Onderzoeksdossier Dagelijks leven - Woerden

O N D E R Z O E K S D O S S I E R
Dagelijks leven in Woerden
onderdeel van het project
TWEEDE WERELDOORLOG IN WOERDEN
Project omgevingsgeschiedenis voor de basisvorming
Landschap Erfgoed Utrecht
Onderzoek
Je gaat een onderzoek doen naar het dagelijks leven in Woerden tijdens de
Tweede Wereldoorlog.
Hoe doe je historisch onderzoek?
Je kiest eerst een onderwerp.
Wat je wilt weten leg je vast in de hoofdvraag.
Om de hoofdvraag te beantwoorden moet je deze opsplitsen in deelvragen.
Je voert het onderzoek uit met behulp van bronnen die informatie geven om de
deelvragen te beantwoorden. De antwoorden op de deelvragen vormen samen het
antwoord op de hoofdvraag.
Als je de hoofdvraag hebt beantwoord kun je de conclusie gaan presenteren.
Je voert het onderzoek uit met behulp van dit dossier.
Het dossier is opgedeeld in de volgende stappen van onderzoek.
STAP 1
ORIËNTATIE OP HET ONDERWERP
STAP 2
ONDERZOEKSVRAGEN
STAP 3
ONDERZOEK
STAP 4
CONCLUSIE
STAP 5
PRESENTATIE
De hoofdvraag en de deelvragen zijn gegeven.
De meeste bronnen vind je in het archief, deze zijn al uitgezocht. Een aantal bronnen
vind je achter in dit dossier. Tot slot ligt op school een videoband klaar.
De eerste drie stappen voer je uit op het Streekarchief Rijnstreek in Woerden.
Na het archiefbezoek bekijk je nog een videoband op school. De laatste
stappen voer je thuis en/of op school uit.
2
STAP 1
ORIËNTATIE OP HET ONDERWERP
In de vroege ochtend van 10 mei 1940 vielen Duitse troepen Nederland binnen. Na
vijf dagen strijd moest Nederland zich overgeven. De eerste maanden leek het effect
van de bezetting op het dagelijks leven mee te vallen. Er werden nauwelijks
ingrijpende maatregelen getroffen. Op die manier hoopte de bezetter het vertrouwen
van de Nederlanders winnen.
Je gaat onderzoeken wat het effect was van de Duitse bezetting op het dagelijks
leven in Woerden.
 Ga naar het Streekachief Rijnstreek in Woerden.
Vraag aan de medewerker van het archief waar je terecht kunt voor het
onderzoek naar het dagelijks leven in Woerden tijdens de Tweede Wereldoorlog.
 Bekijk het affiche ENGELSE VLIEGERS, BRON 1
1. Is dit affiche pro- of anti- Duits? Leg uit waarom.
2. Waarom moest men zich beschermen tegen de Engelse vliegers?
3
 Bekijk in map 12 van de collectie CODE Eendekooi de aanwijzingen voor
zelfbescherming van de Gemeentelijke Luchtbeschermingsdienst Woerden,
BRON 2.
3. Op welk moment zijn deze aanwijzingen uitgegeven?
4. Waar moesten de inwoners van Woerden deze aanwijzingen bewaren?
5. Hoe kon men zich beschermen tegen aanvallen uit de lucht?
6. Waarom was juist het verduisteren zo belangrijk?
4
STAP 2
ONDERZOEKSVRAGEN
Je hebt gezien dat de Woerdenaren maatregelen moesten treffen om zich te
beschermen tegen de aanvallen vanuit de lucht. Dat was één van de gevolgen van
de Duitse bezetting van Nederland.
Op welke andere fronten had de bezetting effect op het dagelijks leven van de
Woerdenaren? Met behulp van dit dossier doe je een onderzoek hiernaar.
Hoofdvraag
Wat was het effect van de Duitse bezetting op het dagelijks leven van inwoners
van Woerden?
Deelvragen
I
Was er gedurende de hele oorlog voldoende voedsel te verkrijgen?
II
Was er gedurende de hele oorlog voldoende brandstof te verkrijgen?
III
Kon iedereen gaan en staan waar hij wilde?
IV
Wat merkten kinderen in Woerden op school van de Tweede Wereldoorlog?
5
STAP 3
I
HET ONDERZOEK
Was er gedurende de hele oorlog voldoende voedsel te verkrijgen?
Al in de jaren dertig van de twintigste eeuw houdt de Nederlandse regering rekening
met een eventuele oorlog met Duitsland. Bij een oorlog zouden bepaalde producten
schaars kunnen worden. De Nederlandse regering bereidt zich voor op de distributie
van voedsel. Het doel is het aanwezige voedsel zo eerlijk mogelijk over de
Nederlandse bevolking te verdelen. Daartoe krijgen eind 1939 alle Nederlanders een
distributiestamkaart, waarmee men bonnen kan krijgen. Deze bonnen geven het
recht om bepaalde producten te kopen. De winkeliers nemen de bonnen in en
plakken deze op een formulier. Met het formulier kunnen zij nieuwe voorraad kopen.
 Bekijk de Tweede Distributie Stamkaart, de Officiële Bonnenlijst (in map 1
van de collectie CODE Eendekooi) en de Voedselbonnen, BRON 3, 4 en 5.
1. Is deze Distributie Stamkaart gebruikt, waaraan kun je dat zien?
2. Hoe kon de Tweede Distributie Stamkaart worden gecontroleerd op echtheid?
3. Wat voor soort producten waren ‘op de bon’ in de week van 24 juni 1945?
4. Waarom hebben de bonnen zo veel verschillende kleuren en patronen (denk aan
papiergeld)?
6
 Bekijk in de map 062 Adviescommissie Centrale Keuken de brief van De
Administrateur van 30 juli 1945, BRON 6.
5. Wat is het doel van dit schrijven?
6. Wanneer werd in Woerden de ‘Centrale Keuken’ geopend?
7. Hoe was de voedselsituatie op dat moment?
8. Hoe zal de voedselsituatie tot die tijd geweest zijn in Woerden?
9. Wat heeft de centrale keuken volgens de Administrateur bijgedragen aan de
voedselsituatie van Woerden?
7
 Bekijk de brief van Bureau Sub-Vertrouwensman van de P.V.C. voor ZHolland te Woerden1 van 23 december 1944, BRON 7.
De spoorwegstaking (17 september 1944) die ter ondersteuning van de slag om
Arnhem was uitgeroepen, leidde er volgens de Duitsers toe dat in West-Nederland
voedseltekort onstond. Onwil van de Duitse zijde om zelf vervoer in te zetten was de
werkelijke reden.
10. Om welke artikelen wordt gevraagd in deze brief?
11. Voor welk doel waren deze producten specifiek bedoeld?
12. Waaruit kun je opmaken dat de spoorwegstaking nog steeds van kracht was?
 Lees de brief van de familie Hulspas-Vink, achter in dit dossier, BRON 8.
13. Wat zeggen zij over de voedselsituatie in Nederland in het laatste oorlogsjaar?
1
P.V.C. staat voor de Provinciale Voedsel Commissaris
De sub-vertrouwensman was belast met het oppertoezicht en zorgde voor de toevoer en verstrekking van de
maaltijdgrondstoffen.
8
14. Hoe wordt de winter van dit jaar ook wel genoemd? Gebruik eventueel je
geschiedenisboek of een encyclopedie.
15. Hoe was de voedselsituatie in Kamerik? Kun je het verschil met bijv. Leiden
verklaren?
16. Geeft deze bron een reëel beeld van de situatie in het laatste oorlogsjaar?
Motiveer je antwoord. Let op het jaar waarin deze brief is geschreven.
Maarten Reinink woonde gedurende de oorlog op het landgoed Linschoten, vlakbij
Woerden. In de periode van augustus 1944 tot mei 1945 hield hij een dagboek bij in
de vorm van brieven aan zijn vroegere schoolvriendinnetje Freddy van Rijn. De
familie van Rijn was joods en vluchtte in 1939 naar Amerika. Om onbekende redenen
is Maarten er nooit aan toegekomen de brieven op te sturen. In 2001 verschenen
zijn brieven aan Freddy in boekvorm.
 Lees Maarten’s dagboekaantekeningen van zondag 24 december 1944,
achter in dit dossier, BRON 9.
17. Wat zegt Maarten over de voedselsituatie in Rotterdam?
9
18. Hoe was de voedselsituatie op het landgoed?
 Bekijk de bietenrasp, BRON 10.
19. Is deze rasp gebruikt? Hoe zie je dat?
20. Voor wat voor soort bieten zou de rasp zijn gebruikt? (hard of zacht?)
21. In welke periode zal de rasp met name gebruikt zijn? Motiveer je antwoord.
10
 Kijk nog eens naar bron 6, 7, 8 en 9.
22. Hebben de mensen in Woerden en omgeving tijdens de Tweede Wereldoorlog
honger geleden? Zet de meningen uit de bronnen op een rij.
Datum Standplaats
Bron
Mening
schrijver
Administrateur Centrale
Keuken
Sub-vertrouwensman
Familie Hulspas-Vink
Maarten Reinink
11
II
Was er gedurende de hele oorlog voldoende brandstof te verkrijgen?
Het gebruik van kolen en gas voor fornuizen en kachels was in de jaren ’30
gebruikelijk in een doorsnee huishouden. Na het uitbreken van de oorlog kwamen
ook brandstoffen en elektriciteit al snel “op de bon”.
 Bekijk de kopie van het aanplakbiljet SPERUREN ELECTRICITEIT, achter in
dit dossier, BRON 11.
1.
Op welke tijden wordt vanaf 4 oktober 1944 geen stroom geleverd in de
provincie Utrecht?
2.
Wat is het verschil voor de gebruiker tussen het ontvangen van normale
stroomlevering en verlaagde spanning?
3.
Waarom is de stroomvoorziening gerantsoeneerd?
12
 Bekijk in de map 062 Adviescommissie Centrale Keuken de Voorschriften
voor het personeel der Centrale Keuken van 9 maart 1945, BRON 12.
Bij de vorige deelvraag heb je gezien dat er in Woerden een Centrale Keuken werd
ingesteld. Deze distribueerde voedsel aan hulpbehoevenden.
4.
Op welke manier past de Centrale Keuken zich aan de schaarste op het
gebied van brandstof aan?
 Bekijk de kachel, BRON 13.
5.
Is deze kachel gebruikt? Hoe zie je dat?
6.
Waar is de kachel van gemaakt?
13
Toen de brandstoffen steeds schaarser werden tegen het eind van de oorlog, gingen
mensen op zoek naar alternatieven. Er werd illegaal bomen gekapt en sloophout
werd uit huizen gehaald om de kachel te laten branden.
7.
Met welke brandstoffen denk je dat deze kachel gestookt werd?
Ook Maarten Reinink schrijft over de brandstofschaarste.
 Lees Maarten’s dagboekaantekeningen van zondag 3 september 1944 om
21.30 uur, achter in dit dossier, BRON 14.
8. Wat zal volgens Maarten de opmars van de geallieerden voor effect hebben op
het dagelijks leven van de mensen in Woerden?
14
III
Kon iedereen gaan en staan waar hij wilde?
 Bekijk de poster DANSVERMAAK in de map 310 Toezicht op het dansen,
BRON 15.
1.
Van wanneer is deze poster?
2.
Wat zegt deze poster over het dansvermaak?
3.
Waarom denk je dat de bezetter dit nodig vond?
4.
Gold deze maatregel alleen voor Woerden? Motiveer je antwoord.
15
 Bekijk de brief van de Burgemeester van Woerden van 13 mei 1940, achter
in dit dossier, BRON 16.
5.
Waar geeft dit document recht op?
6.
Wat zegt deze bron over de bewegingsvrijheid van de rest van de
Woerdenaren? Motiveer je antwoord.
De Duitsers kwamen mensen tekort in hun fabrieken doordat er veel mannen als
soldaat naar het front gingen. In de bezette gebieden werden daarom
arbeidskrachten geworven. Weinig mensen gaven zich vrijwillig op. De bezetter ging
over tot dwang. De arbeitseinsatz (tewerkstelling) werd ingevoerd.
 Bekijk in de uitgave van TROUW van 28 december 1944, BRON 17.
7.
Wat houdt de BEKENDMAKING in die de Duitsche instanties binnenkort gaan
publiceren?
16
8.
Voor wie had de oproep gevolgen?
9.
Wat is de oproep van de kant van het verzet als reactie op deze
bekendmaking?
 Lees de brief van Marinus van Lieshout, achter in dit dossier, BRON 18.
10.
Waarom moest Marinus Van Lieshout onderduiken?
11.
Wat kun je zeggen over de betrouwbaarheid van deze bron?
17
 Bekijk de videoband met het interview met Han Gerritse, Bron 26. (Deze
band ligt op school klaar. Sla deze vraag even over. Vraag, terug op school,
aan je docent wanneer je de band kunt bekijken)
Han Gerritse was aan het begin van de oorlog 13 jaar. Hij woonde bij zijn ouders
in Woerden op de Kruisstraat 1. Zijn vader had een ijzerhandel. Han zat op de
Mulo en ging later naar de Handelsschool in Utrecht. Om aan de arbeidsinzet te
ontkomen ging hij daarna naar de HBS. Aan het eind van de oorlog was hij ruim
18 jaar.
12.
Wat was volgens Han Gerritse het voordeel van de ligging van Woerden in de
polder?
18
IV Wat merkten kinderen in Woerden op school van de Tweede Wereldoorlog?
 Bekijk de volgende drie circulaires van het departement van Opvoeding,
Wetenschap en Kultuurbescherming (OWK) in de map 1648 Voorschriften
met betrekking tot het onderwijs.
1.

25 februari 1944, BRON 19.

15 mei 1944, BRON 20.

3 januari 1944, BRON 21.
Waar was op dit moment gebrek aan in Woerden? Hoe merkten kinderen dit
op school? Vul onderstaand schema in.
Datum
Gebrek aan
Effect op schoolleven
19
 Bekijk de circulaire van het departement van OWK van mei 1944, BRON 22
2.
Wat moesten schoolkinderen ook dit jaar weer doen?
3.
Om welke leeftijdsgroepen gaat het?
4.
Waarom moest dit werk door kinderen gedaan worden?
 Bekijk de volgende twee circulaires van het departement van OWK / OWC
5.

16 augustus 1941, BRON 23

17 februari 1942, BRON 24
Werden alle kinderen op school gelijk behandeld? Motiveer je antwoord.
20
 Bekijk in de map 2982 Verwijderen van boeken uit schoolbibliotheken op
last van de Duitse bezetter, de circulaire van het departement van OWK van
17 september 1940, BRON 25.
6.
Wat werd verstaan onder werken met anti-Duitse strekking?
7.
Zoek in de (school)bibliotheek een aantal titels van de hier genoemde
schrijvers op. Waarom denk je dat deze boeken in de Tweede Wereldoorlog
verboden waren?
 Bekijk de videoband met het interview met Han Gerritse, Bron 26. (Deze
band ligt op school klaar. Sla deze vraag even over. Vraag, terug op school,
aan je docent wanneer je de band kunt bekijken)
8. Wat merkte de schoolgaande jeugd van het isoleren en wegvoeren van de joodse
inwoners van Woerden?
21
STAP 4
CONCLUSIE
De conclusie van het onderzoek bestaat uit het beantwoorden van de hoofdvraag.
Geef eerst antwoord op de deelvragen en dan op de hoofdvraag.
Hieronder zijn de onderzoeksvragen nog eens voor je op een rijtje gezet.
Hoofdvraag
Wat was het effect van de Duitse bezetting op het dagelijks leven van inwoners
van Woerden?
Deelvragen
I
Was er gedurende de hele oorlog voldoende voedsel te verkrijgen?
II
Was er gedurende de hele oorlog voldoende brandstof te verkrijgen?
III
Kon iedereen gaan en staan waar hij wilde?
IV
Wat merkten kinderen in Woerden op school van de Tweede Wereldoorlog?
STAP 5
PRESENTATIE
Presenteer de conclusie zoals je hebt afgesproken met je leraar.
22
BIJLAGE BRONNEN
Hier staan alle bronnen die je hebt gebruikt voor het onderzoek nog eens op een rij.
De vetgedrukte bronnen vind je achterin dit dossier.
Bron 1
affiche ‘Engelse vliegers’
Bron 2
Aanwijzingen voor zelfbescherming LBD Woerden, 8-1941 SAR
Bron 3
Tweede Distributie Stamkaart
SAR
Bron 4
Officiële Bonnenlijst, 6-1945
SAR
Bron 5
Voedselbonnen
SAR
Bron 6
brief Administrateur, 30-7-1945
SAR
Bron 7
brief Bureau Sub vertrouwensman PVC Z-H, 23-12-1944
SAR
Bron 8
brief familie Hulspas-Vink, 1995
C4K
Bron 9
Maarten Reinink, Dagboek voor New York
SAR
(Bussum 2001) 203-207.
EU
Bron 10
Bietenrasp
SCE
Bron 11
aanplakbiljet Speruren Electriciteit, 4-10-1944
NIOD
Bron 12
Voorschriften personeel Centrale Keuken, 9-3-1945
SAR
Bron 13
Kachel
C4K
Bron 14
Maarten Reinink, Dagboek voor New York
(Bussum 2001) 124-125.
EU
Bron 15
poster Dansvermaak, 31-10-1940
SAR
Bron 16
brief Burgemeester Woerden, 13-5-1940
SAR
Bron 17
Trouw, 28-12-1944
SAR
Bron 18
brief Marinus van Lieshout, 1995
C4K
Bron 19
circulaire departement OWK, 25-2-1944
SAR
Bron 20
circulaire departement OWK, 15-5-1944
SAR
Bron 21
circulaire departement OWK, 3-1-1944
SAR
Bron 22
circulaire departement OWK, 5-1944
SAR
Bron 23
circulaire departement OWC, 16-8-1941
SAR
Bron 24
circulaire departement OWK, 17-2-1942
SAR
Bron 25
circulaire departement OWK, 17-9-1940
SAR
Bron 26
videoband met interview Han Gerritse
SAR
C4K
SCE
= Streekarchief Rijnstreek
= Comité 4 mei Kamerik
= Stichting CODE Eendekooi, in SAR
NIOD
EU
= Nederlands Instituut voor
Oorlogsdocumentatie
= Erfgoedhuis Utrecht
23