.
BLOEDDRUK = TENSIE
SYSTOLISCHE DRUK = bovendruk, waarde ± 120 mmHg; wordt veroorzaakt door de kracht van
het hart en de elasticiteit van de vaatwand; neemt toe bij inspanning en door ouder worden.
DIASTOLISCHE DRUK = onderdruk = basisdruk in arteriële vaten; waarde ± 80 mmHg; wordt
veroorzaakt door de perifere weerstand (= de weerstand die het bloed in de perifere vaten
ondervindt) en de vullingstoestand van de vaten. Hypertensie = verhoogde diastolische druk  95
mmHg.
POLSDRUK = het verschil tussen systolische en diastolische druk; dus normaal ± 40 mmHg.
ARTERIËLE CAPILLAIRE DRUK ± 30 mmHg.
VENEUZE CAPILLAIRE DRUK ± 20 mmHg.
VENEUZE DRUK ± 15 tot -4 mmHg.
De veneuze druk kan in de vena cava superior negatief zijn door aanzuiging van het bloed door de
rechter harthelft. Dit kan bij een verwonding in de grote halsader = vena jugularis, leiden tot een
levensgevaarlijke luchtembolie omdat er door de negatieve druk lucht aangezogen kan worden.
(Zet in zo'n geval direct je duim erop).
Bloeddruk in kleine circulatie ± 22/8 mmHg.
Bloeddruk pasgeborene ± 60/40 mmHg.
De bloeddruk wordt GEREGULEERD DOOR het zenuwstelsel en het hormoonstelsel.
Het sympathische deel van het zenuwstelsel heeft een verhogende invloed op de tensie.
Het parasympathische deel van het zenuwstelsel heeft een verlagende invloed op de tensie.
De tensie wordt door de volgende hormonen verhoogd: (nor)adrenaline, renine, angiotensine,
aldosteron, ADH.
De tensie wordt door het hormoon histamine verlaagd.
VASOCONSTRICTIE = vaatvernauwing.
VASODILATATIE = vaatverwijding.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
66
FOETALE BLOEDSOMLOOP
De navelstreng bevat één ader een twee slagaders.
Via de navelstrengader = vena umbilicalis krijgt de foetus zuurstofrijk bloed uit de placenta
toegevoerd. Het zuurstofarme bloed van de foetus gaat via twee navelstrengslagaders = arteriae
umbilicales naar de placenta.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
67
HET LYMFATISCH SYSTEEM
Het lymfatisch systeem bestaat uit het lymfevatenstelsel en een aantal lymfatische organen.
Ongeveer 10% van het weefselvocht gaat via het lymfevatenstelsel terug naar de bloedsomloop,
dit komt overeen met ongeveer 2 liter per 24 uur.
SAMENSTELLING VAN LYMFE
= als weefselvocht doch het bevat meer
eiwit (door grote poriën in lymfevaten
worden groot moleculaire stoffen
opgenomen).
Lymfe uit maagdarmkanaal = chylus =
vetrijk na vetrijke maaltijd, ziet er dan
melkachtig uit.
HET LYMFEVATENSTELSEL
Lymfecapillairen zijn blind eindigende
endotheel buisjes (zeer dunne wand, grote
poriën). Beginnen in de weefselspleten,
verenigen zich tot grotere lymfevaten, deze
monden uit in de ductus thoracicus =
borstbuis. De ductus thoracicus mondt uit
in de linker ondersleutelbeenader = vena
subclavia sinistra. Doch de lymfevaten uit
het rechter boven kwadrant van de borst,
rechterarm en rechterkant hoofd,
verenigen zich tot de (rechter) lymfebuis =
ductus lymfaticus, deze mondt uit in de
vena subclavia dextra.
In de wand van de grotere lymfevaten
bevindt zich glad spierweefsel en kleppen
(lijken dus op aderen).
VERSCHILLEN TUSSEN HET BLOEDVATEN EN HET LYMFEVATENSTELSEL




bloed stroomt snel
heeft hart als pomp
is gesloten circulatie
staat vocht af en neemt vocht op uit de
weefsels




lymfe stroomt langzaam
heeft geen eigen pomp
heeft beginpunt en eindpunt
neemt alleen vocht op uit de weefsels
VERVOER LYMFE onder invloed van



weefseldruk
spierstelsel (spierbewegingen + adembewegingen)
kleppen in lymfevaten
TOT DE LYMFATISCHE ORGANEN BEHOREN







lymfeknopen (of klieren)
lymfefollikels = ophopingen van lymfocyten (bijv. plaques van Peyer)
tonsillen (ring van Waldeyer)
appendix vermiformis
milt
thymus
R.E.S. = reticulo endotheliale systeem
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
68
LYMFEKNOPEN
Zijn speldeknop tot erwtgroot, aanvoerende lymfevaten aan bolle zijde, afvoerende lymfevaten +
arterie + vena uit hilus.
BOUW VAN DE LYMFEKNOOP
In de lymfeknoop bevinden zich:
tussenschotten = trabekels

ophopingen van lymfocyten

holten gevuld met lymfe (lymfesinussen)

bloedvaatjes

reticulair bindweefsel
FUNCTIES VAN DE LYMFEKNOOP




filtratie
fagocytose door reticulumcellen
vorming lymfocyten
vorming antistoffen = antilichamen (worden door de lymfocyten gevormd)
REGIONALE LYMFEKLIEREN of –LYMFEKNOPEN
zijn groepen van lymfeknopen die een bepaald gebied (regio) van het lichaam verzorgen bijv.
oksellymfeklieren (nodus lymfaticus axillaris).
R.E.S. = RETICULO ENDOTHELIALE SYSTEEM
(= macrofagen systeem; of MPS = mononucleaire phagocyten systeem). Bestaat uit reticulum- en
endotheelcellen die stoffen in zich kunnen opnemen en verteren (fagocytose). Deze cellen komen
voor in: lever (cellen van Kupffer), milt, beenmerg, lymfeknopen, bloedvaten, bindweefsel,
bijnierschors, hypofyse.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
69
MILT
Milt = Lien = Splen (G)
De milt is een lymfatisch orgaan, dat ingeschakeld is in de bloedsomloop.
LIGGING: Intraperitoneaal, links achter de maag onder diafragma. Punt van staart van pancreas
ligt tegen milt.
GROOTTE: ± 10 x 7 x 3 cm. Gewicht: ± 150 gram.
VORM: Boonvormig, soort kap of muts met hilus.
KLEUR: Paars/rood. De milt is sterk doorbloed, (een miltscheur is levensgevaarlijk).
BLOEDVOORZIENING: Bij de hilus van de milt treedt de arteria lienalis = miltslagader naar binnen
en de vena lienalis = miltader uit. De vena lienalis mondt uit in de vena portae.
BOUW VAN DE MILT






De milt bestaat uit een stevig kapsel met tussenschotten (trabekels) die naar de hilus
lopen.
De arteria lienalis vertakt zich in de trabekels tot kleinere arteriën, deze verlaten de
trabekels.
Rond de kleine arteriën (die de trabekels verlaten hebben) bevindt zich een schede van
lymfocyten. De schede heeft veel plaatselijke verdikkingen die lymfefollikels (of
lichaampjes van Malpighi) genoemd worden.
De lymfefollikels hebben een bleke kleur, daarom wordt dit de witte miltpulpa genoemd.
De kleine arteriën vertakken zich dan tot grotere en zeer talrijke aderlijke sinussen
(holten). Deze zijn omgeven door reticulair bindweefsel. Door z'n bloedrijkdom wordt dit
reticulaire bindweefsel tezamen met de aderlijke sinussen de rode miltpulpa genoemd.
De sinussen verenigen zich tot aderen die via de trabekels naar de hilus van de milt lopen
en daar de vena lienalis vormen.
FUNCTIES VAN DE MILT
Samengevat: Filtering van bloed en afbraak van ery's.

Fagocytose van restproducten en bacteriën in het bloed

Afbraak van erytrocyten

Opslag van ijzer

Vorming van lymfocyten

Bloedreservoir

Bij embryo aanmaak ery's

Remmende invloed op aanmaak van bloedcellen.
DE THYMUS = ZWEZERIK
LIGGING: Vóór boven in de thorax direct achter het sternum boven het hart.
BOUW: Twee kwabben die opgebouwd zijn uit kleinere lobjes.
FUNCTIE: Centrale van het immuunsysteem. Vóór en kort na de geboorte doodt de thymus alle
lymfocyten die antistoffen kunnen maken tegen lichaamseigen antigenen.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
70
SPIJSVERTERING
Vragen ter oriëntatie en oefening
1.
2.
3.
Noem de onderdelen van het spijsverteringsstelsel van mond t/m/ anus.
Wat wordt er bedoeld met de hulporganen van het spijsverteringsstelsel.
Noem de betekenis van de volgende begrippen:
a. metabolisme
b. anabolisme
c. katabolisme
d. assimilatie
e. dissimilatie
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Noem de begrenzingen van de mondholte.
De keelamandelen (tonsillen) liggen eigenlijk in de mondholte; waarom is dat zo.
Beschrijf de onderdelen van de ring van Waldeyer.
Wat is de functie van de ring van Waldeyer.
Geef de gebitsformule van het melkgebit en van het volwassen gebit.
Teken een kies en geef op je tekening de onderdelen van de kies aan.
Noem de benamingen van de verschillende speekselklieren en geef aan waar zij zich
bevinden.
Welk enzym bevindt zich in het speeksel en wat is de werking van dit enzym.
Beschrijf het slikproces.
Noem de smaakzones en de papillen van de tong.
Met welk soort epitheel is de mondholte bekleed.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Welke drie delen kun je aan de keelholte onderscheiden.
Met welke soort epitheel zijn deze delen bekleed.
Noem de ligging van de oesophagus.
Beschrijf de lagen van de wand van de oesophagus.
Op welke plaatsen is de oesophagus vernauwd en waarom is dat zo.
Wat is peristaltiek.
21.
22.
31.
Beschrijf de ligging van de maag.
Geef de onderdelen van de maag aan de hand van bijgaande
afbeelding aan.
Beschrijf de lagen van de wand van de maag.
Welke functies heeft de maag.
Welke stoffen bevinden zich in het maagsap en wat is hun
functie.
Welke vorm hebben de maagsapkliertjes.
Op welke manieren wordt de productie van maagsap
gestimuleerd.
Wat is de functie van het hormoon gastrine en waar wordt het
geproduceerd.
Wat is de functie van het hormoon secretine en waar wordt het geproduceerd.
Hoeveel ml. wordt er per dag ongeveer geproduceerd aan speeksel, maagsap, darmsap,
pancreassap en gal.
Hoe wordt voorkomen dat pepsine de maagwand aantast.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
Noem de delen van de dunne darm.
Noem de lagen van de wand van de dunne darm.
Beschrijf de bouw en functie van de villi en de microvilli.
Op welke wijzen is er oppervlaktevergroting van de wand van de dunne darm gerealiseerd.
Wat is de functie van de plaques van Peyer.
Welke buizen monden uit op de papil van Vater.
Welke functies heeft de dunne darm.
Wat zijn de benamingen van de klieren die darmsap produceren.
Welke enzymen bevinden zich in het darmsap en wat is hun functie.
Wat is chylus en wat zijn chylvaten.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
71
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
Noem de delen van de dikke darm.
Wat zijn plicae, haustrae en teniae.
Wat is - en waar ligt de klep van Bauhin; wat is zijn Latijnse benaming.
Wat is de appendix vermiformis en wat is z'n functie.
Met welk soort epitheel is de binnenzijde van de dikke darm bekleed.
Wat zijn de functies van de dikke darm.
In welke opzichten verschilt de dikke darm van de dunne darm.
Welke sluitspier van de anus is niet aan de wil onderhevig.
50.
51.
Beschrijf de ligging en bouw van het pancreas.
Welke producten worden via externe secretie door het pancreas geleverd en wat is hun
functie.
Door welke hormonen wordt de afscheiding van pancreassap gestimuleerd.
Welke hormonen worden door het pancreas geproduceerd.
Door welk deel van het pancreas worden deze hormonen geproduceerd.
Wat is de functie van de pancreashormonen.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
Welk bloedvat vervoert het veneuze bloed uit het maagdarmkanaal naar de lever.
Op welke wijzen vindt de bloedvoorziening van de lever plaats.
Welke buissystemen vindt je in de hilus van de lever.
Beschrijf de macroscopische bouw van de lever.
Beschrijf de microscopische bouw van het leverweefsel.
Welke functies heeft de lever.
Geef de betekenis van de volgende begrippen:
a. glycogeengenese
b. glycogenolyse
c. glucogenese
d. gluconeogenese
e. lypogenese
f. lypolyse
g. transaminering
h. desaminering
Waar bevindt zich respectievelijk de ductus hepaticus, de ductus cysticus en de ductus
choledochus.
Wat is de functie van de galblaas.
Welke bestanddelen bevat gal.
Wat is de functie van gal.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
Welke enzymen in het maagdarmkanaal werken op de koolhydraten in.
Welke stoffen in het maagdarmkanaal werken op de eiwitten in.
Welke stoffen in het maagdarmkanaal werken op de vetten in.
Wat zijn de eindproducten van de koolhydraatsplitsing.
Wat zijn de eindproducten van de vetsplitsing.
Wat zijn de eindproducten van de eiwitsplitsing.
Op welke wijzen komen de eindproducten van de stofwisseling uiteindelijk in het bloed
terecht en op welke plaatsen van het maagdarmkanaal gebeurt dat voornamelijk.
74.
Welke delen van het maagdarmkanaal liggen intraperitoneaal en welke delen
retroperitoneaal.
Wat is het mesenterium.
Wat is het omentum majus.
Wat betekenen de woorden peritoneum viscerale en peritoneum parietale.
Wat is de holte van Douglas en waar ligt deze holte.
75.
76.
77.
78.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
72
LEERSTOF
Het spijsverteringsstelsel bestaat van boven naar beneden uit:
1. Mond = os; mondholte = cavum oris
2. Keel = pharynx
3. Slokdarm = oesophagus
4. Maag = ventriculus of gaster
5. Dunne darm = intestinum tenue; deze bestaat uit drie delen:
1. Twaalfvingerige darm = duodenum
2. Nuchtere darm = jejunum
3. Kronkeldarm = ileum
6. Dikke darm = colon of intestinum crassum
7. Het begin van de dikke darm heet 'blinde darm' hieraan bevindt
zich een wormvormig aanhangsel = appendix vermiformis
8. Endeldarm = rectum
9. Anus
Tot het spijsverteringsstelsel behoren ook twee hulporganen, dit zijn de:
1. Lever = hepar
2. Alvleesklier = pancreas
METABOLISME
= het stofwisselingsproces
KATABOLISME
= DISSIMILATIE = afbraakstofwisseling = het proces van afbraak van
voedingsstoffen waardoor energie vrijkomt voor het functioneren van het
lichaam.
ANABOLISME
= ASSIMILATIE = opbouwstofwisseling = het proces waarbij uit de
eindproducten van de afbraakstofwisseling lichaamseigen stoffen
geproduceerd worden (bijv. uit aminozuren worden lichaamseigen
eiwitten gemaakt).
MONDHOLTE
Mond = os
Mondholte = cavum oris
Begrenzingen van de mondholte

Ventraal:
lippen = labia

Lateraal:
wangen = buccae

Craniaal:
gehemelte = palatum

Caudaal:
mondbodem = diafragma oris

Dorsaal:
achterste gehemeltebogen (arcus palatopharyngeus).
TONSILLEN = AMANDELEN
Deze liggen tussen de voorste en achterste gehemeltebogen (tussen de arcus palatoglossis en de
arcus palatopharyngeus).
GEHEMELTE = PALATUM.
Bestaat uit palatum durum = harde gehemelte en palatum molle = zachte gehemelte. Het palatum
molle sluit tijdens het slikken de neuskeelholte af.
SLIJMVLIESBEKLEDING VAN DE MONDHOLTE
deze bestaat uit meerlagig plaveiselepitheel.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
73
GEBIT






Tand
Tanden
Snijtand
Hoektand
Valse kies
Ware kies
=
=
=
=
=
=
dens
dentes
dens incisivus
dens caninus
dens premolaris
dens molaris
GEBITSFORMULE PER KAAKHELFT
Melkgebit
2 snijtanden
1 hoektand
2 melkkiezen
Blijvend gebit
2 snijtanden
1 hoektand
2 valse kiezen
3 ware kiezen (incl. verstandskies)
ONDERDELEN TAND OF KIES
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Kroon
Hals
Wortel
Glazuur of email (dit is de hardste substantie die het
lichaam voortbrengt; het wordt echter gemakkelijk
door zuren in de mond aangetast)
Tandbeen
Tandholte of pulpaholte
Cement (hiermee is het gebitselement aan het bot
van de kaak bevestigd)
Kaakbot
Wortelkanaal
SPEEKSEL
Hoeveelheid: ± 1½ liter per 24 uur.
Speeksel bestaat voornamelijk uit water. In het speeksel bevindt zich het enzym amylase. Amylase
zorgt ervoor dat zetmeel = meerwaardige suikers = koolhydraten = polysacchariden gesplitst
worden in twee-waardige suikers = di-sacchariden. (Zij gaan dan zoeter smaken; doe maar eens
een droog stukje brood in je mond en laat je speeksel er twee minuten op inwerken; de smaak
wordt dan licht zoet)!
SPEEKSELKLIEREN
Deze bevinden zich vóór de oren, onder en opzij van de tong en in de wangen. We onderscheiden
de volgende speekselklieren:
1. Oorspeekselklier = glandula parotis. Deze bevindt zich vóór het oor, hij produceert waterig
speeksel; de afvoergang mondt uit in het wangslijmvlies t.h.v. de tweede ware kies.
2. Ondertongspeekselklier = glandula sublingualis. Deze mondt met vele afvoergangen uit
onder de tong.
3. Onderkaakspeekselklier = glandula submandibularis. Deze mondt met één afvoergang aan
de voorzijde onder de tong uit.
4. In de wang bevinden zich veel kleine speekselkliertjes.
TONG = LINGUA of GLOSSA.
Bestaat uit dwarsgestreept spierweefsel. De slijmvliesbekleding van de tong = meerlagig
plaveiselepitheel.
PAPILLEN VAN DE TONG
1. Draadvormige = papillae filiformes.
2. Paddestoelvormige = papillae fungiformes.
3. Omwalde = papillae vallatae.
FUNCTIES VAN DE TONG
kauwen, slikken, proeven, spreken, reinigen, likken.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
74
SMAAKZONES




Zoet wordt het beste waargenomen door de punt van de tong.
Zout wordt het beste waargenomen door de voor-zijrand van de tong.
Zuur wordt het beste waargenomen door de achter-zijrand van de tong.
Bitter wordt het beste waargenomen door de achterkant van de tong (tongwortel).
SLIKKEN
Dit vindt plaats doordat de tong het voedsel naar achteren drukt; daarna trekken de
keelwandspieren samen en wordt het voedsel verder naar achteren geduwd.
Het strottenhoofd = larynx gaat omhoog, daardoor sluit het strotklepje de luchtpijp af.
Het zachte gehemelte met de huig wordt omhoog geduwd en sluit de neusholte af.
Het voedsel wordt dan de slokdarm ingeduwd.
KEELHOLTE = PHARYNX
Delen en epitheelbekleding
1. Neuskeelholte = nasopharynx, is bekleed met trilhaarepitheel.
2. Mondkeelholte = oropharynx, is bekleed met meerlagig plaveiselepitheel.
3. Strottenhoofdkeelholte = laryngopharynx, is bekleed met meerlagig plaveiselepitheel.
De nasopharynx bevat de volgende structuren

Neustonsil.

Openingen van de buis van Eustachius.
De keelwand bevat dwarsgestreept spierweefsel.
LYMFATISCHE RING VAN WALDEIJER
Deze heeft een afweerfunctie tegen ziektekiemen; hij bestaat uit:
1. Keeltonsillen.
2. Tongtonsil.
3. Neustonsil.
4. Lymfatisch weefsel rond de openingen van de buis van Eustachius.
5. Lymfatisch weefsel in de achterwand van de neuskeelholte.
SLOKDARM
Slokdarm = Oesophagus = Oesofagus = Esofagus
Ligging
In het mediastinum (= de ruimte tussen de longen), achter de trachea (= grote luchtpijp).
De slokdarm is door middel van bindweefsel verbonden met de omliggende structuren in het
mediastinum.
De slokdarm passeert het diafragma door het spiergedeelte.
Voortstuwing van voedsel in de slokdarm vindt plaats d.m.v. peristaltiek.
Peristaltiek is een golvende beweging van de wand waardoor het voedsel naar de maag geduwd
wordt.
WAND VAN DE SLOKDARM
De wand van de slokdarm bestaat van binnen naar buiten uit
1. Slijmvlies = mucosa = meerlagig plaveisel epitheel.
2. Bindweefsel = submucosa, dit bevat veel slijmklieren, bloedvaten, lymfevaten en zenuwen.
3. Circulaire spierlaag.
4. Longitudinale (in de lengterichting verlopende) spierlaag.
5. Omhullende bindweefsellaag = adventitia.
VERNAUWINGEN VAN DE SLOKDARM
1. Achter het strottenhoofd.
2. Bij de splitsing van de trachea.
3. Bij de doorgang door het diafragma.
BLOEDAFVOER VAN DE SLOKDARM
De bloedafvoer van de slokdarm vindt plaats naar de bovenste holle ader = vena cava superior.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
75
MAAG = VENTRICULUS of GASTER
LIGGING
Links, voor, boven in de buikholte, direct onder het diafragma. De linker leverkwab ligt voor de
maag. De maag wordt aan de achterzijde begrensd door het pancreas. De maag wordt omgeven
door het buikvlies en ligt dus intraperitoneaal.
Grootte: ± 30 cm.
Inhoud: ± 1½ liter.
DELEN VAN DE MAAG
LAGEN VAN DE WAND van binnen naar buiten
1.
2.
3.
4.
Mucosa = éénlagig cilindrisch epitheel.
Submucosa, waarin veel buisvormige maagsapklieren.
Muscularis, in drie lagen: schuin; circulair; longitudinaal.
Serosa = buikvlies (peritoneum viscerale).
MAAGSAP
Hoeveelheid per 24 uur ± 1½ liter.
Samenstelling en werking
1. Slijm (= 98% water): bescherming maagwand.
2. Zoutzuur = HCL: doden van bacteriën; afbreken van eiwitten; activeren van pepsinogeen;
remmen van speekselamylase; remmen van maaglipase.
3. Pepsinogeen, wordt door HCL geactiveerd tot pepsine. Reden hiervan: voorkoming
zelfvertering van pepsinevormende kliertjes. Werking van pepsine: eiwitvertering.
4. Rennine = lebferment: uitvlokken (stremmen) van melkeiwitten.
5. Lipase (weinig): vetvertering.
6. Intrinsic factor: zorgt ervoor dat vitamine B12 door de darmwand geresorbeerd kan worden
naar het bloed.
De afscheiding van maagsap wordt gestimuleerd door
1. De nervus vagus
2. Het hormoon gastrine
GASTRINE
Dit wordt geproduceerd door de maagwand o.i.v. de mechanische en chemische prikkeling die
voedsel aan de maagwand geeft. (voedselmaagwandgastrinebloedmaagwand)
Werking van gastrine
1. Stimuleert maagsapsecretie.
2. Stimuleert maagperistaltiek (motiliteit van de maag).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
76
SECRETINE
Dit wordt geproduceerd door de wand van het duodenum. De productie van secretine ontstaat door
prikkeling van de duodenumwand door zuren. (HCLduodenumsecretinebloedpylorus,
pancreas,lever)
Secretine heeft de volgende werkingen
1. Op de maag: sluit pylorus.
2. Op het pancreas: stimuleert afscheiding NaHCO3.
3. Op de lever: stimuleert galsecretie.
DUNNE DARM = intestinum tenue
LENGTE EN DIKTE
Lengte: ± 6 m. Dikte: ± 3 cm.
DELEN + LIGGING
1. 12-vingerige darm = duodenum; ligt achter het buikvlies = retroperitoneaal.
2. Nuchtere darm = jejunum; ligt intraperitoneaal.
3. Kronkeldarm = ileum; ligt intraperitoneaal.
LAGEN VAN DE WAND
1.
2.
3.
4.
5.
Mucosa = éénlagig cilindrisch epitheel.
Submucosa, waarin de darmsapkliertjes.
Circulaire spierlaag.
Longitudinale spierlaag.
Serosa = peritoneum viscerale (alleen bij jejunum en ileum).
OPPERVLAKTEVERGROTING
De oppervlakte van de wand van de dunne darm is ongeveer 200 keer groter dan de wand van een
even grote buis of slang. Dit komt omdat de wand van de dunne darm sterk geplooid is (circulaire
plooien van Kerckring) een veel uitstulpingen (villi) bevat; deze uitstulpingen bevatten op hun
beurt weer vele microscopisch kleine uitstulpingen (microvilli).
Mate van oppervlakte vergroting (1,3 x 5 x 30 = 195)

Plooien van Kerckring (plicae circulaires) 1,3x

Villi 5x

Microvilli 30x
VILLUS = darmvlok
Grootte: 1 x 0,1 mm.
Bevat: bloedvaten, lymfevaten, zenuwen, glad spierweefsel, microvilli.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
77
DARMSAP
Hoeveelheid: ± 3 liter per 24u.
Wordt geproduceerd door
1. Klieren van Brunner = glandulae duodenalis. Deze produceren slijm en NaHCO 3 (1l/24u).
2. Crypten van Lieberkühn = glandulae intestinalis. Deze produceren sap + enzymen
(2l/24u).
Darmsap bevat
1.
2.
3.
4.
5.
Slijm.
NaHCO3.
Lipase (weinig); verteert vetten tot vetzuren en glycerol.
Proteïnasen (= enterokinase en erepsine); verteren eiwitten tot aminozuren.
Carbohydrasen = disaccharidasen = saccharase maltase en lactase; deze splitsen
tweewaardige suikers in éénwaardige suikers (glucose, fructose en galactose).
PAPIL VAN VATER = PAPILLA DUODENI MAJOR.
Bevindt zich in het duodenum, bevat de sfincter van Oddi.
PAPILLA DUODENI MINOR
= kleine papil (± 20% van de mensen heeft hem).
PLAQUES VAN PEYER
Dit zijn ophopingen van lymfefollikels, hebben een afweerfunctie, bevinden zich vooral in het ileum.
RESORPTIE VAN VOEDINGSSTOFFEN
In de dunne darm wordt het voedsel tot zeer kleine deeltjes verteerd zodat deze deeltjes door de
darmwand heen opgenomen kunnen worden in het bloed. Dit opnemen in het bloed noemen we
resorptie. Bij de resorptie gaan de éénwaardige suikers (= glucose, fructose en galactose), de
aminozuren en de kleine vetmoleculen direct naar het bloed en van daaruit via de poortader naar
de lever. De grotere vetzuren gaan eerst naar de lymfevaten die zich in de darmvlokken bevinden;
via de lymfevaten gaan ze dan naar de lymfebuis in de borst (ductus thoracicus) en van daaruit
naar het bloed.
BLOEDAFVOER VAN DE DUNNE DARM
Het bloed uit de dunne darm gaat via poortader naar de lever.
DIKKE DARM = INTESTINUM CRASSUM = COLON
LENGTE EN DIKTE
Lengte ± 1,5 m; dikte ± 7 cm.
DELEN
1. Blinde darm = coecum (spreek uit "seukum")
2. Wormvormig aanhangsel van de blinde darm =
appendix vermiformis
3. Opstijgend deel = colon ascendens
4. Dwarsverlopend deel = colon transversum
5. Neerdalend deel = colon descendens
6. S-vormig deel = sigmoid
7. Endeldarm = rectum
De dunne darm mondt niet aan het begin van de dikke
darm uit maar iets boven dit begin. Het gedeelte van de
dikke darm dat zich onder de inmondingsplaats van de
dunne darm bevindt heet de blinde darm = coecum. Aan
de blinde darm bevindt zich een wormvormig aanhangsel
= appendix vermiformis (bij een zogenaamde blinde darmontsteking is de appendix ontstoken =
appendicitis).
LIGGING
Het coecum, het colon transversum en het sigmoid liggen intraperitoneaal; het colon ascendens en
het colon descendens liggen retroperitoneaal.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
78
UITERLIJK
De dikke darm heeft een bobbelige oppervlakte = plicae/haustrae (plica = plooi; haustrum =
uitpuiling) en drie lengtestrepingen = teniae.
WAND van binnen naar buiten
1. Mucosa.
2. Submucosa.
3. Circulaire spierlaag; deze is in ringen gegroepeerd waardoor de plicae en haustrae
ontstaan.
4. Longitudinale spierlaag; deze is in drie strengen gegroepeerd, deze strengen zijn de teniae.
5. Serosa.
BLOEDAFVOER
Via de poortader naar de lever; behalve het rectum en de anus, deze voeren hun bloed direct af
naar de onderste holle ader.
FUNCTIES
1. Onttrekken van vocht uit de voedselresten.
2. Opslag.
3. Uitscheiding.
4. Productie van vitamine K.
De colibacteriën die in de dikke darm leven produceren vitamine K uit de cellulose die zich in de
voeding bevindt. Vitamine K wordt door de lever gebruikt om stollingseiwitten te maken.
ANUS
Deze bevat twee sluitspieren de bovenste is onwillekeurig, de onderste is aan de wil onderhevig.
ALVLEESKLIER = PANCREAS
LIGGING
Retroperitoneaal achter de maag; de kop ligt in de bocht van het duodenum; de punt van de staart
ligt naar links tegen de milt (de milt ligt evenwel intraperitoneaal).
GROOTTE
± 15 cm lang; ± 5 cm breed.
SECRETIE
Het pancreas is zowel een hormoonklier die z'n producten (hormonen) rechtstreeks aan het bloed
aflevert (endocriene secretie), als een klier met een afvoerbuis naar het duodenum (exocriene
secretie).
Door middel van exocriene secretie wordt spijsverteringssap naar het duodenum afgescheiden.
Hierin bevinden zich de volgende stoffen met de volgende werking:
1. Natriumbicarbonaat: neutraliseert het zoutzuur uit de maag.
2. Amylase: splitst koolhydraten.
3. Lipase: splitst vetten.
4. Trypsine: splitst eiwitten. Trypsine wordt in een onwerkzaam voorstadium = trypsinogeen
afgescheiden; onder invloed van enterokinase uit het darmsap wordt het geactiveerd tot
trypsine. Dit mechanisme zorgt ervoor dat het pancreas niet zelf verteerd wordt door
trypsine.
INSULINE EN GLUCAGON
Vooral op het staartgedeelte van het pancreas bevinden zich de zogenaamde eilandjes van
Langerhans. Deze produceren onder andere de hormonen insuline en glucagon.

INSULINE verlaagt het bloedsuikergehalte (het maakt de celwand doorlaatbaar voor
glucose).

GLUCAGON verhoogt het bloedsuikergehalte (het zet het glycogeen in de lever om in
glucose).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
79
LEVER = HEPAR
De lever ligt vrijwel geheel intraperitoneaal, rechts in de
bovenbuik onder tegen het diafragma aan.
De lever is het zwaarste inwendige orgaan, hij weegt
± 1,5 kg.
De hilus van de lever bevindt zich aan de achterzijde;
het is de intrede en uittredeplaats voor de bloedvaten
en de galbuis van de lever.
In de hilus van de lever bevindt zich
1. Leverslagader = arteria hepatica
2. Poortader = vena portae
3. Levergalbuis = ductus hepaticus
Via de poortader ontvangt de lever bloed uit het maagdarmkanaal dat rijk is aan voedingsstoffen.
Voor de zuurstofvoorziening van de levercellen zorgt de leverslagader. De leverslagader is een
aftakking van de aorta. Het bloed uit de lever wordt afgevoerd via de leveraders = venae hepatica.
Deze monden uit in de onderste holle ader = vena cava inferior.
MICROSCOPISCHE BOUW VAN DE LEVER
De lever bestaat uit een groot aantal lobjes. Deze lobjes hebben een cilinderachtige vorm met
afgeplatte zijkanten. Een lobje heeft een afmeting van ongeveer 1 bij 3 mm. Elk lobje bestaat uit
een aantal boven op elkaar liggende schijven. Deze schijven bestaan uit de levercellen. Aan de
zijkanten van de lobjes bevinden zich de aftakkingen van de leverslagader, de poortader en de
levergalbuis; deze lopen van daaruit tussen de levercellen door. De levercellen verrichten de
functies van de lever. In het midden van de cilinders bevinden zich de centrale adertjes; deze
verenigen zich tot de leveraders die het bloed van de lever afvoeren naar de onderste holle ader.
LEVERFUNCTIES
1. SUIKERSTOFWISSELING
1. GLUCOGENESE = De lever zet fructose en galactose om in glucose.
2. GLYCOGENESE = omzetting van glucose in glycogeen, dit vindt plaats o.i.v. het hormoon
insuline. Insuline wordt geproduceerd door de pancreas.
3. GLYCOGENOLYSE = omzetting van glycogeen in glucose, dit vindt plaats o.i.v. de
hormonen adrenaline, glucagon en groeihormoon.
4. GLUCONEOGENESE = synthetiseren van glucose door afbraak van aminozuren, vetten,
melkzuur, eiwitten van de skeletspieren (dat is zonde). Gluconeogenese vindt plaats o.i.v.
het hormoon cortisol uit de bijnierschors.
WOORDENLIJSTJE
gluco = glucose
glyco = glycogeen
genese = vorming
neo
= nieuw
lyse
= ontleding
2. EIWITSTOFWISSELING
Synthese van plasma eiwitten: albumine, globulinen (protrombine behoort tot de globulinen) en
fibrinogeen.
Overtollige aminozuren kunnen omgezet worden tot: glucose of vetten. DESAMINATIE = afbraak
van eiwitten. Hierbij ontstaat het giftige ammoniak.
3. VETSTOFWISSELING
LIPOGENESE = productie van vetten uit glucose, aminozuren, vetzuren en glycerol.
Cholesterolproductie. Galzouten worden geproduceerd uit cholesterol en vetzuren.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
80
4. ONTGIFTING
via conjugatie, oxidatie, omzetting, opslag

Bij de afbraak van hemoglobine (= rode bloedkleurstof) ontstaat BILIRUBINE. Dit wordt
in de lever geconjugeerd = gekoppeld aan glucuronzuur; hierdoor wordt het beter
oplosbaar in water. De geconjugeerde (= gekoppelde) bilirubine wordt via de gal
uitgescheiden.

Ammoniak wordt met behulp van CO2 omgezet tot ureum, ureum wordt via de nieren
uitgescheiden.

Oxidatie is koppeling aan O2, dit wordt bijv. bij barbituraten gedaan.

Bepaalde giftige stoffen die de lever niet kan uitscheiden bijv. arseen, strychnine, zware
metalen, worden levenslang in de CELLEN VAN KUPFFER van de lever opgeslagen.
Bij bejaarden kan de ontgiftende werking van de lever verminderd zijn, daardoor kunnen zij eerder
een medicijn-overdosering krijgen.
5. GALPRODUCTIE
HOEVEELHEID: ± 750ml/24uur.
SAMENSTELLING: 1.Slijm; 2.Cholesterol; 3.Galzouten; 4.NaHCO3; 5.Galkleurstoffen = bilirubine*2
FUNCTIES van gal:
1. Emulgeren*1 van vetten
2. Activeren van pancreaslipase
3. Neutraliseren van de zure darminhoud
4. Bevorderen van de vetresorptie en de in vet oplosbare vitaminen
5. Bevorderen van de darmperistaltiek
6. Bederfwering van de darminhoud
7. Geeft de bruine kleur aan de ontlasting en de gele kleur aan de urine.
*1 EMULGEREN is het verdelen van de vetten in zeer kleine druppeltjes. Hierdoor ontstaat
oppervlakte vergroting van de vetten, waardoor het vetsplitsende enzym 'lipase' beter op de vetten
kan inwerken.
(Zeep heeft ook een emulgerende werking; als je handen vet zijn krijg je ze met alleen water niet
schoon).
*2 DE BILIRUBINE KRINGLOOP
Geconjugeerde (= gekoppelde) bilirubine wordt via de gal uitgescheiden naar de dunne darm. Het
wordt door darmbacteriën en oxidatie omgezet in stercobiline = urobiline, dit kleurt de ontlasting
bruin. Een klein deel van de urobiline wordt teruggeresorbeerd naar het bloed; (tevens wordt ±
80% van de galzouten teruggeresorbeerd). De meeste teruggeresorbeerde urobiline wordt door de
lever weer omgezet in geconjugeerde bilirubine en weer via de gal uitgescheiden. Een klein deel
verschijnt als urobiline in de urine en kleurt dit geel.
6. VITAMINE STOFWISSELING
Opslag van vitamine A,B1,B2,B12,C,D,E. Productie van protrombine en andere stollingsfactoren
o.i.v. vitamine K.
7. DEPOTFUNCTIE
Opslag van vitaminen, glycogeen, aminozuren, ijzer, bloed. Doordat de bloedvaten in de lever zich
kunnen verwijden (vasodilatatie) en vernauwen (vasoconstrictie), kan de lever bloed aan de
circulatie onttrekken of aan de circulatie toevoegen. De lever bevat normaal ± 1/4 deel van de
totale hoeveelheid bloed.
8. WARMTEPRODUCTIE
De lever produceert per dag ± 1700KJ. aan warmte. Deze warmte wordt door de bloedcirculatie
gelijkmatig over het lichaam verdeeld. Na een eiwitrijke maaltijd wordt de warmteproductie van de
lever tot 30% hoger; dit komt door de bewerkingen die de lever op de aminozuren uitoefent.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
81
GALBLAAS = vesica fellea
FUNCTIE: Opslag en indikking van gal. Hij
contraheert onder invloed van vet voedsel.
(Galstenen bestaan meestal uit cholesterol, minder
vaak uit bilirubine).
Gal wordt door de lever gemaakt en in de galblaas
opgeslagen. Na een vetrijke maaltijd trekt de
galblaas zich samen zodat de gal via de galbuis en
de papil van Vater in het duodenum terecht komt.
1. Ductus hepaticus.
2. Ductus cysticus.
3. Ductus choledochus.
4. Ductus pancreaticus.
5. Papilla duodeni major = papil van Vater
(bevat de sfincter van Oddi).
HET SPIJSVERTERINGSPROCES
KOOLHYDRATEN = polysacchariden = zetmeel
worden door AMYLASE omgezet in tweewaardige suikers = disacchariden.

Amylase bevindt zich in het speeksel (oude naam = ptyaline) en in het pancreassap (oude
naam = diastase).
De disacchariden worden volgens het volgende schema omgezet in éénwaardige suikers =
monosacchariden:
Di-saccharide
Enzym uit darmsap
Monosaccharide
saccharose
= biet- of rietsuiker
saccharase
glucose en fructose
maltose = moutsuiker
maltase
twee moleculen glucose
lactose = melksuiker
lactase
glucose en galactose
Fructose en galactose worden door de lever omgezet in glucose.
EIWITTEN = proteïnen worden verteerd door:
1. ZOUTZUUR = HCL, dit stremt de eiwitten.
2. RENNINE laat melkeiwitten uitvlokken.
3. PEPSINE splitst eiwitten tot dipeptiden (pepsine wordt in een onwerkzaam voorstadium als
pepsinogeen uitgescheiden en door HCL geactiveerd tot pepsine).
1, 2 en 3 bevinden zich in het maagsap.
4. TRYPSINE uit het pancreassap splitst eiwitten tot dipeptiden en dipeptiden tot aminozuren.
(trypsine wordt in een onwerkzaam voorstadium als trypsinogeen uitgescheiden en door
enterokinase uit het darmsap geactiveerd tot trypsine).
5. EREPSINE uit het darmsap splitst dipeptiden tot aminozuren.
VETTEN worden verteerd door:
1. GALZURE ZOUTEN uit de gal, dit emulgeert de vetten.
2. LIPASE uit het pancreassap, dit splitst de vetmoleculen in vetzuren en glycerol. Via de
lymfebaan komen de grote vetzuren in het bloed. (Ook in het maagsap en het darmsap kan
zich wat lipase bevinden).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
82
PERITONEUM = BUIKVLIES
= vochtig vlies = weivlies = mesotheel = éénlagig plaveiselepitheel op een laagje bindweefsel.
Het peritoneum bestaat uit twee bladen; het is als het ware een ingedrukte ballon.
1. PERITONEUM VISCERALE = orgaanstandig buikvlies, dit ligt tegen de buitenwand van de
organen.
2. PERITONEUM PARIETALE = wandstandig buikvlies, dit ligt tegen de binnenwand van de
buikholte.
De organen die door peritoneum zijn omgeven liggen INTRAPERITONEAAL.
De organen die tegen de achterste buikwand liggen worden niet door peritoneum omgeven, deze
organen liggen RETROPERITONEAAL.
De organen die zich onder in de buikholte bevinden liggen onder het peritoneum =
SUBPERITONEAAL.
Intraperitoneaal
Retroperitoneaal
Subperitoneaal

















maag
dunne darm
coecum
colon transversum
sigmoid
lever
galblaas
milt
duodenum
colon ascendens
colon descendens
pancreas
nieren
aorta
blaas
uterus
rectum
LIGGING VAN DE BUIKORGANEN TEN OPZICHTE VAN HET PERITONEUM
MESENTERIUM
Het mesenterium vormt de peritoneale verbinding tussen de dunne darm en de achterwand van de
buikholte. Het bevat de bloedvaten, lymfevaten en zenuwen die vanuit de achterste buikwand naar
de darm lopen. Het is als het ware de oorsprongsplaats of de wortel van het peritoneum. (Het
mesenterium is ± 15 cm lang, het ligt t.h.v. L2 en breidt zich naar rechtsonder uit tot het vlak van
het rechter heupbeen = de fossa iliaca).
OMENTUM MAJUS
Het omentum majus = grote net of vetschort.
Het is een plooi van het peritoneum die vanaf de maag en het colon transversum voor de darmen
hangt. (Omentum minus = peritoneumplooi tussen maag en lever).
HOLTE VAN DOUGLAS
Dit is de laagst gelegen intraperitoneale ruimte. Deze bevindt zich bij de vrouw tussen het rectum
en de uterus (excavatio recto-uterina). Hij bevindt zich bij de man tussen het rectum en de
urineblaas (excavatio recto-vesicalis).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
83
UITSCHEIDING
Vragen ter oriëntatie en oefening
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
Hoeveel vocht wordt er ongeveer per dag door het lichaam opgenomen.
Hoeveel vocht wordt er ongeveer per dag door het lichaam uitgescheiden
Hoeveel vocht wordt er per dag achtereenvolgens door de volgende organen uitgescheiden:
nieren; longen; huid; darm.
Op welke wijzen wordt het lichaam in normale omstandigheden van vocht voorzien.
Welke organen hebben een functie bij de uitscheiding.
Welke functies hebben de nieren.
Wat wordt er bedoeld met het begrip "homeostase".
Beschrijf de ligging van de nieren.
Waarom ligt de rechter nier lager dan de linker nier.
Hoeveel liter bloed gaat er per minuut door de nieren.
Naar welk groot bloedvat wordt het bloed uit de nieren afgevoerd.
Geef de betekenis van de begrippen: cortex, medulla, mergpiramide, nierpapil, calices,
pyelum.
Welke structuren bevinden zich in de hilus van de nier.
Maak een tekening van de nier en geef de onderdelen van de nier er op aan.
Wat is een nefron en uit welke onderdelen bestaat het.
Hoeveel nefronen bevat één nier ongeveer.
Maak een tekening van het nefron en geef de onderdelen van het nefron er op aan.
Wat wordt er bedoeld met de begrippen "filtratie", "terugresorptie" en "excretie" door de
nier.
Welke andere benamingen worden er voor voorurine gehanteerd.
Hoeveel voorurine wordt er per dag geproduceerd; hoeveel is dat per minuut.
Hoeveel voorurine moet er per dag worden teruggeresorbeerd.
Onder welke waarde van de bloeddruk stopt het filtratie-proces.
Welke stoffen komen in de voorurine terecht als het bloed door de glomerulus is gegaan.
Wat is juist?
a. De samenstelling van de voorurine = als plasma zonder plasma-eiwitten.
b. De samenstelling van de voorurine = als serum zonder serumeiwitten.
Welke stoffen worden vanuit de voorurine weer teruggeresorbeerd in het bloed.
Wat zijn de kenmerken van het proces van de terugresorptie.
Hoe is de mate van terugresorptie over de verschillende delen van de tubuli verdeeld.
Hormonen en terugresorptie:
a. Welke hormonen hebben invloed op de terugresorptie in de nier.
b. Geef van deze hormonen aan door welk orgaan ze worden geproduceerd, opgeslagen
en afgegeven.
c. Geef van deze hormonen aan wat hun specifieke functie is en in welk gedeelte van het
nefron ze hun invloed vooral uitoefenen.
Als er meer ADH en/of Aldosteron wordt geproduceerd, neemt de urineproductie dan toe of
af, waarom is dat zo.
Neem rustig de tijd voor de volgende zes vragen!
Zie voor de begrippen hypo- en hypertoon het onderdeel MOD in het hoofdstuk bloed op pagina 52.
30.
31.
32.
Als het bloed hypotoon is wat betekent dat dan, bevindt er zich dan meer of minder water
in het bloed.
Als het bloed hypotoon wordt, wordt de productie van ADH en aldosteron dan hoger of
lager, waarom is dat zo.
Als het bloed hypotoon wordt, wordt er dan meer of minder urine geproduceerd, waarom.
Pas de vorige drie vragen ook toe op hypertoon bloed.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
84
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
Beschrijf van de ureteren:
a. De ligging.
b. De lengte.
c. De bouw van de wand.
Onder invloed van welk mechanisme wordt de urine in de urinebuizen getransporteerd.
Op welke plaats monden de ureteren in de blaas uit en waarom op die plaats.
Beschrijf van de blaas:
a. De ligging.
b. De bouw van de wand.
Wat is de blaasdriehoek.
Beschrijf van de urethra van de vrouw en van de man:
a. De bouw van de wand.
b. Het verloop.
c. De uitmondingsplaats.
d. De lengte.
Beschrijf van de sluitspieren van de blaas:
a. De ligging.
b. De innervatie door het zenuwstelsel.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
85
LEERSTOF
UITSCHEIDINGSORGANEN
De volgende organen hebben een functie bij de uitscheiding van
giftige stoffen en afvalproducten uit het lichaam
1. Nieren en urinewegen
2. Lever en maagdarmkanaal
3. Longen
4. Huid
Dit hoofdstuk gaat verder alleen over de nieren en de urinewegen.
De nieren en urinewegen bestaan van boven naar beneden
achtereenvolgens uit
1. Renes = nieren (nier = ren)
2. Urineleiders = ureters of ureteren
3. Vesica urinariae = urineblaas
4. Urinebuis of plasbuis = urethra
Samengevat zijn de nieren zijn van belang voor het behoud van het biologisch evenwicht in het
lichaam; biologisch evenwicht wordt in dit verband ook aangegeven met het begrip "homeostase".
FUNCTIES VAN DE NIER
1. Homeostase = constant houden van het inwendig milieu door
middel van regeling van de:

waterhuishouding

mineraalhuishouding

zuurgraad
en door middel van uitscheiding van:

afvalproducten van de stofwisseling (ureum creatinine ed.)

giftige stoffen (medicijnen ed.)
2. Overige functies:

werkt mee aan de regeling van de bloeddruk (door middel van
productie van het hormoon renine)

maakt een hormoon (erythropoëtine) dat de aanmaak van
rode bloedlichaampjes stimuleert

zorgt voor de activering van vitamine-D

maakt hormonen (somatomedinen) die de groei stimuleren
MACROSCOPISCHE BOUW VAN DE NIER
Grootte: ± 11x7x3 cm.
Gewicht: 120 160 gram.
Ligging: Achter het buikvlies = retroperitoneaal, boven-achter in de buikholte ter hoogte van de
lendenstreek, aan weerszijden van de wervelkolom. De rechter nier ligt lager doordat de lever
erboven ligt.
BLOEDVOORZIENING
1/2 liter per nier per minuut = 1/5 deel van het hartminuutvolume in rust.
De nierslagader (arteria renalis) is een rechtstreekse aftakking van de aorta, de nierader (vena
renalis) mondt uit in de onderste holle ader (vena cava inferior).
CAPSULA ADIPOSA
De nier is omgeven door een kapsel van steunvet = capsula adiposa. Dit kapsel is (bij de
rechtopgaande mens) aan de onderzijde open (bij, op vier poten gaande dieren, is het aan de
achterzijde open). Als bij extreem magere mensen en/of door extreme schokken de nier uit dit
steunkapsel zakt, is er sprake van een zogenaamde "wandelnier". Het gevaar van een wandelnier
is dat de toevoerende - en afvoerende vaten van de nier, door het gewicht van de nier, die dan
alleen nog aan z'n eigen vaten hangt, kunnen afknikken waardoor de nier afsterft.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
86
SCHEMATISCHE AFBEELDING VAN DE NIER
Aan de nier zijn de volgende onderdelen te onderscheiden:
1. Schors = cortex.
2. Merg = medulla.
3. Mergpiramiden met mergstralen; deze mergstralen zijn de
tubuli die bij de microscopische bouw van de nier worden
beschreven.
4. Nierpapillen; dit zijn de toppen van de piramiden die
uitmonden in de:
5. Kleine nierkelkjes = calices minor.
6. Calyx major = grote nierkelk; deze bestaat uit de
samenkomende brede uitlopers van de kleine nierkelken.
7. Nierbekken = pyelum.
8. Ureter, nierslagader en nierader in de hilus van de nier.
MICROSCOPISCHE BOUW VAN DE NIER
Elke nier bevat ± één miljoen nefronen.
Een nefron is de kleinste functionele eenheid van de nier.
HET NEFRON
Een nefron bestaat uit:
1. Vas afferens = toevoerend bloedvaatje (= arterieel
bloedvat)
2. Vas efferens = afvoerend bloedvaatje (blijft arterieel,
hoge druk, O2 rijk)
3. Glomerulus = bloedvaatkluwentje, deze ligt in 4
4. Kapsel van Bowman
3 en 4 worden tezamen “lichaampje van Malpighi”
genoemd
5. Tubulus contortus I = proximale tubulus = gekronkeld
kanaaltje van de eerste orde
6. Lis van Henle
7. Tubulus contortus II = distale tubulus = gekronkeld
kanaaltje van de tweede orde
8. Tubulus colligens = verzamelbuisje
9. Tweede haarvatennet, ligt om 5, 6, 7 en 8
10. Juxta-glomerulair apparaat (bevat macula densa
cellen), produceert renine
IN HET NEFRON VINDEN DE VOLGENDE PROCESSEN PLAATS
1. ULTRAFILTRATIE
Dit is het uitscheiden van voorurine vanuit de glomerulus naar het kapsel van Bowman.
Voorurine = primaire urine = ultrafiltraat = filtraat; dit is het vocht uit het bloed zonder de
bloedeiwitten.
Onder invloed van de bloeddruk wordt per minuut ± 125 ml (dit is ± 180 liter per 24 uur)
voorurine de bloedbaan uitgedrukt en komt via het kapsel van Bowman in de tubuli
terecht.
2. TERUGRESORPTIE
Dit betekent het terugnemen van de grootste hoeveelheid voorurine vanuit de tubuli terug
naar de bloedbaan. Zodat er uiteindelijk ± 1½ liter urine per 24 uur de nieren verlaat.
De terugresorptie wordt vooral gestimuleerd door de hormonen ALDOSTERON en ADH.
3. EXCRETIE
Hiermee wordt bedoeld: Het uitscheiden van stoffen vanuit het bloed direct naar de tubuli,
dus niet eerst via de glomerulus en het kapsel van Bowman. Excretie vindt plaats voor
bepaalde stoffen zoals: creatinine, amandelzuur, penicilline.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
87
BEREKENING VAN DE NETTO FILTRATIEDRUK




Bloeddruk in de glomerulus
± 50
Colloïd osmotische druk van het bloed ± 25
Kapseldruk
± 15
Filtratiedruk
± 10
mmHg
mmHg
mmHg
mmHg
Door de werking van kringspiertjes in de bloedvaten van de nier die de mate van
bloeddoorstroming kunnen regelen, is de mate van filtratie in grote mate onafhankelijk van de
bloeddruk. De hoeveelheid filtraat blijft vrijwel gelijk bij een bloeddruk tussen 75 en 200 mmHg.
De filtratie stopt bij een bloeddruk onder 40 mmHg, er ontstaat dan een (levensgevaarlijke) anurie.
KENMERKEN VAN TERUGRESORPTIE
1.
2.
3.
4.
het
het
het
het
is een actief proces
kost energie
is selectief
vertoont een transportmaximum
MATE VAN TERUGRESORPTIE
De mate van terugresorptie vindt plaats voor

80 % in de proximale tubulus, doch glucose wordt hier volledig teruggeresorbeerd

6 % in de lis van Henle

10 - 14 % dus in variabele mate, in de distale tubulus en de verzamelbuis
TERUGRESORPTIE & HORMONEN
De terugresorptie staat onder invloed van de volgende hormonen, deze hormonen stimuleren de
terugresorptie van voorurine naar het bloed.
1. ADH = ANTI DIURETISCH HORMOON. Dit wordt geproduceerd in de hypothalamus van
de hersenen. Het wordt opgeslagen/afgegeven in/door de achterkwab van de hypofyse.
ADH stimuleert de terugresorptie van water; het is vooral werkzaam in de distale tubulus
en de verzamelbuis.
2. ALDOSTERON. Dit wordt geproduceerd in de bijnierschors. Het stimuleert de
terugresorptie van natrium en de excretie van kalium. Door de terugresorptie van natrium
wordt ook water mee teruggeresorbeerd (Na+ sleept H20 mee terug naar het bloed).
3. PARATHORMOON. Dit wordt geproduceerd in de bijschildkliertjes. Het stimuleert de
terugresorptie van Calcium.
4. RENINE. Dit wordt geproduceerd in het juxta-glomulair-apparaat van het nefron door de
zogenaamde macula densa cellen. Het verhoogt de bloeddruk en de productie van
aldosteron.
DE URINEWEGEN
URETERS = URETEREN = URINELEIDERS
Ligging: retroperitoneaal.
Lengte: 25 - 30 cm. Dikte 4 - 5 mm.
Bouw van de wand (van binnen naar buiten):
1. Overgangsepitheel = sterk rekbaar slijmvlies
2. Bindweefsel
3. Glad spierweefsel in een circulaire en een longitudinale laag
(longitudinaal = in de lengterichting verlopend)
4. Bindweefsel
Het transport van urine geschiedt onder invloed van de peristaltiek van de ureters.
De ureters verlopen in de blaas door de achterste blaaswand heen en monden onder in de blaas
uit. Daardoor ontstaat een soort ventielwerking; als de blaas erg vol is worden de ureters, door de
druk van de urine op de wand van de blaas, dichtgedrukt. Hierdoor wordt voorkomen dat de urine
terugstroomt naar de nieren.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
88
URINEBLAAS
= Vesica urinariae (of vesica urinae).
Ligging: preperitoneaal, in kleine bekken vlak achter de
symfyse.
Bouw van de wand:
1. Overgangsepitheel
2. Bindweefsel
3. Glad spierweefsel, in drie lagen: eerst een
longitudinale, dan een circulaire en dan weer
een longitudinale laag
4. Bindweefsel
Het gedeelte van de blaaswand dat tussen de
uitmondingsplaatsen van de ureters en de urethra ligt
wordt de blaasdriehoek genoemd. Dit gedeelte van de
blaaswand bestaat alleen uit bindweefsel.
URETHRA = URINEBUIS OF PLASBUIS
Lengte: Bij de vrouw ± 3 cm. Bij de man ± 16 - 20
cm.
Bouw van de wand:
1. In het begin overgangsepitheel, daarna
éénlagig cilindrisch epitheel
2. Bindweefsel
3. Glad spierweefsel in een circulaire en een
longitudinale laag
4. Bindweefsel
De urethra verloopt bij de vrouw door de
bekkenbodemspieren en mondt uit ongeveer in het
midden tussen de clitoris en de vagina (beiderzijds
naast de uitmonding bevinden zich de openingen van
de geurkliertjes van Skene).
De urethra verloopt bij de man eerst door de prostaat, dan door de bekkenbodemspieren en
daarna door het onderste zwellichaam = corpus spongiosum van de penis. De uitmonding van de
urethra (meatus urinarius) bevindt zich midden op de top van de penis.
DE SLUITSPIEREN VAN DE BLAAS
(sluitspier = sfincter)
1. De onwillekeurige sfincter bestaat uit een lus van longitudinaal verlopende spierbundels
van de blaasbodem om het begin van de urethra.
2. De willekeurige sfincter bestaat uit het deel van de bekkenbodemspieren dat om de urethra
ligt.
MICTIE = urinelozing.
Als de blaas ongeveer 300 ml urine bevat opent automatisch de onwillekeurige sluitspier, daardoor
komt er wat urine in het begin van de urethra en ontstaat er een sterke mictiedrang. Als de
willekeurige sluitspier geopend wordt vindt de mictie plaats. Tijdens de mictie contraheren de
spieren van de blaaswand. Bij volwassen mannen is de mictie minder krachtig doordat de
volwassen prostaat de urethra enigszins vernauwt.
URINE
Hoeveelheid ± 1500 ml per 24 uur.
Samenstelling: water (95%); zouten; ureum; urinezuur; creatinine; urobiline; vitaminen;
hormonen en afgestoten cellen van nieren, urinewegen en uitwendige geslachtsorganen.
Sediment = het bezinksel (de neergezonken vaste stoffen) van de urine.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
89
ADEMHALING
Vragen ter oriëntatie en oefening
1.
2.
3.
15.
16.
17.
Noem vijf functies van het ademhalingsstelsel.
Wat wordt er bedoeld met celademhaling.
Beschrijf de weg die een zuurstofdeeltje aflegt als hij van de buitenlucht in een longblaasje
terecht komt; met andere woorden: Noem de onderdelen van de luchtweg, van neus tot en
met longblaasjes.
Met welke soort epitheel zijn deze delen bekleed.
Wat zijn de conchae en wat is de functie van de conchae.
Tot welk botstuk behoren de bovenste en middelste neusschelp.
Tot welk botstuk behoort de onderste neusschelp.
Door welke botstukken wordt de neusholte begrensd.
Geef de Latijnse benaming van het neustussenschot.
Uit welke delen is het septum nasi opgebouwd.
Geef de Latijnse benaming van de achterste neusopeningen.
Beschrijf waar de choanen zich bevinden.
In welk gedeelte van de neus bevinden zich de reukzintuigcellen.
In welke neusgang mondt de kaakholte (sinus maxillaris) en de voorhoofdsholte (sinus
frontalis) uit.
Welke buis mondt in de onderste neusgang uit.
Wat zijn de functies van de neus.
Wat is de functie van de neusbijholten.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
Via welke structuur staat het middenoor in verbinding met de keelholte.
Noem vier structuren waar het tongbeen (os hyoideum) aan verbonden is.
Uit welke kraakbeenstukken is het strottenhoofd opgebouwd.
Tussen welke kraakbeenstukken bevinden zich de ware stembanden.
Op welke wijzen kunnen de stembanden aangespannen worden.
Waar bevinden zich de valse stembanden.
Wat is de functie van de valse stembanden.
Wat bevat een ware stemband wel, dat een valse stemband niet bevat.
Wat is de glottis.
Met welk soort epitheel is het strottenhoofd bekleed.
Wat is de relatie tussen de lengte van de stembanden en de hoogte van het stemgeluid.
Over welke afsluitingsmechanismen beschikt het strottenhoofd.
Door welke zenuw vindt de innervatie (zenuwvoorziening) van het strottenhoofd plaats.
31.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
Beschrijf de ligging van de grote luchtpijp (trachea); bevindt hij zich vóór - of achter de
oesofagus.
Beschrijf de bouw van de wand van de trachea en de grote bronchiën (van binnen naar
buiten).
Beschrijf de vertakkingen van de trachea tot de alveolen.
Beschrijf de bouw van de wand van de kleinere bronchiën.
Beschrijf de bouw van de wand van de bronchioli.
Wat is de functie van de alveolen.
Beschrijf de bouw van de wand van de alveolen.
Welke soort epitheel vinden we in de alveolen.
39.
40.
41.
42.
Wat is diffusie.
Hoeveel kwabben hebben de longen.
Hoeveel segmenten hebben de longen.
Welke structuren bevinden zich in de hilus van de long.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
32.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
90
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
Wat is de benaming van het longvlies dat op het longoppervlak ligt.
Wat is de benaming van het longvlies dat vergroeid is met de binnenzijde van de borstkas.
Waar bevindt zich de pleuraholte.
Wat bevindt er zich in de pleuraholte.
Welke fasen kun je aan één ademhaling onderscheiden.
Wat is de betekenis van de begrippen inspiratie en expiratie.
Wat zijn hulpademhalingsspieren.
Wat is de belangrijkste ademhalingsspier.
Wordt tijdens de inademing het diafragma boller of platter.
52.
53.
54.
56.
57.
Beschrijf de betekenis en de grootte van de longcapaciteiten: AV, IRV, ERV, VC, RV, TC.
Wat wordt bedoeld met de dode ruimte van de luchtwegen.
Beschrijf de onderlinge verhoudingen van O2, CO2, en N2 in de inademingslucht, de
alveolaire lucht en de uitademingslucht.
Hoeveel lucht adem je in ontspannen toestand per ademhaling in of uit; wat is de
benaming voor deze longcapaciteit.
Hoe hoog is ongeveer de normale ademfrequentie per minuut.
Wat betekent de afkorting AMV.
58.
59.
60.
61.
Welke delen van het autonome zenuwstelsel stimuleren en remmen de ademhaling.
Waar bevindt zich het ademhalingsregulatiecentrum.
Wat is de belangrijkste prikkel tot stimulatie van het ademhalingsregulatiecentrum.
Wat zijn de gevaren van overmatige zuurstoftoediening.
55.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
91
LEERSTOF
FUNCTIES VAN HET ADEMHALINGSSTELSEL
1.
2.
3.
4.
Opname van O2 en uitscheiding van CO2 = gaswisseling.
Regeling van de zuurgraad (pH).
Reukvermogen.
Uitdrukking via spreken, lachen, geeuwen, hummen, zuchten, grommen, schrapen, puffen,
fluiten, blazen, gillen etc.
5. Uitscheiden (verlies) van H2O; ± ½ liter per 24 uur.
6. Bescherming via: hoesten, niezen en afsluiting van de
luchtweg.
We onderscheiden de ademhaling van het individu en de
celademhaling. De ademhaling van het individu is de normale
ademhaling op macroniveau. Met de celademhaling wordt de
celstofwisseling bedoeld; dit is op microniveau.
ONDERDELEN VAN HET ADEMHALINGSSTELSEL
1.
2.
3.
4.
5.
Neusholte = cavum nasi; mondholte = cavum oris
Keelholte = pharynx
Strottenhoofd = larynx
Luchtpijpen = trachea, bronchiën en bronchioli
Longen = pulmones (long = pulmo)
EPITHEELBEKLEDING VAN DE LUCHTWEGEN
De luchtwegen zijn bekleed met trilhaarepitheel. Trilhaarepitheel is éénlagig cilindrisch epitheel (de
cellen zijn hoger dan ze breed zijn), de cellen zijn voorzien van vele microscopisch kleine
uitstulpingen op het celmembraan (= trilhaar).
Een gedeelte van de luchtwegen is gemeenschappelijk met het spijsverteringskanaal. Dit zijn de
mond, de keel en een gedeelte van het strottenhoofd. Het gedeelte waar voedsel langs gaat is
bekleed met meerlagig plaveiselepitheel.
NEUS
FUNCTIES
De neus heeft als functies het verwarmen, bevochtigen en zuiveren van de inademingslucht.
NEUSSCHELPEN = CONCHAE
In de neusholte bevinden zich de neusschelpen = CONCHAE. Deze
veroorzaken een oppervlaktevergroting van het neusslijmvlies; hierdoor
is het neusslijmvlies beter in staat om de inademingslucht te verwarmen
en te bevochtigen. Tevens zorgen de neusschelpen voor werveling van
de lucht in de neusholte, waardoor stofdeeltjes uit de inademingslucht op
het neusslijmvlies neerslaan.
We onderscheiden de volgende neusschelpen:
1. Bovenste neusschelp = concha nasalis superior
2. Middelste neusschelp = concha nasalis medialis
3. Onderste neusschelp = concha nasalis inferior
De bovenste en middelste neusschelp behoren tot het zeefbeen; de onderste neusschelp behoort
tot de bovenkaak. Door de aanwezigheid van de neusschelpen ontstaan de bovenste -, middelste
en onderste neusgang. De reukzintuigcellen bevinden zich in de bovenste neusgangen.
BEGRENZINGEN VAN DE NEUSHOLTE
De neusholte wordt aan de bovenzijde en de zijkanten begrenst door het zeefbeen, aan de
onderzijde door de bovenkaak en de gehemeltebeenderen, aan de voorzijde door de neusvleugels
en aan de achterzijde door de choanen.
CHOANEN
Dit zijn de achterste neusopeningen, met andere woorden de openingen van de neusholte naar de
keelholte.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
92
SEPTUM NASI = NEUSTUSSENSCHOT
Dit is opgebouwd uit een middelste verticale plaat van het zeefbeen (os ethmoidale), een
kraakbenig deel en het ploegschaarbeen (os vomer).
BIJHOLTEN VAN DE NEUS = sinus paranasales
1.
2.
3.
4.
Voorhoofdsholte = sinus frontalis
Bovenkaaksholte = sinus maxillaris
Wiggebeenholte = sinus sphenoidalis
Zeefbeenholte = sinus ethmoidalis
De voorhoofdsholten en de bovenkaaksholten monden uit in de middelste neusgang. De
wiggebeenholten monden uit in de bovenste neusgang en de zeefbeenholten monden zowel in de
bovenste als de middelste neusgang uit.
In de onderste neusgang vinden we de uitmonding van de traanbuis (ductus lacrimalis).
De neusbijholten zijn bekleed met trilhaarepitheel; zij hebben invloed op de klank van de stem en
geven een besparing aan beenweefsel en gewicht van de schedel.
NEUSKEELHOLTE
In de neuskeelholte bevinden zich de openingen van de buis van Eustachius (tuba auditiva). Via de
tuba auditiva staat het middenoor in verbinding met de keelholte. De neuskeelholte bevat
lymfatisch weefsel (dit heeft een afweerfunctie tegen ziektekiemen).
STROTTENHOOFD = LARYNX
Bestaat uit:
1. Schildkraakbeen = thyroid
2. Ringkraakbeen = cricoid
3. Bekerkraakbeentjes = arythenoides
4. Strotklepje = epiglottis (elastisch kraakbeen)
De (ware) stembanden bevinden zich tussen de bekerkraakbeentjes en het
schildkraakbeen. De bekerkraakbeentjes en het schildkraakbeen kunnen door
middel van spierweefsel bewogen worden ten opzichte van het ringkraakbeen
en op deze wijze de stembanden aanspannen. In de stembanden bevindt zich
ook spierweefsel voor het aanspannen van de stembanden. Boven de ware
stembanden bevinden zich de valse stembanden; deze bevatten veel slijmvormende cellen die de
ware stembanden vochtig houden.
Mannen hebben over het algemeen een grotere larynx met langere stembanden dan vrouwen;
daardoor klinkt de mannenstem lager.
GLOTTIS
De glottis is het stemvormend apparaat van het strottenhoofd. (De glottis is niet de stemspleet. Bij
een allergische reactie kan er glottisoedeem ontstaan; hoe moet je je oedeem van een spleet
voorstellen?)
INNERVATIE VAN HET STROTTENHOOFD
Het strottenhoofd wordt willekeurig geïnnerveerd (innervatie = zenuwvoorziening) door de nervus
laryngeus recurrens, dit is een terugkerende motorische tak van de 10e hersenzenuw = nervus
vagus.
FUNCTIES VAN HET STROTTENHOOFD
1. Stemvorming
2. Afsluiting van de luchtweg bijvoorbeeld bij inademing van een giftig gas
3. Slikken
4. Braken
5. Hoesten
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
93
TONGBEEN = OS HYOIDEUM
Het strottenhoofd is als het ware opgehangen aan het tongbeen. Het tongbeen is door middel van
spierweefsel verbonden met het/de borstbeen, schouderblad, onderkaak, slaapbeen; en door
middel van bindweefsel met het schildkraakbeen (kortom het tongbeen is zo'n beetje verbonden
met alles wat in z'n buurt ligt).
LUCHTPIJPEN





Grote luchtpijp = trachea.
Grote luchtpijpvertakkingen = bronchiën.
Kleinste luchtpijpvertakkingen = bronchioli.
Longtrechtertjes = ductuli alveolares.
Longblaasjes = alveoli (of alveolen).
TRACHEA
De trachea ligt in de hals en het mediastinum (de ruimte tussen de longen), vóór de slokdarm.
BOUW VAN DE WAND
van de trachea en de grote bronchiën (van binnen naar buiten):
1. Trilhaarepitheel (= éénlagig cilindrisch) met veel slijmcellen en een
grote gevoeligheid in verband met de hoestprikkel.
2. Bindweefsel met veel bloedvaten en zenuwen.
3. Hoefijzervormige kraakbeenringen die de luchtwegen open houden.
4. Glad spierweefsel in de dorsale wand.
De BIFURCATIE van de trachea = de splitsing in rechter en linker hoofdbronchus ligt ter hoogte
van thoracale wervel 4 of 5 (Th 4/5), dit is ter hoogte van de overgang van het manubrium naar
het corpus van het sternum (= angulus sterni).
HET VERTAKKINGSPATROON VAN DE LUCHTWEGEN
1. De trachea vertakt zich in de rechter - en linker hoofdbronchus,
(de rechter hoofdbronchus is wijder, korter en steiler).
2. De hoofdbronchus vertakt zich in bronchiën (rechts 3, links 2).
3. De bronchiën vertakken zich in kleinere bronchiën, deze gaan
naar de tien segmenten van elke long.
4. Deze kleinere bronchiën vertakken zich in nog kleinere bronchiën
die een meer elastische wand hebben met kraakbeenschilfers in
plaats van kraakbeenringen in de wand.
5. De kleinste bronchiën vertakken zich in bronchioli, deze hebben
geen kraakbeen in de wand.
6. De bronchioli eindigen in longtrechtertjes = ductuli alveolares, deze zijn omgeven door
longblaasjes = alveolen.
WAND VAN DE BRONCHIOLI
Deze bestaat van binnen naar buiten uit
1. Trilhaarepitheel.
2. Glad spierweefsel.
3. Bindweefsel.
De bronchioli vertonen tijdens de inademing een geringe verwijding en tijdens de uitademing een
geringe vernauwing.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
94
WAND VAN DE ALVEOLEN
Deze bestaat uit
1. Éénlagig plaveiselepitheel
2. Bindweefsel
De alveolen zijn omgeven door een zeer dicht capillairnet.
Één deeltje O2 dat vanuit de alveole in een erytrocyt komt
passeert de volgende lagen:
1. Het éénlagig plaveisel epitheel van de alveole
2. Het bindweefsellaagje van de alveole
3. Het endotheel van het bloedvat
4. Het membraan van de erytrocyt
Bij elkaar zijn deze lagen niet meer dan 1 μm = 1/1000 mm dik.
Het totale aantal alveolen bedraagt ± 600 miljoen, de totale oppervlakte van de alveolen bedraagt
± 140 m², de oppervlakte van capillairbed in de rest van het lichaam bedraagt ± 300 m².
De gaswisseling in de alveolen vindt plaats d.m.v. DIFFUSIE.
LONGEN = PULMONES
De rechter long heeft drie kwabben. De linker long heeft twee kwabben. Elke long heeft tien
segmenten; elk segment heeft een eigen arterie, vena, bronchus en bindweefselafgrenzing.
De ruimte tussen de longen is het mediastinum.
De HILUS VAN DE LONG is de intrede - en uittredeplaats voor de bloedvaten, lymfevaten,
luchtpijpen en zenuwen van de long. In de hilus van de long vinden we:
1. Arteria pulmonalis
2. Venae pulmonales
3. Arteriae bronchiales (aftakkingen van de aorta, voorzien het longweefsel van voeding en
O2)
4. Lymfevaten
5. Veel regionale lymfknopen
6. Zenuwen
LONGVLIES = PLEURA = PLEURABLADEN


Pleura parietalis = wandstandig borstvlies, dit is vergroeid met de binnenzijde van de
borstkas.
Pleura visceralis = orgaanstandig borstvlies, dit ligt op het longoppervlak.
PLEURAHOLTE
Tussen de beide longvliezen bevindt zich de pleuraholte (dit is een virtuele holte; de vliezen liggen
vrijwel direct tegen elkaar aan). De pleuraholte is gevuld met een microscopisch dun laagje vocht
en er heerst een subatmosferische druk in (van -5 cm H2O). Daardoor worden de longen door de
luchtdruk (= atmosferische druk) tegen de binnenzijde van de thorax gedrukt en volgen ze de
ademhalingsbewegingen.
ADEMHALINGSBEWEGINGEN
De ademhalingsbewegingen vinden voor ± 60 % plaats door middel van het diafragma =
buikademhaling en vinden voor ± 40 % plaats door middel van de tussenribspiertjes =
borstademhaling. Tijdens de inademing wordt het diafragma platter en worden de ribben opgetild.
De normale ademhaling is een combinatie van borsten buikademhaling. Bij ademnood wordt er
gebruik gemaakt van de zogenaamde hulpademhalingsspieren, dit zijn de spieren van de hals en
de schoudergordel.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
95
INSPIRATIE EN EXPIRATIE
Één ademhaling bestaat uit
1. Inademing = Inspiratie
2. Uitademing = Expiratie
3. Pauze.
De inademing en de uitademing volgen elkaar dus direct op
LONGCAPACITEITEN
Betekenis van de afkorting
Hoeveelheid
in ml.
IR
Inspiratoire reserve
2500
AV
(normaal) Ademvolume
500
ER
Expiratoire reserve
1500
VC
Vitale capaciteit
4500
R
Residu
1000
TC
Totale capaciteit
5500
DODE RUIMTE
De dode ruimte bedraagt ± 150 ml. Dit is de ruimte in de hogere luchtwegen = neusholte,
keelholte en bovenste deel van de luchtwegen. Deze doet niet mee met de eigenlijke gaswisseling
(de lucht die je het laatst inademt adem je ook het eerst weer uit en komt niet in de longblaasjes
terecht).
ADEMFREQUENTIE
De normale ademfrequentie bedraagt ± 16 ademhalingen per minuut (man ± 14; vrouw ± 18;
kind ± 20).
AMV = Adem Minuut Volume
Dit is de hoeveelheid lucht die per minuut wordt in- of uitgeademd.
SAMENSTELLING VAN DE IN- EN UITADEMINGSLUCHT
Inademingslucht
Zuurstof
Koolstofdioxide
Alveolaire
lucht
Uitademingslucht
20 %
14,5 %
16 %
0,03 %
5,5 %
4%
De hoeveelheid stikstof blijft steeds ongeveer 80 %
De samenstelling van de alveolaire lucht blijft tijdens de inademing en uitademing vrijwel constant;
dit heeft de volgende oorzaak:
Normaal is er in de longen ongeveer 2,5 liter lucht aanwezig; hiervan wordt tijdens een ademhaling
ongeveer 350 ml ververst. Er wordt dus per ademhaling minder dan 1/5 deel van de hoeveelheid
lucht die in de longen aanwezig is vervangen.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
96
REGULATIE VAN DE ADEMHALING
Stimulatie en remming van de ademhaling vindt plaats onder invloed van het autonome
zenuwstelsel.
Het sympathische deel van het autonome zenuwstelsel stimuleert de ademhaling en het
parasympathische deel van het autonome zenuwstelsel remt de ademhaling (zowel in snelheid als
in diepte).
De ademhalingsspieren zijn ook met de wil te beïnvloeden.
De frequentie en diepte van de ademhaling worden primair geregeld door de behoefte van het
lichaam om CO2 uit te scheiden en niet door de behoefte van het lichaam om O 2 op te nemen.
Er bevinden zich zuurgraadreceptoren in het verlengde merg van de hersenen (in de wand van de
4e ventrikel). Deze zuurgraadreceptoren reageren op een verhoging van het CO2 gehalte van het
bloed, maar ook op een verhoging van de zuurgraad door andere zuren (bijvoorbeeld melkzuur).
De zuurgraadreceptoren staan in verbinding met het "ademhalingsregulatiecentrum." Het
ademhalingsregulatiecentrum ligt ook in het verlengde merg van de hersenen.
Er bestaat een reserve - of secundair ademhalingsmechanisme dat wel reageert op de behoefte
van het lichaam aan O2. Dit mechanisme komt pas één à twee minuten na O2 gebrek op gang.
Er bevinden zich O2 receptoren in de wand van de aortaboog en in de wand van de halsslagaders;
deze O2 receptoren staan ook in verbinding met het ademhalingsregulatiecentrum.
Langdurig diep ademen vóór het nemen van een duik om zolang mogelijk onder water te kunnen
blijven, betekent niet dat er meer O2 in het bloed komt maar wel dat er teveel CO2 uit het bloed
gaat. Daardoor ontstaat een remming van de ademhaling. Zwemmen onder water kost veel
energie dus ook veel O2. Door het tekort aan CO2 in het bloed wordt het ademhalingsregulatiecentrum geremd, daardoor wordt niet aan de hogere O2 behoefte tijdens het zwemmen voldaan en
kan de (onervaren) zwemmer onder water in coma raken en verdrinken.
GEVAREN VAN EXTRA O2 TOEDIENING
Wanneer het primaire ademhalingsmechanisme verstoord is door een langdurige bemoeilijking van
de ademhaling bijvoorbeeld als gevolg van astma, gaat de patiënt z'n secundaire ademhalingsmechanisme gebruiken. Wanneer aan deze patiënt extra O2 wordt toegediend zal daardoor de
ademhaling geremd worden waardoor de patiënt onvoldoende CO2 uitademt. Dit is
levensgevaarlijk.
ANDERE GEVAREN VAN OVERMATIGE O2 TOEDIENING



Beschadiging van het surfactant = smeermiddel van de longblaasjes.
Beschadiging van het netvlies van het oog bij baby's (= blindheid).
Brandgevaar (zuurstof maakt veel materialen zeer brandbaar; het beddengoed staat in een
mum van tijd in lichterlaaie).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
97
ZENUWSTELSEL
Vragen ter oriëntatie en oefening
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
Wat zijn de functies van het zenuwstelsel.
Welk stelsel heeft, naast het zenuwstelsel, ook een regulerende en coördinerende taak ten
aanzien van de lichaamsfuncties.
Geef de anatomische indeling van het zenuwstelsel.
Geef de fysiologische indeling van het zenuwstelsel.
Geef een beknopte beschrijving van de volgende begrippen: neuron, zenuwvezel, dendriet,
neuriet, synaps, zenuw; sensibele baan, motorische baan, piramidebaan, afferente baan,
efferente baan, centripetale baan, centrifugale baan; sensibel neuron, motorisch neuron,
schakelneuron; gliaweefsel, myelineschede, grijze stof, witte stof, nucleus, ganglion.
Geef de verschillende onderdelen van het neuron aan.
In welk gedeelte van de grote hersenen bevindt zich de grijze stof voornamelijk; waar
bevindt zich de grijze stof in de kleine hersenen en waar bevindt het zich in het
ruggenmerg.
Waar bestaat de grijze stof uit en waar bestaat de witte stof uit.
Wat is de functie van het gliaweefsel.
Wat is de functie van de myelineschede.
Geef de indeling van de hersenen.
Uit welke drie delen bestaat de hersenstam.
Wat is de functie van het schorsgebied dat direct achter de centrale groeve (gyrus
postcentralis) ligt.
Wat is de functie van het schorsgebied dat direct voor de centrale groeve ligt en welke
baan ontspringt hieruit.
Welke kwab bevindt zich onder de sulcus lateralis (groeve (van Sylvius).
In welke kwab bevindt zich de optische schors.
In welk deel van de hersenen bevindt zich de thalamus en wat is zijn functie.
Wat is de functie van de hypothalamus.
Wat is het chiasma opticum en waar ligt het.
Waar ligt de reticulaire substantie en wat is zijn functie.
Wat is de Latijnse benaming van het verlengde merg en welke belangrijke centra liggen
hierin.
Geef de naam en functie van de 12 paar hersenzenuwen die aan de hersenstam
ontspringen.
Een patiënt heeft als restverschijnsel na een schedelbasisfractuur 'anosmie' = verlies van
het reukvermogen. Beantwoord de volgende vragen:
a. Welke hersenzenuw is bij deze patiënt mogelijk beschadigd.
b. Wat is de latijnse naam van deze zenuw.
Een patiënt heeft een verlamming van de linkerzijde van het gelaat, de mondhoek hangt
omlaag en de patiënt kan het linker oog niet meer goed sluiten; ook geeft de patiënt een
verlies van smaak in de mond aan.
a. Welke hersenzenuw is bij deze patiënt mogelijk beschadigd.
b. Wat is de latijnse naam van deze zenuw.
c. Welk gedeelte van de tong neemt in dit geval geen smaak meer waar.
Als gevolg van een meningitis = hersenvliesontsteking blijkt het tweejarig kind Olaf aan het
rechter oor doof te zijn geworden.
a. Welke hersenzenuw is bij Olaf mogelijk beschadigd.
b. Wat is de latijnse naam van deze zenuw.
c. Van welk verschijnsel zou Olaf ook last kunnen hebben.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
98
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
Na een ernstig ongeval is Mw. Karlson blind geworden aan één oog. Het oog vertoont
anatomisch geen afwijkingen. Uit MRI-onderzoek blijkt een beschadiging van een
hersenzenuw de oorzaak van de halfzijdige blindheid te zijn.
a. Welke hersenzenuw is bij deze patiënt beschadigd.
b. Wat is de latijnse naam van deze zenuw.
c. Is het juist om in dit geval te spreken van een hemianopsie (waarom wel/niet).
Een patiënt kan het linker oog niet naar de laterale zijde richten.
a. Welke hersenzenuw is bij deze patiënt mogelijk beschadigd.
b. Wat is de latijnse naam van deze zenuw.
Welke hersenzenuwen innerveren structuren die buiten het hoofd liggen.
Beschrijf de ligging, bouw en functie van het cerebellum.
Geef van het ruggenmerg aan: de voorwortel, de achterwortel, de voorhoorn, de
achterhoorn, het spinale ganglion en de afferente en efferente vezels.
Tussen welke wervels kan de arts een lumbale punctie uitvoeren en waarom op die plaats.
Wat is de cauda equina en verklaar het ontstaan hiervan.
Wat is een reflex.
Wat is de functie van reflexen.
Uit welke onderdelen bestaat een reflexboog.
Welke soorten reflexen onderscheiden we.
Wat is een enkelvoudige reflex.
Wat is een samengestelde reflex.
Hoeveel neuronen liggen er minimaal in een reflexboog.
Beschrijf de functie van het (ortho)sympathische zenuwstelsel.
Beschrijf de functie van het parasympathische zenuwstelsel.
Waar bevinden zich de grensstrengen van het sympathische zenuwstelsel.
Welke hersenzenuw behoort voor een belangrijk deel tot het parasympathische
zenuwstelsel.
Wat is het intramurale systeem; waar bevindt het zich.
Noem de namen van de hersenvliezen; waar bevinden zij zich; welke bijzonderheden kun
je eraan onderscheiden.
Wat is liquor cerebrospinalis en wat zijn de functies ervan.
Tussen welke hersenvliezen bevindt zich de liquor voornamelijk, hoe heet deze ruimte.
Beschrijf het ventrikelsysteem en het liquorcirculatiesysteem van de hersenen en het
ruggenmerg.
Waar wordt de liquor cerebrospinalis gevormd en waar wordt het weer afgevoerd.
Wat is een suboccipitale punctie; hoe heet de ruimte waaruit daarbij de liquor verkregen
wordt.
Maak een tekening van de circulus arteriosus (cirkel van Willis), geef van z'n belangrijkste
vaten de Nederlandse en de Latijnse namen en geef met pijltjes de richting van de
bloedstroom aan.
Via welke grote vaten wordt het bloed uit de hersenen afgevoerd.
Waar bevinden zich de durale sinussen.
Beschrijf de kruising van de optische banen in het chiasma opticum en van de sensibele
banen in het ruggenmerg.
In welk gedeelte van de hersenen bevindt zich de kruising van de piramidebaan.
Noem twee gedeelten van de hersenen die tot het extrapiramidale systeem behoren; wat is
de functie van het extrapiramidale systeem.
Wat is de functie van het limbische systeem.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
99
LEERSTOF
De onderdelen van het zenuwstelsel komen in dit hoofdstuk in onderstaande volgorde aan bod:
1. Functies van het zenuwstelsel
2. Anatomische en Fysiologische indeling van het zenuwstelsel
3. Begrippen en structuren: neuron, dendriet, neuriet e.d.
4. Indeling van de hersenen
5. Indeling van een hemisfeer
6. Thalamus
7. Hypothalamus
8. Reticulaire substantie
9. Verlengde merg
10. Hersenzenuwen
11. Cerebellum
12. Ruggenmerg
13. Reflexen
14. Autonome zenuwstelsel:
a. Sympathisch zenuwstelsel
b. Parasympathisch zenuwstelsel
c. Intramuraal systeem
15. Hersenvliezen
16. Ventrikelsysteem en liquorcirculatie
17. Bloedvoorziening van de hersenen
18. Sensibel-, motorisch- en limbisch systeem
FUNCTIES VAN HET ZENUWSTELSEL
1. Ontvangen, verwerken en voortbrengen van prikkels.
2. Coördinatie van lichamelijke en psychische functies.
3. Zetel van de psyche.
INDELING VAN HET ZENUWSTELSEL
ANATOMISCHE INDELING
1. CENTRAAL ZENUWSTELSEL = CZS
Dit is het deel van het zenuwstelsel dat in de hersenschedel en het wervelkanaal ligt; het
CZS wordt dus omsloten door botten. Het bestaat uit de hersenen en het ruggenmerg.
2. PERIFEER ZENUWSTELSEL = PZS
Dit is het deel van het zenuwstelsel dat buiten de schedel en het wervelkanaal ligt. De
delen die ertoe behoren zijn: 12 paar hersenzenuwen, 32 paar ruggenmergzenuwen, de
perifere zenuwen, de perifere zenuwknopen (ganglia), de sympathische grensstrengen en
het intramuraal systeem (= zenuwweefsel dat in de wand van bepaalde organen ligt).
FYSIOLOGISCHE INDELING
1. WILLEKEURIG ZENUWSTELSEL = ANIMAAL ZENUWSTELSEL
Dit staat onder invloed van de wil.
2. ONWILLEKEURIG ZENUWSTELSEL = AUTONOOM ZENUWSTELSEL
= VEGETATIEF ZENUWSTELSEL
Dit staat niet onder invloed van de wil. Het autonoom zenuwstelsel bestaat uit:
a. Het (ORTHO)SYMPATHISCH deel van het autonoom zenuwstelsel. Dit heeft een
stimulerende invloed op die functies van het lichaam welke het lichaam nodig heeft
als het actief is.
b. Het PARASYMPATHISCH deel van het autonoom zenuwstelsel. Dit heeft een
stimulerende invloed op die functies van het lichaam welke het lichaam heeft als
het in rust is zoals eten, spijsvertering en slapen.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
100
BEGRIPPEN EN STRUCTUREN
NEURON, ZENUWVEZEL, DENDRIET, NEURIET, SYNAPS, ZENUW




Een NEURON is een ZENUWCEL. Deze heeft verschillende uitlopers.
De uitlopers van het neuron zijn de ZENUWVEZELS. Er zijn vezels die de zenuwprikkel naar
het cellichaam van de zenuwcel toevoeren. Deze toevoerende zenuwvezels noemen we
DENDRIETEN. Ook zijn er zenuwvezels die de zenuwprikkel van het cellichaam afvoeren;
dit zijn de NEURIETEN (deze worden ook wel AXONEN genoemd). Het neuron heeft meestal
vele dendrieten en slechts één neuriet.
De plaats waar de zenuwprikkel van het ene neuron op het andere neuron wordt
overgebracht is de SYNAPS.
Een ZENUW bestaat uit een bundel van zenuwvezels welke omgeven is door een
bindweefselmantel. Een bundel van zenuwvezels welke binnen het CZS ligt noemen we een
ZENUWBAAN.
SENSIBELE -, MOTORISCHE -, AFFERENTE -, EFFERENTE -, CENTRIPETALE -,
CENTRIFUGALE BAAN; SENSIBEL-, SCHAKEL-, MOTORISCH-NEURON







SENSIBELE ZENUWEN EN -BANEN
Voeren de zenuwprikkels van de zintuigen af, naar het ruggenmerg en de hersenen toe. Zij
komen uiteindelijk terecht in het sensibele schorsgebied van de grote hersenen. Dit gebied
ligt achter de centrale groeve.
MOTORISCHE ZENUWBANEN (piramidebaan)
Voeren de zenuwprikkels van de hersenen en het ruggenmerg af, naar de spieren en de
klieren toe. Zij ontspringen uit de piramidevormige cellen die in de grote hersenen voor de
centrale groeve liggen (daarom heet dit de piramidebaan).
AFFERENTE BAAN of CENTRIPETALE BAAN = Toevoerende baan (naar het centrum toe).
EFFERENTE BAAN of CENTRIFUGALE BAAN = Afvoerende baan (van het centrum af).
SENSIBEL-NEURON
= Neuron dat prikkels uit de zintuigen ontvangt.
SCHAKEL-NEURON
= Neuron dat de prikkels van het ene neuron op het andere neuron overbrengt.
MOTORISCH-NEURON
= Neuron dat z'n prikkels afvoert naar een spier of klier.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
101
GLIAWEEFSEL
Het gliaweefsel is het steun- en bindweefsel van het zenuwstelsel. Het zorgt voor de voeding en
energie voorziening van de neuronen, het heeft een functie bij de afweer tegen ziektekiemen, het
produceert liquor en het vult loze ruimten op.
Gliaweefsel bestaat uit de volgende soorten, met de volgende functies:
1. ASTROCYTEN:

Vormen een brug tussen de capillairen enerzijds en de zenuwvezels en
zenuwcellichamen anderzijds

Ze verzorgen het transport van voedings- en afvalstoffen van en naar de zenuwcel

Ze zijn verantwoordelijk voor de "bloed-hersenbarriëre"
2. OLIGODENDROCYTEN:

Verzorgen de stofwisseling van de zenuwvezels (omdat de zenuwvezels geen
mitochondriën bezitten)

Ze produceren myeline
3. MICROGLIA:

Bezit amoeboïde beweeglijkheid

Kan fagocyteren

Vult door laesies ontstane holten op
4. EPENDYMCELLEN:

Bekleden de liquorwegen en produceren liquor
MYELINESCHEDE
BOUW: De myelineschede = mergschede bestaat uit een vetachtig omhulsel, hij bevindt zich om de
neurieten en om sommige dendrieten (zoals van de T-cel; men zegt wel dat de T-cel een
aanvoerend en afvoerend axon heeft).
De myelineschede heeft per segment een lengte van maximaal 2 mm en een dikte van 4 μm (1 μm
is een micrometer is 1/1000 mm). De segmenten zijn van elkaar gescheiden door de knoop van
Ranvier die 1 μm breed is.
FUNCTIE: De myelineschede geeft een snelheidsverhoging en een enorme energiebesparing van de
prikkelgeleiding in de zenuwvezel. (De snelheid van de prikkelgeleiding in een gemyeliniseerde
zenuwvezel is maximaal 120 meter per seconde, de snelheid van de prikkelgeleiding in een
ongemyeliniseerde zenuwvezel is 0,5 tot 3 meter per seconde).
PRODUCTIE: Myeline wordt in het CZS door oligodendrocyten geproduceerd. In het PZS wordt
myeline door de cellen van Schwann gemaakt.
Vezels die omgeven zijn door myeline hebben een lichtere kleur dan ongemyeliniseerde vezels.
GRIJZE STOF
Dit bestaat uit een opeenhoping van zenuwcellichamen en ongemyeliniseerde dendrieten.
De grijze stof ligt in de hersenen voornamelijk perifeer = hersenschors = cortex.
De grijze stof ligt in het ruggenmerg centraal = vlinderfiguur.
(De kleur van de zogenaamde grijze stof komt meer overeen met de kleur van koffie met melk).
WITTE STOF
(De kleur van de zogenaamde witte stof komt meer overeen met de kleur van koffie met veel melk
of de kleur van boter).
Witte stof bestaat uit een opeenhoping van neurieten omgeven door myeline (myeline is
verantwoordelijk voor de lichtere kleur).
Het ligt in de hersenen voornamelijk centraal en in het ruggenmerg perifeer.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
102
NUCLEUS, KERN, GANGLION, PLEXUS, ZENUWKNOOP
De cellichamen van de neuronen liggen voornamelijk in de grijze stof van de hersenen en het
ruggenmerg. Er zijn echter binnen de witte stof ook gebieden waarin veel cellichamen van de
neuronen liggen. Zo'n gebied noemen we een KERN of NUCLEUS.

Een NUCLEUS of KERN is een opeenhoping van zenuwcellichamen binnen het CZS.

Een GANGLION of PLEXUS of ZENUWKNOOP is een opeenhoping van zenuwcellichamen
buiten het CZS, bijvoorbeeld de plexus solaris (zonnevlecht) die bij de maag ligt.
INDELING VAN DE HERSENEN
1. Twee grote hersenhelften (hemisferen).
2. Verbindingsbalk tussen de grote hersenhelften = corpus
callosum.
3. Tussenhersenen = di-encefalon.
4. Middenhersenen = mes-encefalon.
5. Pons = Brug van Varol, dit is de verbinding tussen de
kleine hersenen en de hersenstam.
6. Verlengde merg = medulla oblongata, gaat ter hoogte
van het achterhoofdsgat over in het ruggenmerg.
7. Hersenstam; bestaat uit 4, 5 en 6.
8. Kleine hersenen.
INDELING VAN EEN HEMISFEER
Aan een hemisfeer onderscheiden we:
1. Voorhoofdskwab = frontaalkwab = lobus
frontalis.
2. Achterhoofdskwab = occipitaalkwab = lobus
occipitalis.
3. Wandbeenskwab = pariëtaalkwab = lobus
pariëtalis.
4. Slaapkwab = temporaalkwab = lobus
temporalis.
Om een groter oppervlak van de hersenschors te
realiseren heeft dit veel groeven en windingen;
hierdoor is er meer ruimte voor de hersencellen op
de schors aanwezig.
GROEVEN EN WINDINGEN
Groef = Sulcus; Groeven = Sulci; Winding = Gyrus; Windingen = Gyri

Tussen de frontaalkwab en de pariëtaalkwab bevindt zich de centrale groeve = sulcus centralis.

Tussen de frontaalkwab en de temporaalkwab bevindt zich de laterale groeve = sulcus lateralis
= groeve van Sylvius.

Direct vóór de centrale groeve bevindt zich de précentrale winding = gyrus précentralis. Hier
ligt de primaire motorische schors; dit bevat de motorische oorsprongscellen (piramidevormige
cellen) van de piramidebaan.

Direct achter de centrale groeve bevindt zich de postcentrale winding = gyrus postcentralis.
Hier ligt de primaire sensibele schors; deze ontvangt via de thalamus sensibele prikkels
(gevoelsprikkels) uit het hele lichaam.

De occipitaalkwab bevat de visuele schors (zien).

De temporaalkwab bevat de auditieve schors (gehoor) en het sensorisch spraakcentrum
(centrum van Wernicke).

De frontaalkwab bevat het motorisch spraakcentrum (centrum van Broca).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
103
THALAMUS, HYPOTHALAMUS, RETICULAIRE SUBSTANTIE,
VERLENGDE MERG
THALAMUS
LIGGING: In de tussenhersenen (di-encefalon).
BOUW: Het is een dubbele boonvormige structuur.
FUNCTIE: Schakelstation voor de sensibele prikkels uit het gehele lichaam, via de thalamus gaan
deze prikkels naar de sensibele schors. In de thalamus kunnen prikkels geremd worden die op dat
moment niet belangrijk zijn, zodat deze prikkels niet bewust worden (mede daardoor kun je je
aandacht op iets concentreren).
HYPOTHALAMUS
LIGGING en BOUW: Bestaat uit de onderkant van de tussenhersenen; het is tevens de bodem van
de derde ventrikel.
FUNCTIE: Produceert de hormonen ADH en Oxytocine, hij produceert tevens hormonen die een
stimulerende of remmende invloed hebben op de hormoonproductie in de hypofyse-voorkwab.
De hypothalamus bevat de volgende CENTRA:
1. Temperatuurregulatie-centrum
2. Hongeren dorstcentrum
3. Gezichtsbaankruising (chiasma opticum)
4. Pupildilatatie centrum
5. Biologische klok voor het dag/nachtritme
6. Centra voor regulatie van de bloeddruk (vasomotor centra)
7. Biologische klok voor het dag/nachtritme
8. Centrum voor de regulatie van het (seizoensgebonden) seksuele activiteitenniveau (bij
dieren)
RETICULAIRE SUBSTANTIE
LIGGING: Verspreid door de hersenstam.
FUNCTIE: Regeling van het activiteitenniveau van het zenuwstelsel (alertheid, waken, suffen,
slapen).
VERLENGDE MERG = MEDULLA OBLONGATA
BEVAT DE VOLGENDE CENTRA:
1. Ademhalingsregulatie-centrum
2. Braakcentrum
3. Hoestcentrum
4. Centrum voor regulatie van de bloeddruk
Het bevat tevens de vierde ventrikel en de kruising van de piramidebaan.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
104
DE TWAALF PAAR HERSENZENUWEN
De hersenstam is de oorsprongsplaats van de 12
paar hersenzenuwen. De hersenzenuwen worden
aangeduid met een Romeins cijfer.
N.I.
Reukzenuw = nervus olfactorius,
(sensorisch).
N.II.
Gezichtszenuw = nervus opticus,
(sensorisch).
N.III. Oogspierzenuw = nervus oculomotorius,
(motorisch).
N.IV. Oogspierzenuw = nervus trochlearis,
innerveert de bovenste schuine oogspier =
katrolspier, (motorisch).
N.VI. Oogspierzenuw = nervus abducens,
innerveert de buitenste rechte oogspier,
deze zorgt voor abductie van het oog,
(motorisch).
N.V.
Drielingzenuw = nervus trigeminus,
innerveert het gevoel in het gelaat en
innerveert de kauwspieren, (gemengd).
N.VII. Aangezichtszenuw = nervus facialis,
innerveert de gelaatsspieren (mimiek), de
traan- en speekselklieren en de smaak van
het voorste 2/3 deel van de tong,
(gemengd).
N.VIII. Gehoor-evenwichtszenuw = nervus vestibulo-cochlearis, (sensorisch).
N.IX. Tong, keelzenuw = nervus glosso-pharyngeus, innerveert spieren van de keelwand en het
strottehoofd, smaak + gevoel achterste 1/3 deel van de tong en de oorspeekselklier,
(gemengd).
N.X.
Zwervende zenuw = nervus vagus, deze is grotendeels parasympathisch. Hij heeft een
vanuit de borstholte terugkerende motorische tak die de stembanden en slikspieren
innerveert; dit is de nervus laryngeus recurrens. Hij innerveert ook het gevoel in de
keelwand, (gemengd).
N.XI. Bijkomstige zenuw = nervus accessorius, innerveert de m.trapezius en de
m.sternocleidomastoideus, (motorisch).
N.XII. Ondertong zenuw = nervus hypoglossus, innerveert de tongspieren, (motorisch)!
Hersenzenuwen "I. II. III. VII. VIII. X." behoren tot de verplichte leerstof!
KLEINE HERSENEN = CEREBELLUM
LIGGING: Onder de grote hersenen, achter de hersenstam.
BOUW: Bevat twee hemisferen en een middenstructuur = vermis of worm. Heeft groeven en
windingen = sulci en gyri. Grijze stof ligt perifeer. Witte stof ligt centraal, deze vertakt zich
boomvormig (zgn. levensboom). De kleine hersenen zijn via de pons verbonden met de
hersenstam, ze krijgen informatie uit het hele lichaam.
FUNCTIE: Coördinatie van houding en beweging (stoornis = ataxie).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
105
RUGGENMERG = MEDULLA SPINALIS
LIGGING: Bevindt zich in wervelkanaal (canalis vertebralis), van
achterhoofdsgat tot 2e lendewervel. Gaat onder L2 over in de
paardestaart (cauda equina).
BOUW: Heeft 32 segmenten waaruit de 32 paar
ruggenmergzenuwen (spinale zenuwen) ontspringen. Heeft op
doorsnede vlinderfiguur. Grijze stof ligt centraal, witte stof ligt
perifeer. Zenuwprikkels gaan via de achterwortel van de
ruggenmergzenuw naar de achterhoorn van de vlinderfiguur. Ze
verlaten het ruggenmerg aan de voorzijde.
FUNCTIES:

Verbinding tussen hersenen en periferie van het lichaam

Schakel in de reflexboog van de reflexen van romp en
ledematen
REFLEXEN
Een reflex is een onwillekeurige reactie op een prikkel, bijv. de
kniepeesreflex of de (ooglid)knipperreflex. Reflexen gaan dus buiten de wil om maar zijn wel met
de wil te beïnvloeden. Reflexen hebben over het algemeen een beschermende functie (bijv. je hebt
je vinger van het hete voorwerp teruggetrokken vóórdat je de pijn voelt).
Een REFLEXBAAN of REFLEXBOOG bestaat uit (als hij via het ruggenmerg verloopt):
1. zintuigorgaan (sensor)
2. sensibele zenuw
3. achterwortel van het ruggenmerg
4. achterhoorn van het ruggenmerg
5. voorhoorn van het ruggenmerg
6. voorwortel van het ruggenmerg
7. motorische zenuw
8. spier of klier (effector)
WE KUNNEN REFLEXEN ONDERSCHEIDEN IN

Enkelvoudige reflexen zoals de kniepeesreflex, de reflexboog verloopt via slechts twee
neuronen en één synaps. Deze reflexen worden ook wel monosynaptische reflexen
genoemd.

Meervoudige of samengestelde reflexen zoals het krijgen van kippenvel, de reflexboog
verloopt via vele neuronen en synapsen. Deze reflexen worden ook wel polysynaptische
reflexen genoemd.
HET AUTONOME OF VEGETATIEVE ZENUWSTELSEL
FYSIOLOGIE VAN HET AUTONOME ZENUWSTELSEL





Het autonome zenuwstelsel bestaat uit een (ortho)sympathisch en een parasympathisch
deel.
De werking van de sympathicus overheerst bij lichamelijke en geestelijke inspanning; het
brengt lichaam en geest in een staat van paraatheid. Het stimuleert bijv. de hartactie, de
ademhaling, het bloedsuikergehalte, de spierspanning en de geestelijke alertheid.
Het effect van de sympathicus is gegeneraliseerd en kan niet snel opgeheven worden; bijv.
als de oorzaak van hevige schrik plotseling verdwenen is tril je toch nog een langere tijd na
over je hele lichaam.
De werking van de parasympathicus overheerst als lichaam en geest in rust zijn; het zorgt
o.a. voor herstel van de energie voorraden. Het stimuleert bijv. de spijsverteringsfuncties
en de insulinesecretie.
Het effect van de parasympathicus is sterk lokaal en kan snel opgeheven worden; bijv. als
je lekker rustig zit te eten is je eetlust direct verdwenen als je hevig schrikt.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
106
ANATOMIE VAN HET SYMPATHISCH DEEL VAN HET AUTONOME ZENUWSTELSEL
Het ruggenmerg bevat zijhoorns vanaf segment T1 tot
en met segment L1.
Vanuit de hersenstam gaan sympathische vezels naar
de zijhoorns.
Vanuit de zijhoorns ontspringen vezels die via de
voorhoorns het ruggenmerg verlaten.
De vezels gaan dan naar een streng van zenuwknopen
welke beiderzijds naast de wervels liggen (=
paravertebrale ganglia), deze streng is de
SYMPATHISCHE GRENSSTRENG
= TRUNCUS SYMPATHICUS.
De grensstrengen bevinden zich beiderzijds naast de
wervelkolom, vanaf de hals tot het staartbeen.
Vanuit de grensstreng gaan afferente en efferente
vezels van en naar de organen (deze vezels verenigen
zich met de spinale zenuwen).
ANATOMIE VAN HET PARASYMPATHISCH
DEEL VAN HET AUTONOME ZENUWSTELSEL



De nervus vagus = N.X verzorgt o.a. het hart, de longen en de spijsverteringsorganen.
Zenuwen die ontspringen uit de sacrale segmenten (S2-4) van het ruggenmerg verzorgen
de blaas, het rectum en de geslachtsorganen.
(Ook N.III, N.VII en N.IX hebben parasympathische functies).
HET INTRAMURALE SYSTEEM
Groepjes zenuwcellen in de wand van sommige organen (bijv. spijsverteringsorganen) zijn
schakelcentra voor prikkels van en naar het autonome zenuwstelsel.
DE HERSENVLIEZEN = MENINGES
(enkelvoud meninx).
DURAMATER
= harde hersenvlies, deze bevindt zich tegen de
binnenzijde van de hersenschedel; het is tevens het
binnenste periost van de hersenschedel.
De duramater bevat grote aderlijke sinussen die bloed
uit de hersenen verzamelen en liquor resorberen naar
de bloedbaan. De dura bevat in de mediaanlijn een
uitstulping tussen de beide hemisferen, deze uitstulping
is de FALX CEREBRI. Tevens heeft het een tentachtige
uitspanning in het horizontale vlak tussen de kleine en
de grote hersenen, dit is het TENTORIUM CEREBELLI.
ARACHNOÏDEA
= spinnewebsvlies, deze bevindt zich tussen de
duramater en de piamater. Het bevat vele openingen.
De ruimte tussen de arachnoïdea en de piamater is de
(sub)arachnoïdale ruimte, hierin bevindt zich liquor en
bloedvaten.
PIAMATER
= zachte hersenvlies, deze ligt tegen het
hersenoppervlak en volgt alle sulci en gyri. De piamater is het vaatvlies van de hersenen en het
ruggenmerg, het bevat veel bloedvaten die de hersenen en het ruggenmerg voeden.
De hersenvliezen bevinden zich ook om het ruggenmerg. In het wervelkanaal ligt de duramater vrij
van de wand. Het is daar van de periostbekleding gescheiden door de EPIDURALE RUIMTE. In de
epidurale ruimte bevinden zich de uittredende spinale zenuwen, veel bloedvaten en vetweefsel
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
107
(epidurale anaesthesie). Het deel van de duramater dat zich om het ruggenmerg bevindt wordt
daarom ook de DURAZAK genoemd. De durazak eindigt ter hoogte van S2/3.
HET VENTRIKELSYSTEEM EN DE LIQUORCIRCULATIE



De 1e en 2e VENTRIKEL = LATERALE VENTRIKELS
bevinden zich in de hemisferen van de grote hersenen. Ze
hebben een hoornachtige vorm. Ze staan in verbinding
met de 3e ventrikel via de openingen van Monroe
(foramina interventriculares).
De 3e VENTRIKEL bevindt zich in de tussenhersenen. Hij
staat via de aquaductus cerebri = kanaaltje van Sylvius in
verbinding met de 4e ventrikel. De aquaductus cerebri
loopt door de middenhersenen.
De 4e VENTRIKEL ligt tussen de pons en de kleine
hersenen en tevens in het verlengde merg. De 4e
ventrikel staat via openingen (van Luska en Magendie) in
verbinding met de sub-arachnoidale ruimte. Het
liquorkanaal zet zich vanaf de 4e ventrikel voort in het
centrale kanaaltje dat door het ruggenmerg loopt.
CISTERNEN zijn verwijdingen van de sub-arachnoidale ruimte. Bij een sub-occipitale liquorpunctie
wordt de liquor verkregen uit de cisterna magna. Deze bevindt zich onder de kleine hersenen.
LIQUORPRODUCIE EN AFVOER




De liquor-cerebro-spinalis wordt geproduceerd door ependymcellen, deze bevinden zich als
binnenbekleding in de liquorwegen en op de plexus chorioideus.
De plexus chorioideus is een franje-achtige uitstulping van de piamater, de plexus
chorioideus bevindt zich in alle ventrikels.
De totale HOEVEELHEID liquor bedraagt ± 150 ml.
De RESORPTIE van liquor terug naar het bloed, vindt plaats via de durale sinussen.
FUNCTIE VAN DE LIQUOR:
1.
2.
3.
4.
Stootkussen.
Voeding van het hersenoppervlak.
Opname van afvalstoffen.
Warmte buffer.
BLOEDVOORZIENING VAN DE
HERSENEN
De bloedtoevoer van de hersenen vindt plaats
via de beide halsslagaders (arteria carotis) en
de slagaders die door de dwarsuitsteeksels
van de hals-wervels lopen (arteria
vertebralis). Onder de hypothalamus rond het
chiasma opticum komen deze vaten bij elkaar
in de CIRKEL VAN WILLIS = CIRCULUS
ARTERIOSUS.
Vanuit de cirkel van Willis ontspringen vaten
die door de subarachnoidale ruimte en in de
piamater lopen en de hersenen van bloed
voorzien.
De arteria cerebri media is bij een
herseninfarct nogal eens de getroffen arterie.
Deze verzorgt onder andere de zogenaamde
capsula interna. Dit is een gebied in de
hemisferen van de grote hersenen waar onder
andere de piramidebanen (motorische banen)
doorheen lopen.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
108
De bloedafvoer van de hersenen vindt plaats via de hersenvenen; deze verenigen zich tot DURALE
SINUSSEN (dit zijn grote aders die zich tussen een dubbelblad van de duramater bevinden). De
durale sinussen monden uit in de beide grote halsvenen (vena jugularis). De venae jugulares gaan
via de gemeenschappelijke hoofd-armader (vena brachiocefalica) naar de bovenste holle ader
(vena cava superior).
Samengevat: hersenvenen  durale sinussen  halsvenen  VCS.
ENKELE SYSTEMEN VAN HET
ZENUWSTELSEL
HET SENSIBEL SYSTEEM
receptoren  zenuw  ruggenmerg  thalamus 
sensibele schors

Gnostische sensibiliteit (diepe gevoel) = fijne tast,
positiezin, vibratiezin. Dit kruist (evenals de
piramidebaan) in het verlengde merg.

Vitale sensibiliteit (oppervlakkig gevoel) = pijn, temp,
grove tast. Dit kruist ter hoogte van de intredeplaats in
het ruggenmerg.
HET VISUELE SYSTEEM

Visuele prikkels uit de rechterhelft van het gezichtsveld
komen terecht in de linker hersenhelft; visuele prikkels uit de
linkerhelft van het gezichtsveld komen terecht in de rechter
hersenhelft.
MOTORISCHE SYSTEMEN
HET PIRAMIDALE SYSTEEM
Piramidecellen in motorische schors  piramidebanen  kruising in het
verlengde merg  ruggenmerg  motorische voorhoorn  zenuw 
spier.
De volgende systemen behoren tot de niet verplichte leerstof!
HET EXTRAPIRAMIDALE SYSTEEM = EPS
Dit controleert, coördineert en reguleert de werking van het piramidale systeem, (bijv. de
meebeweging van de armen tijdens het lopen). Het zorgt ook voor de expressie en
uitdrukkingsmotoriek. Het EPS werkt onbewust.
Voorbeelden van stoornissen van het EPS zijn Het EPS bestaat onder andere uit

ziekte van Parkinson
1. cerebellum

ataxie
2. substantia nigra

ziekte van Huntington
3. nucleus ruber

dronkenmansgang
4. corpus striatum
5. extra piramidale banen
6. motorische voorhoorn
HET LIMBISCH SYSTEEM
Dit regelt de emotionele reacties en de emotionele stemming. Het bestaat uit delen van de
hersenen die over het algemeen rond het corpus callosum (verbindingsbalk van de beide
hemisferen) zijn gelegen. Het limbisch systeem bestaat onder andere uit:
1. reukhersenen
2. hypothalamus
3. thalamus
4. reticulaire substantie
5. commissura anterior
6. fornix
7. hippocampus
8. cingulus
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
109
ZINTUIGEN
Vragen ter oriëntatie en oefening
BEGRIPPEN, PIJN, TAST, TEMPERATUUR, REUK, SMAAK
1.
Wat is het verschil tussen de drempelwaarde en de onderscheidingsdrempel van een zintuig.
2.
Wat wordt er bedoeld met een adequate prikkel voor een zintuig.
3.
Wat wordt er bedoeld met de uitspraak: "Een zintuig geeft bij een niet-adequate prikkel,
toch een specifieke gewaarwording!"
4.
Wat is het verschil tussen adaptatie en accommodatie van het oog.
5.
Beschrijf de betekenis van het begrip selectiviteit of specifieke gevoeligheid.
6.
Geef een indeling van de zintuigen.
7.
Noem 4 soorten zintuigcellen (receptoren) en geef een voorbeeld van elk.
8.
Welke twee soorten pijn kun je onderscheiden.
9.
In welke delen van het lichaam bevinden zich veel pijnreceptoren.
10.
In welke soort weefsel bevinden zich geen pijnreceptoren.
11.
Noem 7 soorten van tastkwaliteiten.
12.
Welke soort temperatuurzintuigen komt het meeste voor: de koude- of de warmtezintuigen?
13.
Hoe hoog moet de temperatuur zijn om naast hitte ook pijn waar te nemen.
14.
Waar liggen de receptoren die de inwendige temperatuur van het lichaam waarnemen.
15.
In welk gedeelte van de neus bevindt zich het reukslijmvlies.
16.
Welke functies heeft het reukvermogen.
17.
Beschrijf de mate van adaptatie van de reuk.
18.
Beschrijf de innervatie van het reukslijmvlies.
19.
Maak een tekening van de tong en geef de smaakzones erop aan.
20.
Welke soorten tongpapillen kun je onderscheiden.
21.
In welke gedeelten van de mond bevinden zich smaakreceptoren.
HET OOG
22.
Wat is de Latijnse naam van het oog.
23.
Wat is de Latijnse naam van de oogkas.
24.
Welke botstukken nemen deel aan de vorming van de oogkas (geef ook de Latijnse
benamingen).
25.
Uit welke drie lagen bestaat de wand van het oog.
26.
Wat is de cornea en waar bevindt hij zich.
27.
Welk vlies bevat de bloedvaten die zorgen voor de bloedvoorziening van het oog.
28.
Uit welk vlies komt de iris voort.
29.
Welke spiertjes zorgen voor verwijding en vernauwing van de pupil.
30.
Beschrijf de ligging van de voorste - en achterste oogkamer.
31.
Beschrijf de aanmaak en afvoer van het oogvocht.
32.
Wat is de functie van de lens van het oog.
33.
Aan welk deel van het oog is de lens opgehangen.
34.
Als de ciliarspier zich samentrekt, wordt de lens dan platter of boller; en waarom is dat zo.
35.
Is bij 'staren' de lens plat of bol van vorm.
36.
Waar bestaat het glasachtig lichaam voor het grootste gedeelte uit.
37.
Uit welke twee bladen bestaat de retina.
38.
In welk deel van het oog bevinden zich de staafjes en de kegeltjes.
39.
Hoe is ongeveer de verdeling (aantal) van de staafjes en de kegeltjes.
40.
Wat is de functie van de staafjes.
41.
Wat is de functie van de kegeltjes.
42.
Wat is de gele vlek van het oog.
43.
Wat is de blinde vlek van het oog.
44.
Wat is de oorzaak van nachtblindheid.
45.
Welke functie heeft vitamine A met betrekking tot het zien.
46.
Wat is de duur van de lichtadaptatie.
47.
Wat is de duur van de donkeradaptatie.
48.
Door welke spieren komen de oogbewegingen tot stand en hoe worden deze spieren
geïnnerveerd.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
110
49.
50.
51.
Beschrijf de ligging van de traanklier.
Waar mondt de traanbuis in uit.
Wat is de conjunctiva en waar bevindt het zich.
STREEP DOOR WAT NIET VAN TOEPASSING IS
52.
Myopie = bijziendheid / verziendheid; dat wil zeggen dat je dan niet scherp in de verte /
dichtbij kunt zien. De oorzaak is meestal dat de oogbol te lang / kort is. Dit kan gecorrigeerd
worden door een bril of lenzen met negatieve / positieve glazen.
53.
Hypermetropie = bijziendheid / verziendheid; dat wil zeggen dat je dan niet scherp in de
verte / dichtbij kunt zien. De oorzaak is meestal dat de oogbol te lang / kort is. Dit kan
gecorrigeerd worden door een bril of lenzen met negatieve / positieve glazen.
54.
Positieve glazen zijn vergrootglazen / verkleinglazen.
HET GEHOORORGAAN
55.
In welk botstuk ligt het gehoor en evenwichtsorgaan.
56.
In welke drie delen wordt het gehoororgaan ingedeeld.
57.
Waar bestaat het uitwendig oor uit.
58.
Welke structuren bevinden zich in het middenoor.
59.
Wat is de functie van de buis van Eustachius.
60.
Waar bestaat het binnenoor (labyrint) uit.
61.
Welke delen van het binnenoor behoren tot het evenwichtsorgaan.
62.
Welke vloeistof bevindt zich in het benig labyrint en welke in het vliezig labyrint.
63.
Hoeveel windingen heeft de cochlea (slakkenhuis).
64.
Beschrijf de weg die de geluidstrillingen in het oor afleggen, welke structuren worden daarbij
achtereenvolgens in trilling gebracht.
65.
In welk gedeelte van het binnenoor worden geluidstrillingen omgezet in zenuwimpulsen.
Beschrijf dit orgaan.
66.
Via welke zenuw worden de prikkels overgebracht naar de hersenen.
67.
In welk deel van de cochlea worden lage tonen geregistreerd.
HET EVENWICHTSORGAAN
68.
Uit welke delen bestaat het evenwichtsorgaan.
69.
Wat is de functie van deze verschillende delen.
70.
In welke delen bevinden zich de otolieten.
71.
Waar bestaan de otolieten uit.
72.
Hoe heet de verwijding van de halfcirkelvormige kanalen en wat bevindt zich hierin.
73.
Welke organen werken samen bij het bewaren van het evenwicht.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
111
LEERSTOF
BEGRIPPEN BETREFFENDE DE ZINTUIGLIJKE WAARNEMING
1. ADAPTATIE = Aanpassing van het zintuig aan de prikkelsterkte. Bijvoorbeeld het
reukvermogen adapteert zeer snel; na één seconde ruik je nog maar de helft van wat je aan het
begin van die seconde rook. Een ring voel je na enige tijd niet meer zitten. Pijn adapteert NIET.
2. ACCOMMODATIE = Aanpassing van het oog (scherpstellen) aan de afstand tot het visuele
object (dat wat je ziet).
3. DREMPELWAARDE = De minimale sterkte van de prikkel waarbij je deze nog waarneemt. De
sterkte van de prikkel moet boven de drempelwaarde komen om hem te kunnen waarnemen. Als
de prikkel te zwak is neem je hem helemaal niet waar. De drempelwaarde is beïnvloedbaar door de
aandacht en de adaptatie.
4. ONDERSCHEIDINGSDREMPEL = het minimale verschil in prikkelsterkte dat je nog kan
waarnemen. Bijvoorbeeld hoeveel decibel moet de muziek luider gezet zijn voor je hoort dat het
luider is geworden; hoeveel suiker moet je meer in de thee doen om te merken dat het zoeter is
geworden. (Licht: 1%; geluid: 15%). De onderscheidingsdrempel is benvloedbaar door de
uitgangswaarde (sterkte) van de prikkel en de aandacht. Bijvoorbeeld als het licht zeer fel is neem
je het niet meer waar als het nog feller wordt. Bij een normale (optimale) lichtsterke neem je, als
je aandacht er op gericht is, een verandering in sterke van 1% al waar.
5. SELECTIVITEIT (specifieke gevoeligheid): Je kunt geluiden waarnemen die liggen tussen een
toonhoogte van 20 - 20.000 Hertz. Je kunt de kleuren van de regenboog zien. Je kunt geen
geluiden waarnemen of kleuren zien die buiten dit spectrum liggen, bijvoorbeeld tonen van 40.000
Hertz of de kleuren infrarood en ultraviolet neem je niet waar.
6. ADEQUATE PRIKKEL (passende prikkel): Een adequate prikkel voor het oog is licht, voor het
oor geluid, voor de neus geurstoffen etc.
7. SPECIFIEKE GEWAARWORDING = Een zintuig neemt altijd die prikkel waar waarvoor het
zintuig bedoeld is. Het oog neemt ook bij een niet adequate prikkel toch licht waar. Het oor, de
neus etc. idem. Bijvoorbeeld bij een klap op het oog (dat is een inadequate prikkel) zie je
sterretjes.
INDELING VAN ZINTUIGEN
1. Telereceptoren. Deze ontvangen prikkels die van verderaf, buiten het lichaam komen;
bijvoorbeeld licht, geluid, reukstoffen. (Tele = verder weg. Vergelijk: telefonie, televisie,
telepathie, teleporteren).
2. Exteroreceptoren. Deze nemen prikkels waar die de oppervlakte van het lichaam raken;
bijvoorbeeld tast, smaak, warmte en koude.
3. Interoreceptoren. Deze nemen prikkels in het inwendige van het lichaam waar;
bijvoorbeeld de inwendige temperatuur. Veel interoreceptoren werken onbewust;
bijvoorbeeld: pH van het bloed, osmotische waarde van het bloed, O2 saturatie,
hormoongehaltes etc.
4. Proprioreceptoren. Dit zijn de receptoren voor waarneming van de bewegingen en de
stand van het lichaam, met andere woorden: de receptoren voor de spierspanning en de
gewrichtszin. Er bevinden zich zeel veel proprioreceptoren in de spieren en de gewrichten,
vandaar dat ze een eigen benaming hebben gekregen.
SOORTEN ZINTUIGCELLEN
1. Mechanoreceptoren: nemen mechanische prikkels waar zoals: trillingen, geluid, tast.
2. Chemoreceptoren: nemen chemische stoffen waar zoals: geur, smaak, pH,
hormoongehaltes.
3. Thermoreceptoren: nemen warmte en koude waar.
4. Elektromagnetische receptoren: dit zijn de receptoren van het netvlies van het oog.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
112
PIJN
Er zijn twee soorten pijn:
1. Stekende, scherpe, snijdende, snelle, goed te lokaliseren pijn.
2. Zeurende, kloppende, doffe, langzame, slecht te lokaliseren pijn.
Pijn wordt geregistreerd door pijnreceptoren (vrije zenuwuiteinden).
Deze reageren op: rek en druk, stoornissen in de bloedvoorziening en op chemische stoffen die bij
weefselbeschadiging vrijkomen.
De pijnreceptoren bevinden zich in groot aantal in de huid, de lichaamsvliezen, de gewrichten, de
keelwand en de wand van de grote bloedvaten. Ze bevinden zich in kleiner aantal in de organen.
Ze bevinden zich niet in het hersenweefsel.
PIJN ADAPTEERT NIET
Hoe langer de pijn aanhoudt hoe erger het wordt en hoe moeilijker het wordt om het te bestrijden.
TAST
Er zijn
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
aparte zintuigorgaantjes en zenuwvezels voor de volgende tastkwaliteiten:
fijne tast (bijvoorbeeld het verschil voelen tussen verschillende soorten papier)
grove tast (grove aanrakingen)
druk
langzame vibratie
snelle vibratie
spierzin = het waarnemen van de spierspanning en spierlengte
gewrichtszin = het waarnemen van de stand van een gewricht
TEMPERATUURWAARNEMING
(warmte/koude, lokalisatie, globale hoeveelheid van receptoren)
Er zijn aparte receptoren voor warmte en koude. Ze liggen voornamelijk in de huid.
De receptoren bestaan uit vrije zenuweindigingen.
De koude-zintuigen liggen oppervlakkiger in de huid dan de warmte-zintuigen.
Het aantal koude-zintuigen is hoger dan het aantal warmte-zintuigen.
Wanneer de waargenomen temperatuur boven de 41o C. stijgt wordt naast hitte ook pijn
waargenomen.
Het blijkt dat de koude-zintuigen eigenlijk de 'onaangename en gevaarlijke' koude en hitte
registreren en dat de warmte zintuigen alleen de 'aangename' warmte registreren.
Er zijn ook zintuigen voor de waarneming van de inwendige temperatuur van het lichaam. Deze
zintuigen registreren de temperatuur van het bloed en liggen in de hypothalamus (deel van de
hersenen).
REUK
(functie, lokalisatie, oppervlakte van het reukslijmvlies, innervatie = verloop van de reukzenuwbanen)
De functie van het reukvermogen is het opwekken van: eetlust, secretie van
spijsverteringssappen, genot, seksueel verlangen, afkeer (stinkdier).
De reuk heeft een belangrijke functie bij de smaakwaarneming, als je niet kunt ruiken proef je
ook heel weinig (verkoudheid).
Het reukvermogen heeft ook een waarschuwingsfunctie tegen bijv. giftige stoffen, bedorven
voedsel, slechte lichaamshygiëne.
Reuk adapteert zeer snel (50% in 1e seconde, daarna langzamer).
Het reukslijmvlies bevindt zich in de bovenste neusgangen en heeft een oppervlakte van ± 5 cm2
(bij de hond is dit wel 50 - 80 cm2).
Innervatie van het reukslijmvlies gebeurt door de reukzenuwen. Deze liggen beiderzijds boven de
zeefplaat. Uitlopers van de reukzenuwen gaan door de zeefplaat naar het reukslijmvlies. De
reukzenuw is de 1e hersenzenuw of Nervus Olfactorius.
Reukstoffen moeten in water (slijm) opgelost zijn om tot de zintuigharen (ciliën) door te dringen.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
113
SMAAK
(lokalisatie, smaakzones, soorten tongpapillen)
Lokalisatie: tong, gehemelte, keelwand.
Smaakzones:
1. Zoet wordt het beste waargenomen door de punt van de tong.
2. Zuur wordt het beste waargenomen door de achterrand van de tong.
3. Zout wordt het beste waargenomen door de voorrand van de tong.
4. Bitter wordt het beste waargenomen door de tongwortel.
De smaakwaarneming komt voor een belangrijk deel tot stand door het reukvermogen.
Tongpapillen:
1. draadvormige (deze bevatten geen smaakknoppen)
2. paddestoelvormige
3. omwalde
Smaakknoppen = smaakreceptoren vinden we:
1. op de gehele tong (maar niet op de draadvormige papillen)
2. op het gehemelte
3. in de keelwand
OOG
Oog
= oculus
Oogkas = orbita
BOTSTUKKEN DIE DEELNEMEN AAN DE VORMING VAN DE OOGKAS
1.
2.
3.
4.
5.
6.
voorhoofdsbeen
bovenkaak
jukbeen
traanbeen
zeefbeen
wiggebeen
=
=
=
=
=
=
os
os
os
os
os
os
frontale
maxillare
zygomaticum
lacrimale
ethmoidale
sphenoidale
OOGROKKEN VAN BUITEN NAAR BINNEN
1. harde oogrok
2. vaatvlies
3. netvlies
= sclera
= choroidea
= retina
CORNEA
Het hoornvlies of cornea is het doorzichtige vlies aan de voorkant van het oog. Het is een
voortzetting van de sclera.
IRIS
De iris is een voortzetting van de choroidea.
Bij bruine ogen bevat de iris meer pigment dan bij blauwe ogen.
De opening in de iris is de pupil.
De grootte van de pupil wordt geregeld door de m. dilator pupillae en de m. sfincter pupillae.
LENS
De lens is via lensvezels (zonula vezels) opgehangen aan het straalvormig lichaam = corpus ciliare.
In het corpus ciliare bevindt zich de accommodatiespier (ciliarspier). Dit is een kringspier; als deze
zich samentrekt neemt de lens een bollere vorm aan, dit dient voor zien van dichtbij.
OOGKAMERS EN KAMERVOCHT
De voorste oogkamer ligt vóór de iris en achter de cornea.
De achterste oogkamer ligt achter de iris en voor en om de lens.
Het kamervocht wordt in de achterste oogkamer geproduceerd door het corpus ciliare en de iris;
het stroomt via de pupil naar de voorste oogkamer; hier wordt het kamervocht door het kanaal van
Schlemm geresorbeerd naar het bloed.
Bij een verhoogde kamerdruk spreken we van glaucoom.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
114
GLASACHTIG LICHAAM
Het glasachtig lichaam = corpus vitreum vult de oogbol voor een groot gedeelte; het bestaat voor
98 % uit water maar het heeft toch een stevige geleiachtige structuur.
BOUW EN FUNCTIE VAN DE RETINA
De retina bestaat van buiten naar binnen uit een pigmentblad en een zintuigblad. Het is bezet met
staafjes en kegeltjes.
De staafjes (± 100 miljoen) dienen voor het zien van grijsnuances en het zien bij weinig licht.
De kegeltjes (± 20 miljoen) dienen voor kleuren zien, ze hebben veel licht nodig.
Er zijn drie soorten kegeltjes n.l. voor: blauw, groen en rood.
De gele vlek (macula) is bezet met zeer veel kegeltjes, je kunt hier zeer scherp - en in kleur mee
zien.
De blinde vlek (papil) bevat geen staafjes en kegeltjes, het is de plaats waar de oogzenuw het
netvlies verlaat.
Bij lichtinval worden bepaalde chemische stoffen (o.a. rhodopsine) in de staafjes en kegeltjes
omgezet, dit leidt tot prikkeling van de gezichtszenuw (= N.II = N.opticus).
Voor de aanmaak van rhodopsine is vitamine-A nodig.
De adaptatie aan licht vindt plaats d.m.v. regeling pupilwijdte, dit duurt  1 min.
De donkeradaptatie duurt ± 30 min. (tot 2 uur). Hierbij past ook de hoeveelheid rhodopsine zich
aan.
OOGSPIEREN
Latijn
1
2
3
4
5
6
m.
m.
m.
m.
m.
m.
Bovenste rechte oogspier
Onderste rechte oogspier
Binnenste rechte oogspier
Onderste schuine oogspier
Bovenste schuine oogspier
Buitenste rechte oogspier
rectus superior
rectus inferior
rectus medialis
obliquus inferior
obliquus superior
rectus lateralis
Innervatie
N.III = N.oculomotorius
N.III = N.oculomotorius
N.III = N.oculomotorius
N.III = N.oculomotorius
N.IV = N.trochlearis
N.VI = N.abducens
STRUCTUREN BIJ HET OOG
1.
2.
3.
4.
Traanklier = glandula lacrimalis, ligging: achter de wenkbrauw, boven de oogbol.
Traanbuis = ductus lacrimalis, deze mondt uit in de onderste neusgang.
Palpebrae = oogleden.
Conjunctiva = oogbindvlies, dit bekleedt de oogleden en zet zich ook voort over de cornea.
BREKINGSAFWIJKINGEN VAN HET OOG
1. Myopie = bijziendheid.

Bijziende mensen zien van dichtbij scherp maar in de verte vaag. (Ze zijn letterlijk
kortzichtig).

Het beeld valt vóór het netvlies doordat de oogbol te lang is of omdat het hoornvlies te
veel gekromd is (te bol staat).

Correctie kan plaatsvinden door negatieve glazen.

Bijziendheid komt vaker voor dan verziendheid.
2. Hypermetropie = verziendheid.

Verziende mensen zien van dichtbij vaag maar in de verte wel scherp.

Het beeld valt achter het netvlies doordat de oogbol te kort is of omdat het hoornvlies
te weinig gekromd is (te plat staat).

Correctie kan plaatsvinden door positieve glazen.
3. Astigmatisme = cilindrische afwijking.

Het hoornvlies is dan niet helemaal bolrond; het is bijvoorbeeld in het horizontale vlak
meer gekromd dan in het verticale vlak.

Correctie vindt plaats door cilindrische (speciaal geslepen) glazen.
4. Presbyopie = ouderdomsverziendheid.

Bij het ouder worden neemt de elasticiteit van de ooglens af, daardoor kan het oog zich
niet meer scherpstellen op dichtbij gelegen beelden.

De oudere heeft een leesbril nodig; deze heeft positieve glazen.
5. Emmetropie = normaal oog.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
115
GEHOOROORGAAN
Gehoororgaan = Auris
LIGGING
Het gehoororgaan ligt grotendeels in het rotsbeen = pars petrosum;
het rotsbeen is een onderdeel van het slaapbeen = os temporale.
DELEN
We kunnen aan het gehoororgaan onderscheiden:
1. buitenoor = uitwendig oor
2. middenoor
3. binnenoor = inwendig oor
Het buitenoor = auris externa bestaat uit:
1. Oorschelp = auricula
2. Uitwendige gehoorgang = meatus acusticus externus,
lengte± 2,5 cm,
bevat: cerumenkliertjes + haartjes.
TROMMELVLIES
Op de overgang van buitenoor naar binnenoor vinden we het trommelvlies = membrana tympani,
grootte: 1 cm doorsnede, kleur: parelmoer-grijs, glanzend.
Functie: overbrengen van luchttrillingen (geluid) op gehoorbeentjes.
MIDDENOOR = auris media = trommelholte = cavum tympani
bevat:
1. hamer = malleus
2. aambeeld = incus
3. stijgbeugel = stapes
4. ovale venster = venestra vestibuli
5. ronde venster = venestra cochlea
6. opening van de buis van Eustachius
7. openingen naar de mastoidcellen
De gehoorbeentjes zijn d.m.v. synoviale gewrichtjes met elkaar verbonden.
BINNENOOR = labyrint
Bestaat uit:
1. slakkenhuis = COCHLEA
2. drie halfcirkelvormige kanalen = canales semi-circulaires
3. de voorhof = vestibulum, deze bevat het:
 ovale zakje = utriculus
 ronde zakje = sacculus
Het benig labyrint is gevuld met perilymfe.
Het vliezig labyrint is gevuld met endolymfe.
BOUW VAN DE COCHLEA
De cochlea bevat een opstijgende trap, deze begint bij het ovale venster. Het gaat op de top van
het slakkenhuis over in de neerdalende trap die eindigt op het ronde venster.

opstijgende trap = scala vestibuli

omkeerpunt op de top van het slakkenhuis = helicotrema

neerdalende trap = scala tympani
DUCTUS COCHLEARIS EN ORGAAN VAN CORTI
Tussen de beide trappen bevindt zich de vliezige slakkenhuisgang = DUCTUS COCHLEARIS
= scala media = middengang.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
116
De ductus cochlearis is gevuld met endolymfe en bevat:
1. ORGAAN VAN CORTI met zintuigharen
2. dakmembraan of dekmembraan = membrana tectoria
3. membraan van Reissner, dit grenst aan de opstijgende trap
4. basaal membraan, dit grenst aan de neerdalende trap
Bewegingen van het trommelvlies worden via de gehoorbeentjes overgebracht op het
ovale venster. Dit brengt de perilymfe in de cochlea in trilling. Deze trilling wordt via het
basale membraan overgebracht op het orgaan van Corti.
De zintuigharen in het orgaan van Corti trillen tegen het dakmembraan, dit veroorzaakt
het optreden van zenuwprikkels in de zintuigharen. De prikkels worden via de
gehoorzenuw = N. VIII = nervus vestibulo-cochlearis, overgebracht naar de hersenen.
BIJZONDERHEDEN VAN DE COCHLEA
De cochlea heeft 2½ winding
Het begin van de cochlea (dichtbij het ovale - en ronde venster) registreert hoge tonen
De top van de cochlea (bij het helicotrema) registreert lage tonen
De oorschelp en de uitwendige gehoorgang versterken de luchttrillingen (= het geluid) ± 3x
De gehoorbeentjes versterken de trillingen ± 20x.
Niet verplichte stof
In het middenoor bevinden zich twee spiertjes:
1. m.tensor tympani  deze zit vast aan de hamer (malleus), hij wordt geïnnerveerd door de
N.mandibularis (N.V)
2. m.stapedius  deze zit vast aan de stijgbeugel (stapes), deze wordt geïnnerveerd door de
N.facialis (N.VII).
Bij te harde geluiden spannen ze aan en dempen daardoor de bewegingen van het trommelvlies en
de gehoorbeentjes.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
117
EVENWICHTSORGAAN
Ligging: in rotsbeen (= onderdeel van slaapbeen).
Het evenwichtsorgaan bestaat uit:
1. Voorhof = Vestibulum, deze bevat

het ovale zakje = utriculus

het ronde zakje = sacculus
2. Drie halfcirkelvormige kanalen = canales
semicirculaires
UTRICULUS = OVALE ZAKJE
De utriculus dient voor waarneming van bewegingen
(= versnellingen en vertragingen) in het horizontale vlak
. Bijvoorbeeld accelereren in een raceauto.
De utriculus ligt boven de sacculus en dichter bij de drie
halfcirkelvormige kanalen
(de utriculus ligt cranio-lateraal t.o.v. de sacculus).
SACCULUS = RONDE ZAKJE
De sacculus dient voor waarneming van bewegingen in het
verticale vlak . Bijvoorbeeld opstijgen in een raket. De sacculus ligt onder de utriculus.
CANALES SEMICIRCULAIRES = HALFCIRKELVORMIGE KANALEN
De canales semicirculaires dienen voor waarneming van draaibewegingen.
MACULA EN OTOLIETEN
De macula (= plek of plaats) bevindt zich in de utriculus en in de sacculus. Deze bevat zintuigharen
waarop zich OTOLIETEN = statolieten = kalksteentjes bevinden. De kalksteentjes zitten met
een soort gelei vast aan de zintuigharen.
Deze otolieten reageren onder invloed van de zwaartekracht op de stand van het hoofd en onder
invloed van de wet van de traagheid op bewegingen. Ze verbuigen dan de zintuigharen waardoor
een zenuwprikkel ontstaat die via N.VIII naar de hersenen gaat.
AMPULLA
De ampulla is een verwijding in de halfcirkelvormige kanalen. Hierin bevindt zich een kam = crista
= zintuigharen. Deze reageren op bewegingen van de endolymfe in de halfcirkelvormige kanalen.
EVENWICHT
ontstaat door samenwerking van:
1. evenwichtsorgaan
2. zien
3. spierzin
4. gewrichtszin
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
118
GESLACHTSORGANEN
Vragen ter oriëntatie en oefening
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
Wat is het verschil tussen primaire en secundaire geslachtskenmerken en geef voorbeelden
van primaire en secundaire geslachtskenmerken bij de man en de vrouw.
Wat is de betekenis van de begrippen: menarchie; menopauze en climacterium.
Welke delen behoren tot de uitwendige vrouwelijke geslachtsorganen (=vulva).
Wat is het vestibulum vaginae en welke openingen bevat het. Geef ook aan waar zich de
uitmondingen van de kliertjes van Bartholini en Skéne bevinden.
Welke delen behoren tot de inwendige vrouwelijke geslachtsorganen.
Maak een schematische tekening van de structuren die de zaadcel passeert voordat hij in
de eileider komt en geef de benamingen (inclusief medische) van deze structuren aan.
Maak een schematische tekening van de uterus, tubae, ovaria en de vagina.
Geef de volgende delen van de uterus in de tekening aan: fundus, corpus, cavum, cervix,
portio, cervixkanaal met slijmprop.
Aan de tuba worden de volgende delen onderscheiden: infundibulum; fimbriae; ampulla;
isthmus. Geef op een schematische tekening aan waar deze delen zich bevinden.
Geef bij de vagina de schedegewelven aan.
Benoem de lagen van de wand van de uterus en uit welk soort weefsel bestaan deze lagen.
Wat bedoelen we met de termen anteversie, anteflexie en retroflexie in relatie tot de
ligging van de uterus; wat is de normale stand van de uterus.
Als bij een vrouw de linker tuba verstopt is en het rechter ovarium geen eicellen
produceert, kan deze vrouw dan toch zwanger raken. Motiveer je antwoord.
Aan welke banden is de baarmoeder opgehangen.
Wat is er aan de hand bij een prolapsus uteri.
Door welk kanaal loopt het ligamentum teres uteri.
Beschrijf de bouw van de wand van de tuba.
Op welke wijze vindt transport van de eicel in de tuba plaats.
Beschrijf van het ovarium de bouw, de grootte, de vorm en de functies.
Beschrijf de bouw van de wand van de vagina.
Wat is de functie van de bacillen van Döderlein.
Wat is het verschil tussen het perineum en het peritoneum.
Wat is en waar bevinden zich: het perineum, het hymen en het cavum douglasi (holte van
Douglas).
Waar vindt de bevruchting van de eicel meestal plaats.
Wat is de duur van de bevruchtingsmogelijkheid.
Wat is de medische term voor 'bevruchting'.
Wat is de betekenis van de woorden; ovulatie en nidatie.
Op welke wijzen wordt er bij de vrouw voorkomen dat bacteriën vanuit de buitenwereld de
buikholte infecteren; noem vijf redenen.
Hoeveel chromosomen bevat de zojuist bevruchte eicel.
Wat is het meest kenmerkende verschil tussen de afmetingen van het bekken van de man
en de vrouw.
Beschrijf de menstruele cyclus en de hormonen die daar invloed op hebben; geef ook aan
in welke organen deze hormonen worden geproduceerd.
Welke werkingen heeft het hormoon oestron.
Welke werkingen heeft het hormoon progesteron.
Waar worden FSH en LH gemaakt en welke werkingen oefenen ze uit op de ovaria.
Welke werkingen hebben FSH en LH bij de man.
Welke werkingen heeft het hormoon testosteron.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
119
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
Benoem op een afbeelding van de mannelijke
geslachtsorganen de aangegeven structuren.
In de penis bevinden zich een aantal zwellichamen. Wat is
de medische benaming van deze zwellichamen.
Door welk zwellichaam loopt de urethra.
Bevinden er zich in de vrouwelijke geslachtsorganen ook
zwellichamen en zo ja, waar?
Wat is de functie van de kliertjes van Bartholini en de
kliertjes van Cowper; welke behoren bij de vrouw, welke
behoren bij de man.
Beschrijf van de testes de ligging, bouw en functies.
In welk gedeelte van de testis worden de zaadcellen (spermatogoniën) gevormd.
In de testis bevinden zich de cellen van Leydig. Wat is de functie van deze cellen en waar
bevinden zij zich in de testis.
Door welke cellen wordt testosteron gevormd.
Beschrijf de ligging, bouw en functie van de epididymis (bijbal).
Beschrijf het verloop van de ductus deferens (zaadleider).
Beschrijf de grootte, de ligging en de functie van de zaadblaasjes.
Beschrijf de grootte, de ligging, de bouw en de functie van de prostaat.
Op welke wijze worden de zaadcellen voortbewogen.
Geef de medische benaming van de volgende onderdelen; zet erbij of ze tot de vrouwelijke
of de mannelijke geslachtsorganen behoren en vermeld of ze enkel of gepaard aangelegd
zijn (of er één of twee van zijn):
a. baarmoeder
b. baarmoederhals
c. balzak
d. bijbal
e. eierstok
f.
eikel
g. eileider
h. grote schaamlip
i.
kleine schaamlip
j.
kittelaar
k. lieskanaal
l.
maagdenvlies
m. schede
n. venusheuvel
o. voorstanderklier
p. zaadbal
q. zaadblaasje
r.
zaadleider
s. zaadstreng
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
120
LEERSTOF
BEGRIPPEN
Primaire geslachtskenmerken
Deze zijn reeds bij de geboorte aanwezig, het zijn de kenmerken waaraan je ziet dat het een
jongetje of een meisje is.
Secundaire geslachtskenmerken
Deze ontstaan onder invloed van de geslachtshormonen in de puberteit zoals bij de vrouw:
borsten, meer onderhuids vetweefsel en breder bekken; en bij de man: baard, lagere stem en
meer spierweefsel.
Menarche
= tijdstip van de eerste menstruatie (11-18jr).
Climacterium
= overgangstijd bij de vrouw (45-55jr).
Menopauze
= ophouden van de menstruele cyclus.
De vrouwelijke geslachtsorganen worden ingedeeld in uitwendige en inwendige vrouwelijke
geslachtsorganen. Bij de man wordt deze indeling niet gehanteerd.
UITWENDIGE VROUWELIJKE GESLACHTSORGANEN = VULVA
De onderdelen van de vulva zijn:
1. Grote schaamlippen = labia majora
2. Kleine schaamlippen = labia minora
3. Kittelaar = clitoris
4. Uitmonding van de urethra = meatus urinarius, deze bevindt zich ongeveer in het midden
tussen de vagina en de clitoris
5. Uitmonding van de vagina = voorhof = vestibulum vaginae
6. Maagdenvlies = hymen
7. Slijmvormende kliertjes = kliertjes van Bartholini, deze monden uit aan de binnenkant van
de labia minora
8. Geurvormende kliertjes van Skene, deze monden beiderzijds uit naast de meatus urinarius
9. Perineum = huidgebied tussen vagina en anus
INWENDIGE VROUWELIJKE GESLACHTSORGANEN
1.
2.
3.
4.
5.
Baarmoeder = uterus
Eileiders = tubae = salpinges (ev. salpinx)
Eierstokken = ovaria
Schede = vagina
Ophangbanden (ligamenten) van de uterus
ADNEXUM
Het adnexum, adnex of adnexa is het gebied rond de uterus met de structuren die daarin liggen.
De tubae, ovaria en ligamenten van de uterus liggen in het adnexum.
VAGINA
Bouw van de wand:
1. Slijmvlies = meerlagig plaveiselepitheel
(het vaginaal slijmvlies van een kind bestaat nog uit kubisch epitheel; dit is minder
resistent tegen infecties; onder invloed van oestron verandert het in het sterkere
plaveiselepitheel)
2. Glad spierweefsel (vnl. longitudinaal = in lengterichting)
3. Elastisch bindweefsel
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
121
BACILLEN VAN DÖDERLEIN
In de vagina bevinden zich de bacillen van Döderlein, deze produceren melkzuur (uit glucose) en
maken daardoor het milieu in de vagina zuur.
Door dit zure milieu worden bacteriën gedood; het is een onderdeel van het afweersysteem van de
vrouw tegen opstijgende infecties.
Echter, ook de spermacellen kunnen slecht tegen een zuur milieu, daarom voegt de prostaat een
alkalische vloeistof aan het sperma toe die dit zure milieu tijdelijk neutraliseert.
UTERUS = BAARMOEDER
LIGGING
De uterus ligt intraperitoneaal, naar voren gebogen op
de blaas.
Anteversie
= de naar voren gebogen ligging van de cervix ten
opzichte van de vagina.
Anteflexie
= de naar voren gebogen ligging van het corpus uteri
ten opzichte van de cervix en de vagina.
Retroflexie
= een (pathologische) naar achteren gebogen ligging
van de uterus.
WAND VAN DE UTERUS
+ soort weefsel (van binnen naar buiten)
1. ENDOMETRIUM = meerlagig cilindrisch epitheel
2. MYOMETRIUM = glad spierweefsel
3. PERIMETRIUM = bindweefsel (het perimetrium bestaat uit peritoneum dat met de uterus is
vergroeid)
UTERUS + ADNEXUM
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
122
DELEN VAN DE UTERUS
1. Fundus = gewelf of koepel
2. Corpus = lichaam
3. Isthmus = vernauwing
4. Cervix = uterushals
5. Cavum uteri = baarmoederholte
6. Portio *1 = deel van cervix dat in vagina ligt
7. Slijmprop *2
1
* Op de portio bevindt zich de overgang van het cilindrisch epitheel van de uterus naar het
plaveiselepitheel van de vagina; dit gebied is gevoelig voor baarmoederhalskanker.
*2 De slijmprop vormt een van de onderdelen van het afweersysteem van de vrouw tegen
opstijgende infecties. De slijmprop is gewoonlijk ondoorgankelijk voor bacteriën en spermatozoën;
alleen in de tijd rond de ovulatie ontstaan er kanaaltjes in waarlangs de spermatozoën kunnen
passeren. Tijdens de menstruatie is de slijmprop verdwenen.
ENKELE OPHANGBANDEN VAN DE UTERUS
1. Ligamentum teres; loopt door het lieskanaal (canalis inguinalis) naar de labia majora
(grote schaamlippen).
2. Ligamentum latum; is een dwarse plooi van het peritoneum dat als een laken over de
uterus en de ovaria ligt.
3. Ligamentum cardinale; dit is een waaiervormig ligament dat vanaf het corpus en de cervix
naar de zijwanden van het kleine bekken loopt.
OVARIA = EIERSTOKKEN





Dit zijn amandelvormige orgaantjes met een grootte van ± 4 x 2 x 1 cm en een gewicht
van ± 4 gram per stuk.
De schors bevat de zgn. primordiale of primaire follikels (blaasjes) waarin zich de eicellen
bevinden.
Bij de geboorte zijn er ± 400.000 primordiale follikels aanwezig waarvan er tijdens de
geslachtsrijpe leeftijd ± 400 rijp worden.
Als een primordiale follikel uitgroeit wordt hij Graaffse follikel genoemd.
Het merg bevat bindweefsel, bloedvaten en zenuwen.
TUBAE = SALPINGES (grieks) = EILEIDERS





De tuba heeft een wand van glad spierweefsel en trilhaarepitheel.
We onderscheiden de volgende delen aan de tuba: infundibulum (trechter) met fimbriae
(franje), ampulla (wijde deel), isthmus (nauwe deel), pars uterina (deel dat door de
uteruswand verloopt.
Het transport van de eicel vindt plaats d.m.v. de trilhaarbeweging, de (geringe) peristaltiek en
de vloeistofstroom richting uterus.
De CONCEPTIE = bevruchting vindt meestal plaats in de tuba.
Ongeveer 5 dagen na de bevruchting vindt de NIDATIE = “innesteling in de baarmoederwand”
plaats.
HET BEKKEN (niet verplichte leerstof)
Het grote bekken omgeeft de buikholte. Het kleine bekken omgeeft de
bekkenholte. De bekkeningang bevindt zich op de overgang van het
grote naar het kleine bekken. De markeringslijn van de bekkeningang =
linea arcuata of linea terminalis.
Diameters van de bekkeningang:
1. Conjugata diagonalis
2. Diameter transversa
3. Diameter obliqua
De bekkenuitgang wordt gemarkeerd door het vlak langs de onderkant van de symfyse, het
staartbeen (os coccygis) en de zitbeenknobbels (tubera ischii).
Diameters van de bekkenuitgang:
1. Conjugata.
2. Diameter transversa.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
123
DE MENSTRUELE CYCLUS
Onder invloed van FSH = follikel stimulerend hormoon uit de hypofysevoorkwab ontwikkelt zich
in het ovarium de Graaffse follikel. De Graaffse follikel is een groeiend blaasje waarin zich de
eicel bevindt. Volgroeid heeft ze een diameter van ± 1½ cm.
De Graaffse follikel produceert het hormoon oestron.
Oestron brengt het endometrium (slijmvlies van de baarmoeder) in de proliferatiefase d.w.z.
het wordt dikker en bloedvatrijker. Tevens bevordert oestron de productie van LH =
luteïniserend hormoon in de hypofysevoorkwab.
Onder invloed van LH barst de Graaffse follikel, dit is de eisprong of ovulatie.
Het achterblijvende deel van de gebarsten follikel heet gele lichaam of corpus luteum, dit
produceert het hormoon progesteron.
Progesteron brengt het endometrium in de secretiefase d.w.z. het wordt nog dikker en
vochtrijker (ideale voedingsbodem voor bevruchte eicel).
------Als de eicel niet bevrucht wordt gaat het corpus luteum te gronde (het wordt dan het corpus
albicans = witte lichaam = litteken in het ovarium); het produceert dan ook geen progesteron
meer waardoor de menstruatie ontstaat.
Bevruchting leidt tot instandhouding van het corpus luteum en de progesteronproductie (onder
invloed van HCG uit de placenta).
Na ± drie maanden gaat het corpus luteum toch te gronde, doch dan vormt de placenta
voldoende progesteron om de zwangerschap in stand te houden.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
124
GESLACHTSHORMONEN
De geslachtshormonen worden uitgebreider beschreven bij het hormoonstelsel.
Door de hypofysevoorkwab = adenohypofyse worden gonadotrope hormonen afgegeven; deze
stimuleren de geslachtsorganen. Ze staan onder invloed van een feedbackeffect (feedback wordt
uitgelegd op pagina 131).
Follikel Stimulerend Hormoon = FSH
Werking bij vrouw; stimuleert ontwikkeling Graaffse follikel en oestronproductie in Graaffse follikel.
Werking bij man; stimuleert ontwikkeling zaadcellen = spermatogenese.
Luteïniserend Hormoon = LH (ICSH)
Werking bij vrouw; stimuleert: ovulatie, ontwikkeling corpus luteum en productie progesteron in
corpus luteum.
Werking bij man; stimuleert productie testosteron in interstitiële cellen van Leydig.
Bij de man wordt LH ook ICSH = Interstitiële Cellen Stimulerend Hormoon genoemd.
Oestron
Stimuleert:
1. Ontwikkeling secundaire geslachtskenmerken
2. Proliferatie uterusslijmvlies
3. Lengtegroei en sluiten epifisairschijven
4. Productie LH
Remt: Productie FSH
Progesteron
1.
2.
3.
4.
5.
Brengt uterusslijmvlies in secretiefase
Houdt zwangerschap in stand
Stimuleert ontwikkeling borstklierweefsel
Remt productie LH en FSH
Remt werking prolactine en oxytocine
Testosteron
Stimuleert:
1. Ontwikkeling primaire en secundaire geslachtskenmerken man
2. Afdaling testes
3. Productie zaadcellen = spermatogenese
4. Productie secreet uit prostaat en zaadblaasjes
5. Spierontwikkeling en opbouw eiwitten (anabool)
6. Lengtegroei en sluiten epifisairschijven
Remt: Productie FSH en LH
Prolactine
Productie in hypofyse voorkwab
Stimuleert melksecretie
Zorgt voor handhaving corpus luteum in begin zwangerschap
Oxytocine
Productie in neurohypofyse = hypofyseachterkwab
Stimuleert weeën en melkejectie (ejectie is uitdrijving)
De werking van prolactine en oxytocine wordt geremd door progesteron
HCG = Humaan Chorion Gonadotrofine
Wordt gevormd in placenta
Heeft werking als LH, dat wil zeggen:
1. Houdt corpus luteum ± 3 maanden in stand (tezamen met prolactine, FSH en LH)
2. Stimuleert foetale bijnierschors tot vorming hormonen
3. Stimuleert foetale testes tot vorming testosteron
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
125
MANNELIJKE GESLACHTSORGANEN
De mannelijke geslachtsorganen bestaan uit: penis met zwellichamen, scrotum, testikels, bijballen,
zaadkanalen/leiders, zaadblaasjes, prostaat en kliertjes van Cowper.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
testis
bijbal = epididymis
zaadleider = ductus deferens
zaadblaasje = vesica seminalis
ductus ejaculatorius
prostaat
urineblaas
urethra
corpus spongiosum
eikel = glanspenis
corpus cavernosum
bekkenbodem (diafragma urogenitale)
zaadstreng = funiculus spermaticus
Kliertje van Cowper
PENIS
De penis bevat:
1. twee bovenste zwellichamen = corpora cavernosa
2. één onderste zwellichaam = corpus spongiosum
3. urethra, deze loopt door het corpus spongiosum
4. glanspenis of eikel, dit is een voortzetting van het corpus
spongiosum
5. preputium = voorhuid
6. bloedvaten, lymfevaten, zenuwen
ERECTIE
Erectie van de penis vindt plaats doordat de
bloedaanvoer van de zwellichamen toeneemt en de
bloedafvoer geremd wordt zodat de zwellichamen zich
vullen met bloed.
SCROTUM
Het scrotum bestaat uit een sterk gerimpelde huidplooi met veel zweetklieren. De functie hiervan is
het omlaag brengen van de temperatuur van de testes tot ± 35oC. In de wand van het scrotum
bevindt zich de cremasterspier, deze kan bij koude of seksuele prikkeling de testes dichter bij het
lichaam brengen zodat de temperatuur van de testes stijgt.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
126
TESTIS + ZAADKANAAL
tubuli seminiferi  rete testis  ductuli efferentes  ductus epididymidis  ductus deferens  ductus ejaculatorius  urethra
TESTIS = TEELBAL
Grootte: ± 5cm. Gewicht: ± 25 gram. (De rechter testis is over het algemeen zwaarder, de linker
hangt over het algemeen lager).
De testes ontwikkelen zich in de buikholte. Afdaling van de testes naar het scrotum (= descensus
testiculorum) vindt meestal in de 9e maand plaats; hiervoor is testosteron benodigd.

Een testis bevat ± 250 lobjes met in elk lobje ± 4 zaadkanaaltjes. (De totale lengte van de
zaadkanaaltjes bedraagt naar schatting ± 200 meter per testis).

De wand van de zaadkanaaltjes bestaat uit spermatogoniën en uit steuncellen van
Sertoli.

Spermatogoniën zijn de moedercellen van de zaadcellen.
(Rijpe zaadcellen heten spermatozoën).

De cellen van Sertoli helpen de zaadcellen bij hun groei en ontwikkeling en produceren
oestron.

Tussen de zaadkanaaltjes liggen de cellen van Leydig, deze produceren testosteron.
BIJBAL = EPIDIDYMIS
Deze ligt achter op de testis. In de bijbal ligt een sterk gekronkeld kanaal van 5-6 meter lang, dit
kanaal heet ductus epididymidis. De zaadkanaaltjes monden uit in de ductus epididymidis. De
bijbal dient als opslagplaats en rijpingsplaats voor de zaadcellen.
ZAADLEIDER = DUCTUS DEFERENS
Het sterk gekronkelde kanaal zet zich voort in de zaadleider.
De zaadleider is 50-60 cm lang. Hij is omgeven door een stevige spiermantel welke
verantwoordelijk is voor de peristaltiek.
De zaadleider loopt vanaf het scrotum door het lieskanaal over de liesband (= ligamentum
inguinale = ligament van poupart) heen.
Na de inwendige liesopening verloopt hij preperitoneaal door de buikholte, daarna achter de blaas
langs naar de prostaat.
Vlak voordat hij de prostaat bereikt mondt het zaadblaasje erop uit.
ZAADSTRENG = FUNICULUS SPERMATICUS
De zaadstreng ligt om de zaadleider. De zaadstreng is ± 20 cm lang en verloopt van het scrotum
tot de inwendige liesopening. De zaadstreng bestaat uit een stevig kapsel waarin zich de volgende
structuren bevinden:
1. de ductus deferens
2. spierweefsel
3. bloedvaten en lymfevaten
4. zenuwen
5. bindweefsel
DUCTUS EJACULATORIUS
Het gedeelte van de zaadleider dat door de prostaat verloopt heet ductus ejaculatorius. De
ductus ejaculatorius mondt evenals de afvoergangen van de prostaat uit in de urethra.
ZAADBLAASJES = VESICA SEMINALES
Deze zijn ± 5 cm lang. Ze monden uit in de ductus deferens vlak voordat deze de prostaat bereikt.
De zaadblaasjes produceren vloeistof welke o.a. bevat:
1. Fructose, ter voeding van de zaadcellen.
2. Prostaglandinen, deze hebben een ontspannende werking op het gladde spierweefsel van
de cervix zodat deze meer doorgankelijk wordt voor de spermatozoën.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
127
PROSTAAT = VOORSTANDERKLIER
Dit is een klier met bij jonge mannen de grootte van
een kastanje. Bij oudere mannen is de prostaat vaak
veel groter, hij kan de grootte van een sinaasappel
hebben. Hij bestaat uit 3 lobben. Hij ligt onder de
urineblaas. De urethra loopt er dwars doorheen. De
prostaat produceert een alkalische vloeistof welke via
± 15 openingen naar de urethra wordt afgevoerd.
Deze vloeistof beschermt de spermatozoën tegen het
zure milieu in de vagina.
KLIERTJES VAN COWPER = GLANDULAE
BULBO URETHRALIS
Bevinden zich onder de prostaat.
Produceren slijm = voorvocht = glijmiddel.
Monden uit in de urethra.
SPERMA = semen
Hoeveelheid ± 2-4 ml per ejaculaat
Samenstelling:

1% spermatozoën ± 400.000.000 per ejaculatie

4% vocht uit zaadkanaaltjes

5% vocht uit kliertjes van Cowper

30% vocht uit zaadblaasjes

60% vocht uit prostaat
DUUR VAN DE BEVRUCHTINGSMOGELIJKHEID
De levensduur van de zaadcel is 1-3 dagen.
De levensduur van de eicel is maximaal 1 dag (8-24uur).
De duur van de bevruchtingsmogelijkheid is daardoor maximaal 3 dagen per cyclus.
EMBRYOLOGISCHE TERMINOLOGIE







gameten = eicel of zaadcel
zygote = bevruchte eicel (= één cel)
morula = groepje cellen na eerste delingen
blastula = nestelt zich in (= nidatie)
gastrula = drie kiembladen te onderscheiden
embryo = t/m 2e maand = t/m 8e week (het geslacht is dan nog niet te onderscheiden)
foetus = 3e t/m 10e maand
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
128
HORMONEN
Vragen ter oriëntatie en oefening
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
Geef een voorbeeld dat duidelijk maakt dat er een nauwe verbinding is tussen het
zenuwstelsel en het hormonale stelsel.
Welke organen behoren tot het hormonale stelsel.
Noem van de hypofyse de bouw en de ligging.
Welke hormonen worden door de hypofysevoorkwab gevormd.
Welke hormonen worden door de hypofyseachterkwab afgegeven.
In welk orgaan worden de hypofyseachterkwabhormonen gevormd.
Welk orgaan stimuleert of remt de productie van hormonen in de hypofyse voorkwab.
Beschrijf de werking van de hypofysevoorkwabhormonen.
Beschrijf de werking van de hypofyseachterkwabhormonen.
Beschrijf de naam en werking van het hypofysetussenkwabhormoon.
Noem 4 hormonen die invloed uitoefenen op de groei.
Wat wordt er bedoeld met de term 'trope hormonen'.
Beschrijf het feedback effect van hormonen op de hypofyse.
Beschrijf van de schildklier; de bouw, de ligging en de relatie tot de nervus laryngeus
recurrens.
Welke hormonen worden door de schildklier geproduceerd.
Wat is T3 en T4 en wat is de werking van deze hormonen.
Wat is de functie van het colloïd in het schildklierweefsel.
Welke stof is essentieel voor de vorming van thyroxine.
Welke werking heeft calcitonine.
Beschrijf de ligging van de bijschildkliertjes, welk hormoon wordt er door geproduceerd en
wat is de werking van dit hormoon.
Wat is de functie van vitamine-D.
Welke hormonen worden door de eilandjes van Langerhans geproduceerd en wat is de
werking van deze hormonen.
Noem 4 hormonen die het bloedsuiker gehalte verhogen.
Beschrijf de bouw en ligging van de bijnieren.
Welke hormonen worden door de bijnierschors geproduceerd en wat is de werking van deze
hormonen.
Welke hormonen worden door het bijniermerg geproduceerd en wat is de werking van deze
hormonen.
In welke cellen van de testes wordt testosteron geproduceerd.
In welk orgaan wordt ook testosteron geproduceerd (zowel bij de man als bij de vrouw).
Noem minimaal vier werkingen van testosteron.
In welke organen worden oestrogenen geproduceerd.
Noem minimaal 4 werkingen van oestrogenen.
In welke organen wordt progesteron geproduceerd.
Noem minimaal 2 werkingen van progesteron.
Wat is HCG, waar wordt het geproduceerd en welke werkingen heeft het.
Beschrijf van de volgende hormonen waar ze worden geproduceerd en wat hun werking is:
a. renine
b. erythropoëtine
c. gastrine
d. secretine
e. angiotensine
f.
histamine
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
129
LEERSTOF
Het lichaam bezit twee grote regelsystemen
1. Zenuwstelsel: werkt snel.
2. Hormonale stelsel: werkt langzaam, doch is voor levensprocessen essentieel.
Voorbeelden van verbindingen tussen deze beide regelsystemen zijn:
1. Productie van Adrenaline door zenuwcellen.
2. Hypothalamus = deel van hersenen; produceert releasing en inhibiting (stimulerende en
remmende) hormonen voor de hypofyse.
3. Nervus Vagus stimuleert o.a. productie van gastrine.
DEFINITIE VAN HORMONEN
Hormonen zijn eiwitachtige - of cholesterolachtige stoffen die door endocrien klierweefsel
worden gemaakt. Zij worden via het bloed en de intercellulaire vloeistof vervoerd. In het bloed
worden zij meestal gekoppeld aan transporteiwitten (globulinen, albumine). Hormonen oefenen
hun invloed uit op de cellen van de doelwitorganen; bijvoorbeeld: insuline maakt de celwand
doorlaatbaar voor glucose.
HET HORMONALE STELSEL BESTAAT UIT
0. Hypothalamus (deze behoort volgens de anatomische indeling tot het zenuwstelsel)
1. Hypofyse
2. Schildklier
3. Bijschildkliertjes
4. Bijnierschors
5. Bijniermerg
6. Eilandjes van Langerhans in het pancreas
7. Gonaden (ovaria, testes)
8. Endocrien weefsel in: nieren; maagwand; darmwand; lever; placenta; longen etc.
HYPOTHALAMUS
Produceert hormonen die in de hypofyse achterkwab worden opgeslagen en
stimulerende/remmende hormonen die de hormoonproductie in de hypofysevoorkwab beïnvloeden.
HYPOFYSE = HERSENAANHANGSEL
Ligging: In turkse zadel = sella tursica (dit is een onderdeel van het wiggenbeen = os
sphenoidale).
De hypofyse bevat (2 of) 3 kwabben:
1. Hypofyse-voorkwab = H.V.K. = adenohypofyse
2. Hypofyse-tussenkwab is bij de mens opgenomen in H.V.K.
3. Hypofyse-achterkwab = H.A.K. = neurohypofyse
De hypofyse is via de hypofysesteel verbonden met de hypothalamus.
In de hypofysesteel bevinden zich bloedvaten en zenuwvezels (neurieten) die de hormonen uit de
hypothalamus vervoeren naar de hypofyse.
HYPOFYSE-ACHTERKWAB-HORMONEN
Worden in de hypothalamus gemaakt, via zenuwvezels (neurieten) vervoerd naar de H.A.K. en
hier opgeslagen en/of afgegeven aan het bloed.
1. A.D.H. = antidiuretisch hormoon. Dit bevordert in de nier de terugresorptie van water
naar het bloed, dus vermindert de urineproductie
2. OXYTOCINE: verhoogt de contractietoestand van glad spierweefsel; bevordert de weeënactiviteit; bevordert de melk-ejectie (uitdrijving); (heeft invloed op glad spierweefsel bijv.
peristaltiek van zaadleiders)
(progesteron remt de werking van oxytocine)
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
130
MIDDEN- OF TUSSENKWABHORMOON
(Wordt ook wel gerekend tot voorkwabhormoon)
M.S.H. = melanocyten stimulerend hormoon. Het bevordert de pigmentvorming. Melanocyten zijn
pigmentvormende cellen. Zij produceren melanine = pigmentkorrels.
HYPOFYSEVOORKWABHORMONEN





Worden in de hypofysevoorkwab geproduceerd.
De activiteit van de hypofysevoorkwab staat onder invloed van hormonen die in de
hypothalamus worden gemaakt.
Deze hormonen uit de hypothalamus worden via bloedvaten vervoerd naar de hypofyse.
Deze hormonen uit de hypothalamus noemen we

releasinghormonen of releasingfactors (stimulerend);

of inhibitinghormonen of inhibitingfactors (remmend).
Ze hebben namen als bijv. TRH = thyroid-releasinghormoon
of TIH = thyroid-inhibitinghormoon.
OVERZICHT HYPOFYSEVOORKWABHORMONEN
STIMULEERT
1. Groeihormoon = GH
of SomatoTroop Hormoon = STH
groei
2. Prolactine = PRL
of LactoTroop Hormoon = LTH
melkproductie
3. Thyroid Stimulerend Hormoon = TSH
schildklier
4. AdrenoCorticoTroop Hormoon = ACTH
bijnierschors
5. Follikel Stimulerend Hormoon = FSH
groei Graafse follikel
spermaproductie
6. Luteïniserend Hormoon = LH
of Interstitiële Cellen Stimulerend Hormoon = ICSH
ovulatie
testosteronproductie
GROEIHORMOON
zorgt (via somatomedinen*) voor:
1. groei organen, weefsels, botten
2. vermeerderde eiwitproductie in cel
3. vermeerderd vetzuurgebruik voor energievoorziening cel
4. verhoging van het bloedsuikergehalte
Groeihormoon wordt levenslang geproduceerd.
Voor de groei zijn ook noodzakelijk
1. insuline
2. thyroxine
3. geslachtshormonen
Bijzonderheden:

Zonder G.H. toch nog groei tot lilliputter!

Minder G.H. = minder groei, doch kan grotere lengtegroei geven door later sluiten van
epifisairschijven!
Somatomedinen
*De nieren en de lever blijken onder invloed van groeihormoon secundaire groeihormonen te
produceren die de groei van de lichaamsweefsels ± 5x sterker bevorderen dan het primaire
groeihormoon uit de hypofyse. Deze secundaire groeihormonen noemen we somatomedinen.
PROLACTINE
1. bevordert melkproductie
2. stimuleert ontwikkeling borstklieren
3. handhaaft corpus luteum in begin van de zwangerschap
(progesteron remt de werking van prolactine)
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
131
TROPE HORMONEN
= stimulerende hormonen uit de hypofyse.
NEGATIEVE FEEDBACK
of negatieve terugkoppeling
Voorbeeld: Onder invloed van TSH (thyroïd stimulerend hormoon) uit de hypofyse wordt de
schildklier aangezet om thyroxine te vormen; daardoor stijgt het gehalte aan thyroxine in het
bloed. Een hoger gehalte aan thyroxine in het bloed remt de vorming van TSH in de hypofyse.
Samengevat: TSH stimuleert productie van thyroxine / thyroxine remt productie van TSH.
SCHILDKLIER = GLANDULA THYROIDEA
Ligging: vóór in de hals aan de vóóronderzijde van het schildkraakbeen.
Heeft 2 kwabben die via een weefselbrug = isthmus met elkaar verbonden zijn.
De schildklier is zeer sterk doorbloed (evt. heftige bloeding bij strumectomie of tracheotomie).
Hij bestaat microscopisch gezien uit een groot aantal blaasjes = follikels gevuld met COLLOÏD =
eiwitachtige gelei. Dit colloïd is het 'magazijn' voor het schildklierhormoon.
SCHILDKLIERHORMONEN
T3
T3
T4
Ze

T3 = tri-jood-thyronine

T4 = tetra-jood-thyronine = thyroxine
en T4 worden ook beiden vaak thyroxine genoemd
werkt 10 maal sterker dan T4
wordt 15 maal zoveel van geproduceerd als T3
werken daardoor praktisch ongeveer even sterk
Voor de productie van T3 en T4 is JODIUM in de voeding benodigd.
WERKING VAN THYROXINE (T3 EN T4)
1.
2.
Bij een
patiënt
Verhoging van het metabolisme (= stofwisseling) van de cellen.
Verhoging van de eiwitsynthese in de cellen en daardoor versterking van de groei.
te grote productie van thyroxine wordt er zoveel energie door de cellen verbruikt, dat de
sterk vermagert.
B.M. = basaal metabolisme = grondstofwisseling
CALCITONINE = CT = thyrocalcitonine
Wordt ook geproduceerd door de schildklier (door zgn. parafolliculaire cellen of C-cellen).
Dit verlaagt het calciumgehalte (Ca2+) in het bloed doordat het Ca2+ de botten indrijft en de Ca2+
terugresorptie in de nier vermindert. Bij mensen wordt er zo weinig calcitonine geproduceerd dat
het fysiologisch gezien eigenlijk niet werkt.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
132
BIJSCHILDKLIERTJES = GLANDULAE PARATHYROIDEA
Aantal: ± 4 (2-10)
Grootte: maximaal 5 mm doorsnee
Ligging: aan achterzijde tegen de schildklier, meestal buiten het kapsel van de schildklier, soms
ook binnen het kapsel van de schildklier.
Hormoon uit bijschildkliertjes =
PARATHORMOON = PTH
Dit verhoogt drastisch het calciumgehalte in het bloed doordat het:
1. Ca2+ aan de botten onttrekt
2. de Ca2+ terugresorptie in de nier verhoogt
3. de Ca2+ opname vanuit de darm naar het bloed stimuleert
PTH-stijging veroorzaakt ook meer fosfaat uitscheiding waardoor er meer ruimte voor Ca 2+ in het
bloed ontstaat.
(Oplosbaarheidsproduct van Calcium X Fosfaat in bloed en bot is constant,
d.w.z:  Ca =  Fo /  Ca =  Fo)
(Calcitonine = antagonist van PTH)
Voor de calciumstofwisseling is ook VITAMINE D benodigd. Vitamine D wordt gevormd in de huid
onder invloed van UV licht (= D-hormoon) of uit de voeding opgenomen. Het bevindt zich vooral in
boter, margarine, eieren, vis, lever.
WERKING VAN VITAMINE D
1.
2.
3.
4.
verhoogt het Ca2+ gehalte in het bloed
verhoogt Ca2+ terugresorptie in de nier
stimuleert Ca2+ opname resorptie uit darm
verhoogt Ca2+ gehalte in botten
SAMENGEVAT
Ca2+ gehalte in
bloed
Ca2+ gehalte in
bot
Ca2+ terugresorptie in nier
Ca2+ opname uit
darm
PTH




D-hormoon




Calcitonine



?
RELATIE NERVUS LARYNGEUS RECURRENS MET SCHILDKLIER
De stembanden worden rechts en links geïnnerveerd door een motorische
aftakking van de nervus vagus; deze zenuw heet nervus laryngeus
recurrens of terugkerende zenuw. De nervus vagus loopt o.a. langs de
slokdarm en geeft links ter hoogte van de aortaboog en rechts ter hoogte
van de rechter arteria subclavia een tak af die terugkeert (recurrens) naar
de stembanden. Deze motorische tak loopt achter langs (en soms dwars
door) de schildklier heen.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
133
ALVLEESKLIER = PANCREAS
EILANDJES VAN LANGERHANS
De pancreas bevat de eilandjes van Langerhans; deze maken ongeveer 2% van het
pancreasweefsel uit.
De eilandjes van Langerhans bevatten de volgende soorten cellen in % aangegeven:

25% α cellen = alfa cellen, deze produceren GLUCAGON.

60% ß cellen = beta cellen, deze produceren INSULINE.

10% δ cellen = delta cellen, deze produceren somatostatine

5% ? cellen, deze produceren gastrine e.d.
GLUCAGON
Verhoogt het bloedsuikergehalte doordat het:
1. glycogeen in de lever omzet in glucose (glycogenolyse)
2. het omzetten van vetten en eiwitten in glucose bevordert (lipolyse, desaminatie,
gluconeogenese; zie leverfuncties)
Glucagon werkt vrijwel alleen in de lever.
Het wordt geproduceerd onder invloed van een laag bloedsuikergehalte, sympathische activiteit,
adrenaline en glucocorticoïden (cortisol).
Het bloedsuikergehalte wordt ook verhoogd door adrenaline, cortisol en groeihormoon.
INSULINE
Verlaagt het bloedsuikergehalte doordat het:
1. glucose de cel indrijft (maakt celmembraan doorlaatbaar voor glucose)
2. glucose helpt omzetten in glycogeen (glycogenese)
3. glucose helpt omzetten in vet (lipogenese)
Tevens stimuleert het de opname van aminozuren en de eiwitsynthese in de cel, dit betekent o.a:
stimulering van de groei; betere wondgenezing (kinderen met gebrek aan insuline groeien slecht).
Insuline is ook van belang voor de vetzuurstofwisseling; het helpt de cel om vetzuren te
verbranden of om te zetten in vet.
SOMATOSTATINE (niet verplicht)
Wordt tevens door de hypothalamus geproduceerd.
Het remt veel andere hormonen zoals groeihormoon, insuline, glucagon, gastrine, thyroxine. Het
heeft een bloedsuikerverlagende werking, het wordt o.a. geproduceerd bij een te hoog
bloedsuikergehalte.
BIJNIEREN = GLANDULAE SUPRARENALIS of ADRENALS.
Liggen als kapje op nier.
Bestaan uit:

bijnierschors (3 lagen)

bijniermerg
BIJNIERSCHORS
Deze produceert corticoïden = corticosteroïden, deze zijn van cholesterol afgeleid
De hormonen van de bijnierschors worden ingedeeld in de volgende drie groepen:
1. MINERALOCORTICOÏDEN
2. GLUCOCORTICOÏDEN.
3. GESLACHTSHORMONEN = oestron, progesteron, testosteron; zowel bij de man als bij de
vrouw, in hoeveelheden van ± 1/10 deel van de productie van de geslachtsorganen.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
134
ALDOSTERON
Het bekendste voorbeeld van een hormoon uit de groep van mineralocorticoïden is aldosteron; dit
wordt geproduceerd onder invloed van Renine uit de nier.
Werking van aldosteron
Aldosteron verhoogt in de nier de Na+terugresorptie (vanuit de voorurine terug naar het bloed),
Na+ sleept H2O mee terug naar het bloed. Daarbij vindt een ruiling plaats met K+ zodat aldosteron
de K+uitscheiding verhoogt.
CORTISOL
Het bekendste voorbeeld van de groep van glucocorticoïden is cortisol = hydro-cortison; dit wordt
geproduceerd onder invloed van ACTH uit de hypofyse.
Cortisol heeft de volgende werkingen
1. verhoogt het bloedsuikergehalte via afbraak van eiwitten en vetten (= niet ten koste van
de glycogeen-voorraad)
2. versterkt de werking van adrenaline
3. heeft lichte mineralocorticoide werking
4. in hoge concentratie remt het ontstekings en allergische reacties
STRESS
Stress veroorzaakt

Stijging in het bloed van: adrenaline, ACTH, cortisol, glucose en vetzuren
Chronische stress veroorzaakt

Neerslaan van onverbruikte vetzuren tegen de bloedvatwand = verhoogde kans op
atherosclerose

Afbraak van eiwitten = afbraak van lichaamsweefsels = vermagering, maagzweren
De gevolgen van stress worden door roken en testosteron versterkt.

Chronische stress = zeer gevaarlijk = zeer ziekmakend = hoog ziekteverzuim

Tijdelijke of lichte stress = eustress = prettig; bijv: sport, spanning, actie, sensatie.
BIJNIERMERG
is eigenlijk embryonaal zenuwweefsel. Het produceert Adrenaline en Nor-adrenaline in verhouding
5:1 (in zenuwstelsel is verhouding ± 1:5)
WERKING VAN ADRENALINE
= als werking sympathisch zenuwstelsel.
Het stimuleert/verhoogt/verwijdt:
1. Het bloedsuikergehalte via:
a. omzetting van glycogeen in glucose (glycogenolyse)
b. stimulering van de glucagonproductie
c. stimulering van de cortisolproductie via ACTH (gluconeogenese)
d. omzetting van vetten in glucose (lipolyse)
2. H.M.V. tensie, ademhaling
3. Bloedvaten van spieren
4. De luchtwegen
5. De pupillen
6. De geestelijke alertheid
Het remt/verlaagt/vernauwt:
1. Bloedvaten van huid en maagdarmkanaal
2. De activiteit van het maagdarmkanaal
3. De productie van insuline
(Vereenvoudigd voorgesteld: Betareceptoren worden geprikkeld door adrenaline, blokkade van
betareceptoren door bètablokkers heeft dus een verlaging van de adrenalinewerking).
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
135
TESTES EN OVARIA = GONADEN
Deze produceren de volgende groepen van geslachtshormonen:
ANDROGENEN:
Testosteron en Dihydrotestosteron geven mannelijke ontwikkeling
OESTROGENEN:
Oestradiol, Oestron en Oestriol veroorzaken vrouwelijke ontwikkeling
GESTAGENEN:
Progesteron is zwangerschapsbevorderend en zwangerschap in stand houdend
TESTOSTERON
Productie in de cellen van Leydig van de testes onder invloed van LH = ICSH; testosteron wordt
ook geproduceerd in de bijnierschors.
Hoeveelheid: man ± 7 mg/dag, vrouw ± 1,2 mg/dag.
Er is invloed op de testosteronproductie door:
1. leeftijd (productie neemt af met de leeftijd)
2. chronische stress (verlaagt de productie)
3. leiderschap (verhoogt de productie)
Werkingen: stimuleert/verhoogt:
1. mannelijke ontwikkeling (beharing, strottenhoofd, vetverdeling)
2. afdaling testes
3. spierontwikkeling, opbouw eiwitten (anabool)
4. spermaproductie
5. geslachtsdrift
6. reactiesnelheid, agressieniveau
7. B.M.  5-10%
8. groei en sluiten van epifisairschijven
9. hematocriet
Het remt de productie van FSH + LH in de hypofyse (= negatieve feedback)
OESTRON
Productie onder invloed van FSH in ovaria, placenta, bijnierschors, testes (door cellen van Sertoli).
Hoeveelheid: vrouw 0,1-15 mg/dag (tijdens zwangerschap 150x meer dan 0,1 mg!),
man ± 0,1 mg/dag.
Het stimuleert/verhoogt:
1. ontwikkeling vrouwelijke geslachtsorganen (bekken, borsten, vet, huid, beharing)
2. werking parasympathisch zenuwstelsel (wordt je rustiger van)
3. opbouw uterusslijmvlies (proliferatie fase)
4. eiwitsynthese
5. lengtegroei en sluiten epifisairschijven
6. botopbouw
7. stollingsvermogen van het bloed
Het remt/verlaagt:
1. cholesterolgehalte van het bloed
2. melksecretie
3. FSH
Tevens heeft het de volgende werkingen:
1. Het maakt de slijmprop in de uterushals doorgankelijk.
2. Het verandert het kubisch vaginaal epitheel van het meisje in het resistentere
plaveiselepitheel van de vrouw.
3. Bij de man is oestron nodig voor de ontwikkeling van de zaadcellen.
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman
136
PROGESTERON
Productie onder invloed van L.H. in ovaria, bijnierschors, placenta.
Hoeveelheid: vrouw 4-320 mg/dag (tijdens zwangerschap 80x meer dan 4 mg),
man ± 0,7 mg/dag.
Werking:
1. brengt uterusslijmvlies in de secretiefase
2. houdt zwangerschap in stand
3. stimuleert het sympathisch zenuwstelsel
4. verhoogt het B.M., geeft lich. temp. verhoging van ± 0,5oC.
5. stimuleert de ontwikkeling van het melkgangstelsel in de borst
6. remt de melksecretie + weeën
7. remt LH, FSH, prolactine, oxytocine
H.C.G. = HUMAAN CHORION GONADOTROFINE
Wordt gevormd in de placenta.
Heeft werking als LH, dat wil zeggen:
1. houdt het corpus luteum ± 3 maanden in stand (tezamen met prolactine, FSH en LH)
2. stimuleert de foetale bijnierschors tot vorming hormonen
3. stimuleert de foetale testes tot vorming testosteron
ANDERE HORMONEN OF WEEFSELHORMONEN
Naam van het hormoon
Productie in
Werking
erythropoëtine
nier
stimuleert eryvorming
somatomedine
nier + lever
stimuleert groei
renine
nier (juxtaglomerulair apparaat) stimuleert angiotensineproductie
angiotensine
lever + long
verhoogt bloeddruk
stimuleert aldosteronproductie
gastrine
maag + pancreas
stimuleert maagsapsecretie
secretine
duodenum
sluit pylorus
stimuleert pancreas tot productie
van NaHCO3
stimuleert lever tot galsecretie
histamine
maag + weefselcellen
stimuleert HCL-productie in maag
geeft dilatatie van bloedvaten
Anatomie & Fysiologie
Cees Swagerman