100 jaar antoni van leeuwenhoek

100 jaar
Antoni van
Leeuwenhoek
Onze toekomstdroom
Het Antoni van Leeuwenhoek
koos 100 jaar geleden al voor de
grensverleggende weg door onderzoek en
specialistische zorg samen te voegen met één scherp
gedefinieerd doel: de beste behandelingen bieden
aan kankerpatiënten. Daarvoor is doordringen tot
in de kern van kanker de enige weg.
Het Antoni van Leeuwenhoek.
In de kern van kanker.
Antoni van Leeuwenhoek 100 jaar
100 jaar geleden vonden de oprichters
van het Antoni van Leeuwenhoek dat
onderzoek en behandeling onder één
dak zou moeten plaatsvinden. Niet alleen
om de ziekte kanker beter te begrijpen,
maar ook om daarmee de behandeling
zo optimaal mogelijk te krijgen. 100 jaar
later blijkt dit een succesformule
die steeds meer navolging krijgt. In
Nederland zijn we bekend vanwege ons
in kanker gespecialiseerde ziekenhuis,
in het buitenland staan vooral onze ruim
vijfhonderd onderzoekers zeer hoog
aangeschreven.
100-jarig jubileum
Het Antoni van Leeuwenhoek
grijpt het 100-jarig jubileum
(www.antonivanleeuwenhoek.nl) aan
om geld in te zamelen voor nieuwe,
betere behandelingen. We hebben
de kennis en techniek in huis voor
behandelingen die de specifieke tumor
van elke individuele patiënt bestrijden.
Nu kan dit op kleine schaal, maar het is
de bedoeling dat er voor iedere patiënt
een specifieke behandeling komt. Om die
toekomst dichterbij te brengen, moet snel
meer onderzoek gedaan worden. En daar
hebben we knappe koppen, geavanceerde
apparatuur, tijd en vooral geld voor
nodig.
Onze missie
Het kankeronderzoek is de laatste jaren
in een stroomversnelling geraakt. Omdat
onderzoek en zorg in het Antoni van
Leeuwenhoek onder één dak zitten,
profiteren patiënten hier als eerste
van nieuwe ontdekkingen. Nieuwe
ontdekkingen bieden immers nieuwe
behandelmogelijkheden. Dankzij
wetenschappelijk onderzoek is het ons
gelukt om door te dringen tot de kern
van kanker en de specifieke afwijking in
het DNA van de tumor te identificeren.
Hierdoor wordt het mogelijk de
specifieke afwijking te behandelen met
doelgerichte medicijnen. Dit noemen we
een persoonlijke behandeling of therapie
op maat. Dit is nu al mogelijk bij sommige
groepen patiënten met longkanker,
darmkanker, huidkanker en borstkanker.
Mutaties
We weten nu dat kanker wordt
veroorzaakt door een opeenstapeling van
‘mutaties’, veranderingen in ons erfelijk
materiaal, het DNA. Deze veranderingen
zorgen ervoor dat eiwitten die normaal
het gedrag van cellen controleren, niet
goed meer werken of juist veel te actief
zijn. Er zijn nu meer dan honderd van dit
soort eiwitten bekend.
Wat we ook weten, is dat de combinatie
van mutaties per patiënt verschilt, ook in
tumoren die ogenschijnlijk gelijksoortig
zijn. In de kern blijkt geen enkele kanker
gelijk. De combinatie van mutaties
bepaalt niet alleen het gedrag van de
tumor, zoals de groeisnelheid en de
neiging om uitzaaiingen te vormen,
maar ook de reactie op een behandeling.
Daarom is het onze missie om te werken
aan die behandeling die is aangepast
aan de speciale eigenschappen van de
individuele tumor. Het verwezenlijken
van deze gerichte, persoonlijke therapie is
het belangrijkste doel van het onderzoek
in het Antoni van Leeuwenhoek.
Persoonlijk behandelplan
Om een persoonlijke therapie mogelijk
te maken, is het niet nodig om alle
mutaties in de tumor van een patiënt
vast te stellen. Inmiddels weten we
dat er zo’n 200 genen zijn waarvan de
mutaties de keuze voor therapie zouden
kunnen beïnvloeden. Op dit moment
hebben we nog niet op al die mutaties
een passend antwoord in de vorm van
een gericht medicijn. Ons eerste doel
is dan ook vooral om ons te richten op
het vinden van de mutaties in die genen
waartegen een medicijn beschikbaar is,
de zogenaamde ‘actionable mutations’.
Intussen maken we een start met
een tumorbibliotheek om nieuwe
behandelingen voor de andere mutaties
te vinden. We zijn daarbij vooral op zoek
naar combinaties van behandelingen die
passen op het mutatie patroon van de
patiënt.
De specifieke set van mutaties in
een tumor is zeer waarschijnlijk ook
van belang voor bestaande vormen
van chemotherapie. Hoewel we veel
ervaring hebben met chemotherapie
van verschillende tumortypen, is het
nog steeds moeilijk te voorspellen of een
bepaalde combinatie effect zal hebben
Onderzoeksproject
Meer onderzoek is nodig en zinvol. Een goed voorbeeld is de recente ontwikkeling
van een aantal geneesmiddelen die heel precies aangrijpen op een eiwit dat door een
mutatie overmatig actief is, met soms spectaculair resultaat. Ongeveer de helft van
de patiënten met melanoom, een agressieve vorm van huidkanker, en ongeveer 10%
van patiënten met darmkanker, hebben een mutatie in het B-RAF-gen. Zij hebben
dus baat bij een middel dat B-RAF blokkeert. Het is daarom belangrijk om te weten te
komen welke patiënten deze mutatie hebben.
In darmkanker werkt het middel alleen in combinatie met een ander geneesmiddel
dat een tweede overmatig actief eiwit blokkeert, zoals recent in het Antoni van
Leeuwenhoek is gevonden. Deze vondst was een resultaat van een grootschalige test
waarbij de functies van verschillende eiwitten met geavanceerde technieken werden
geblokkeerd. We verwachten dat deze technologie in de nabije toekomst zal leiden
tot de ontdekking van veel meer van dergelijke combinaties, die precies passend zijn
voor tumoren met een bepaalde set van mutaties.
op een individuele tumor. Er zijn zeker
tachtig effectieve anti-kankermiddelen
bekend. Deze worden gebruikt in
verschillende combinaties. Het is
onmogelijk om alle mogelijke combinaties
van medicijnen per tumor en bij iedere
patiënt uit te proberen. Patiënten worden
op dit moment dus meestal behandeld
met een combinatie die in het algemeen
het meeste succes heeft bij dat type tumor.
Het gevolg is dat onnodig veel patiënten
worden blootgesteld aan vaak ernstige
bijwerkingen van behandelingen die niet
altijd effect hebben.
Cellen kweken
In het verleden werden combinaties
van medicijnen getest op gekweekte
kankercellen. Het probleem is echter dat
deze cellen afkomstig waren uit één enkele
patiënt en dat ze zo langdurig gekweekt
waren dat ze weinig representatief meer
waren voor kankercellen in een tumor.
De voorspellende waarde van deze tests
was dan ook beperkt.
Een tweede belangrijk doel voor de
komende jaren is daarom het kweken van
kankercellen, afkomstig uit individuele
patiënten, in een korte periode van
hooguit drie weken. Gedurende die tijd
worden de cellen getest op hun reactie
op een hele serie combinaties van
geneesmiddelen. Daarvoor worden de
cellen verdeeld over een groot aantal
minuscuul kleine kweekbakjes, zodat
zoveel mogelijk combinaties worden
getest op het vrij kleine aantal cellen dat
in zo’n korte tijd gekweekt kan worden.
Patiënten die niet goed reageren op
de standaardtherapie zullen worden
behandeld met een combinatie van
middelen die effect had op de gekweekte
cellen van deze individuele patiënt.
Het Antoni van Leeuwenhoek werkt
er nu al hard aan om de techniek en
procedures zodanig te optimaliseren
dat deze vorm van persoonlijke therapie
werkelijkheid wordt. Om te beginnen
voor één tumortype: mesothelioom,
een longtumor die door asbest
wordt veroorzaakt en waarvoor de
mogelijkheden voor een succesvolle
therapie nog zeer beperkt zijn. In een
later stadium moet dit worden uitgebreid
naar andere vormen van kanker.
Immuunafweer
Een tumor bevat een grote
verscheidenheid aan cellen. Naast
kankercellen bijvoorbeeld ook cellen die
de bloedvaten vormen die belangrijk zijn
voor de energievoorziening. Tumoren
lijken qua samenstelling vaak op een
wond en bevatten dan ook veel cellen die
vooral in wonden worden aangetroffen.
Normaal zorgen deze cellen voor het
herstel. Ze produceren daarom veel
verschillende eiwitten die de groei van
cellen bevorderen, de zogenaamde
groeifactoren. In een tumor beïnvloeden
ze zo de overleving en groei van de
kankercellen. Er zijn meer dan veertig
van dergelijke eiwitten en voor sommige
daarvan zijn er middelen die hun functie
kunnen blokkeren en zo de ‘hulp’ aan de
kankercellen kunnen voorkomen.
Een andere manier om de tumorgroei
te remmen, komt van ons eigen
immuunsysteem. Tegen bepaalde
tumortypen, in het bijzonder
melanoom, bestaat immuunafweer.
Recent is aangetoond dat die afweer
met verschillende middelen –
immunotherapeutica – zodanig versterkt
kan worden dat de tumorgroei in een
deel van de patiënten langdurig kan
worden onderdrukt. Die immuunafweer
wordt sterk beïnvloed door zowel de
aanwezigheid van de verschillende
celtypen in de tumor als de door deze
cellen geproduceerde eiwitten. Het is
dus belangrijk om mogelijke verbanden
te vinden tussen de aanwezige cellen en
eiwitten en het effect, of gebrek daaraan,
van immunotherapie.
Een derde belangrijk doel van het
Antoni van Leeuwenhoek is daarom het
zorgvuldig in kaart brengen van de in de
tumor aanwezige cellen en de geproduceerde stoffen. Hierbij zullen vooral
kleurtechnieken worden gebruikt met
antistoffen op plakjes tumorweefsel en
geavanceerde analysemethoden om de
meer dan veertig eiwitten in de tumor op
te sporen. Ook hier is optimalisatie van
technieken en procedures essentieel.
Kortom, voor de komende jaren hebben
we ons ten doel gesteld om van de
tumoren van individuele patiënten zoveel
gedetailleerde informatie te verzamelen
dat op basis daarvan een gerichte,
volstrekt persoonlijke therapie mogelijk
wordt. Een therapie die gebaseerd zal
zijn op de specifieke mutaties in die
tumor zelf en op de aanwezigheid van
niet-kankercellen en de door deze cellen
geproduceerde eiwitten.
Antoni van Leeuwenhoek
Foundation – Betrokken
bij de kern van kanker
Voor al deze onderzoeken naar nieuwe,
persoonlijke behandelingen is geld
nodig. De Antoni van Leeuwenhoek
Foundation werft financiële middelen
voor wetenschappelijk kankeronderzoek
in het Antoni van Leeuwenhoek. De
foundation vormt de schakel tussen
gever en onderzoeker. Gevers zijn
betrokken personen, bedrijven en
andere organisaties die hieraan een
bijdrage willen leveren. Betrokkenheid
tonen kan op verschillende manieren:
onder andere een donatie doen,
een actie organiseren, periodiek
schenken, vriend worden of via
een nalatenschap. De Antoni van
Leeuwenhoek Foundation is partner
van KWF Kankerbestrijding. Voor meer
informatie: www.avlfoundation.nl.
Onderzoeksproject
Een ander voorbeeld is een mutatie in het eiwit RAS. Deze mutatie komt in ongeveer
30% van alle tumoren voor, vooral in agressievere tumoren, met name bij een
deel van de patiënten met darm- of longkanker en bij vrijwel alle gevallen van
alvleesklierkanker. Het eiwit RAS zorgt ervoor dat cellen gaan delen en blijven leven.
In normale cellen gebeurt dit alleen als dit nodig is. Door de mutatie echter kan RAS
zichzelf niet meer uitschakelen.
Helaas is er geen geneesmiddel beschikbaar dat RAS blokkeert. De enige
mogelijkheid is daarom het blokkeren van eiwitten die door RAS geactiveerd worden,
zoals het eiwit MEK, waarvoor wel een goede remmer gemaakt is. Die heeft echter
weinig effect. In het Antoni van Leeuwenhoek is recent gevonden waarom dit zo
is: zodra MEK geremd wordt, vindt de kankercel een alternatieve manier om te
overleven en te blijven delen. Deze alternatieve manier kunnen we blokkeren met een
middel dat HER remt. De verwachting is dat een combinatie van een MEK- en een
HER-remmer een effectieve therapie zal bieden voor een grote groep tumoren die
vooralsnog moeilijk zijn te behandelen.
Plesmanlaan 121
1066 CX Amsterdam
020 512 2856
www.avlfoundation.nl
[email protected]
Juni 2013
8