Kinderen en huiselijk geweld

Een veilige wereld begint thuis!
Aanzetten voor preventiebeleid gericht op kinderen en huiselijk
geweld
Studie in opdracht van de Raad voor de Kinderbescherming
Dr. Lex Lemmers
NIGZ/Centrum voor Review & Implementatie
maart 2002
Raad voor de Kinderbescherming
De Raad voor de Kinderbescherming komt op voor de rechten van het kind, van wie de
ontwikkeling en opvoeding worden bedreigd. De Raad schept voorwaarden om die
bedreiging op te heffen of te voorkomen. De Raad doet onderzoek, adviseert in juridische
procedures en kan maatregelen of sancties voorstellen. De Raad werkt nauw samen met
andere instanties.
Begeleidingscommissie
Herman Baartman, bijzonder hoogleraar in de preventie van kindermishandeling aan de
Vrije Universiteit te Amsterdam
Peter van der Laan, senior onderzoeker, Nederlands Studiecentrum voor Criminaliteit en
Rechtshandhaving te Leiden
Fred Hoogenboom, directeur Raad voor de Kinderbescherming, Directie Noord te
Groningen
Jelis van Leeuwen, landelijk projectleider preventie, Hoofdkantoor van de Raad voor de
Kinderbescherming te Utrecht
Raad voor de Kinderbescherming
Hoofdkantoor
Postbus 19202
3501 DE Utrecht
Telefoon (030) 888 24 00
E-mail: [email protected]
Website: www.kinderbescherming.nl
Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziekteprefentie (NIGZ), afd. Review en Implementatie
Postbus 500
3440 AM WOERDEN
Telefoon (0348) 437 600
E-mail: [email protected]
Website: www.nigz..nl
2
© Ministerie van Justitie, Raad voor de Kinderbescherming, Hoofdkantoor, Utrecht / NIGZ, Woerden, 2002 Niets uit deze
uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enige
andere wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Raad voor de Kinderbescherming en het NIGZ
3
Inhoudsopgave
1.
Inleiding ................................................................................................................................................................................................ 5
2.
Achtergronden en definities ............................................................................................................................................................ 9
2.1
Afbakening en begripsomschrijving ................................................................................................................................................... 9
2.2
Prevalentie van huiselijk geweld in Nederland ............................................................................................................................. 10
2.3
Internationale studies naar de prevalentie van kindermishandeling en het getuige zijn van geweld
tussen ouders............................................................................................................................................................................................................ 11
2.4
Gevolgen van huiselijk geweld ........................................................................................................................................................... 13
2.5
Ervaringen van raadsmedewerkers met huiselijk geweld ......................................................................................................... 16
3.
Theoretische visies op agressie, kindermishandeling en partnermishandeling ................................................................. 19
3.1
Inleiding....................................................................................................................................................................................................... 19
3.2
Agressie aan de basis van huiselijk geweld ................................................................................................................................... 19
3.3
Multi-factoriële benadering van kindermishandeling ............................................................................................................... 20
3.4
Multi-factoriële benadering van partner- of vrouwenmishandeling .................................................................................... 21
3.5
Het cyclische van kindermishandeling ............................................................................................................................................. 21
4.
Determinanten van huiselijk geweld ............................................................................................................................................ 23
4.1
Inleiding...................................................................................................................................................................................................... 23
4.2
Macrosysteem .......................................................................................................................................................................................... 24
4.3
Exosyteem ................................................................................................................................................................................................. 24
4.4
Microsysteem ........................................................................................................................................................................................... 24
4.5
Ontogenetisch niveau ........................................................................................................................................................................... 25
4.6
Proximale versus distale determinanten ........................................................................................................................................ 26
5.
Interventies......................................................................................................................................................................................... 28
5.1
Inleiding...................................................................................................................................................................................................... 28
5.2
Doelgroepen preventie ........................................................................................................................................................................ 28
5.3
Primaire preventie .................................................................................................................................................................................. 28
5.4
Secundaire preventie.............................................................................................................................................................................. 31
5.5
Tertiaire preventie .................................................................................................................................................................................. 33
5.6
Interviews met raadsmedewerkers ................................................................................................................................................... 34
5.7
Afsluitende opmerkingen .................................................................................................................................................................... 35
6.
Samenvatting, conclusies en aanbevelingen.............................................................................................................................. 37
6.1
Samenvatting ............................................................................................................................................................................................37
6.2
Algemene aanbevelingen .................................................................................................................................................................... 38
6.3
Primaire preventie .................................................................................................................................................................................. 40
6.4
Secundaire preventie.............................................................................................................................................................................. 41
6.5
Tot slot ........................................................................................................................................................................................................ 42
Literatuur .......................................................................................................................................................................................................44
4
1.
Inleiding
Op 29 februari 2000 besliste het Landelijk Management Team van de Raad voor de
Kinderbescherming dat 'preventie' past in de visie en missie van de Raad voor de
Kinderbescherming. Preventie is hiermee een zelfstandige taak geworden, naast de
wettelijk opgedragen taken. Preventie onderscheidt zich van de individuele
Raadscasuïstiek doordat preventieactiviteiten zich richten op groepen onbekende
kinderen die in risicovolle en/of bedreigende opvoedingssituaties verkeren om zo te
voorkómen dat voor deze kinderen een beroep op de publieke dwang- of
waarborgfunctie van de Raad moet worden gedaan. Om die preventiedoelstelling te
realiseren kiest de Raad (januari 2002) ervoor om secundaire preventieactiviteiten te
ontwikkelen die tot doel hebben "te voorkómen dat beginnende problemen van of
rondom kinderen in risicovolle en bedreigende opvoedingssituaties erger worden. Hierbij
gaat het dus om kinderen in de voortrajecten van de huidige wettelijke kerntaken."
De doelgroepen waar de Raad zich bij de verdere ontwikkeling van de
preventiefunctie op richt zijn keten- en samenwerkingspartners in de (civiele en
strafrechterlijke) kinder- en jeugdzorg en ook bestuurders op lokaal, provinciaal en
landelijk niveau.
Om de nieuwe preventiefunctie van de Raad voor de Kinderbescherming meer
systematisch inhoud te geven, is ervoor gekozen om 'huiselijk geweld' tot eerste landelijk
preventiethema te maken. Dit wordt als volgt gemotiveerd (Raad voor de
Kinderbescherming, 2000). Bij huiselijk geweld wordt het recht van kinderen op een
gezonde en evenwichtige ontwikkeling aangetast. Kinderen zijn slachtofferen getuige, ze
lopen letterlijk en figuurlijk klappen op. Tengevolge van kindermishandeling overlijden
waarschijnlijk circa 50 kinderen per jaar en als gevolg van geweld tegen vrouwen, vaak
moeders van kinderen, komen tussen de 60 en 80 vrouwen om het leven (Raak, 2000). De
fysieke en psychische schade werkt vaak op lange termijn door en uit zich in allerlei
gedrags- en aanpassingsproblemen. Huiselijk geweld schendt het basale gevoel van
veiligheid en vertrouwen bij kinderen in volwassenen als ouders.
De maatschappelijke en economische kosten van deze problematiek bedragen circa
333 miljoen gulden per jaar, terwijl de kosten van kindermishandeling worden geschat op
tussen de 1 en 5 miljard gulden (Raak, 2000; Kooijman, 2000).
Het thema ‘huiselijk geweld’ is ook gekozen omdat het steeds meer op de politieke
en maatschappelijke agenda is gekomen en daarmee ook in het overheidsbeleid een plek
heeft gekregen. Ketenorganisaties van de Raad als politie en openbaar ministerie hebben
het als speerpunt opgenomen, maar ook tal van andere organisaties (o.a. Transact,
Slachtofferhulp Nederland, Reclassering Nederland, Vrouwenopvang) zijn bezig om deze
problematiek te ‘tackelen’.
Met betrekking tot huiselijk geweld heeft de Raad voor de Kinderbescherming de
volgende preventie beleidsdoelen geformuleerd: (1) voorkomen dat kinderen
slachtoffer/ooggetuige worden van huiselijk geweld, (2) stoppen van huiselijk geweld
wanneer dat gesignaleerd wordt om recidive te voorkomen vanwege de fysieke,
psychische en psycho-sociale schade voor kinderen en (3) zorgen dat de aanpak, opvang
en behandeling van de problematiek multidisciplinair, cultureel divers en meersporig van
aard is met gebruikmaking van de vrijwillige jeugdzorg.
5
De Raad heeft ervoor gekozen om de doelstellingen te operationaliseren binnen het
in de gezondheidsvoorlichting (GVO) veel gebruikte model van planmatige preventie
(Brug, Schaalma, Kok, Meertens & van der Molen, 2000; zie figuur 1). Van het model van
planmatig preventie is een instrument afgeleid, het zogenaamde Preffi-instrument
(Preventie Effectiviteits instrument; Hommels & Molleman, 2000; zie figuur 2), die als een
checklist kan dienen bij het opzetten van preventieprojecten. De preventiewerkers van de
Raad hebben in het kader van hun training een cursus gevolgd in het werken met de
Preffi als startpunt van verdere professionalisering van de preventiefunctie.
De essentie van planmatige preventie is dat interventies of preventie-activiteiten
aansluiten op de oorzaken of determinanten van gedrag. De interventie probeert om
determinanten die een rol spelen bij het gedrag te veranderen. In figuur 1 wordt
schematisch het proces van planmatige preventie weergegeven.
Planning
Probleem --->gedrag ----> determinanten --->interventie --->
implementatie
evaluatie
Figuur 1. Schematisch model van planmatige preventie
Bij planmatige preventie zijn de planning van de activiteiten en de evaluatie van de
activiteiten de twee belangrijkste processen. Om tot een planning van een activiteit te
komen moet men eerst de aard en omvang van het probleem in kaart brengen. Een
tweede stap is om na te gaan in hoeverre dit probleem door gedrag wordt veroorzaakt.
In het geval van huiselijk geweld kunnen we probleem en gedrag als een en dezelfde
categorie beschouwen aangezien het geweld zelf het probleem is.
Om tot goede preventie-activiteiten te komen dient men vervolgens het gedrag
nader te analyseren om zicht te krijgen op de gedrags- en omgevingsvariabelen die van
invloed zijn op het gedrag; we spreken van gedrags- en omgevingsdeterminanten.
Determinanten zijn in dit model factoren die een causale relatie hebben met het
probleemgedrag. Als we meer weten over welke determinanten van invloed zijn op het
gedrag kunnen we de inhoud van de interventie hierop afstemmen. Een interventie hoeft
niet altijd op het individu gericht te zijn die het probleemgedrag veroorzaakt, een
interventie kan ook gericht zijn op de sociale en/of fysieke omgeving van een individu en
op de slachtoffers van het problematische gedrag. Interventie-activiteiten kunnen zeer
divers van karakter zijn; voorlichting, pleitbezorging, hulpverlening en wet- en regelgeving
zijn enkele voorbeelden hiervan. In principe dient men zich bij iedere interventieontwikkeling af te vragen welk soort preventie-activiteit het meest efficiënt is in het
bereiken van de doelstellingen. Een laatste stap bij planmatig voorlichten is het
implementeren van de interventie.
6
Om tot een goede implementatie te komen wordt geadviseerd om hier al in een
vroeg stadium van de planning aandacht aan te besteden en deze voor zover mogelijk
met de doelgroep te ontwikkelen.
Figuur 2. Hoofdstructuur van de Preffi
Om meer inzicht te krijgen in de determinanten en de interventiemogelijkheden
heeft de Raad voor de Kinderbescherming als uitwerking van zijn plan van aanpak het
NIGZ/Centrum voor Review & Implementatie opdracht gegeven om een
literatuuroverzicht te maken dat inzicht geeft in de determinanten en
interventiemogelijkheden met betrekking tot huiselijk geweld.
Deze opdracht is als volgt geformuleerd: Het NIGZ/Centrum voor Review &
Implementatie maakt een review met als onderwerp: Kinderen en huiselijk geweld met
speciale aandacht voor gender en allochtonen. De focus van de review is het aanreiken
7
van handvatten voor het maken van nadere keuzes in de primaire, secundaire en tertiaire
preventie van huiselijk geweld. Speciale aandacht wordt verder gevraagd voor:

Theorieën: Welke theorieën en modellen over oorzaken en gevolgen worden
gebruikt. Dit is o.a. van belang voor het zoeken naar een verklaring voor het circulaire
karakter van huiselijk geweld

Determinanten: Wat is er bekend over de determinanten van huiselijk geweld,
uitgesplitst naar de determinanten van individueel gedrag, sociale en fysieke
omgevingsdeterminanten

Interventies: Maak een korte verkenning van de interventiemogelijkheden.
Het NIGZ/Centrum voor Review & Implementatie kiest bij het maken van de reviews
nadrukkelijk niet alleen voor het bestuderen van de gepubliceerde wetenschappelijke
literatuur, maar ook voor het bestuderen van informatie uit de praktijk en het beleid. Voor
onderhavige review zullen de volgende zoekmethodes gebruikt worden:

Inventariseren onderzoekspublicaties, (grijze) literatuur, registraties en
beleidsdocumenten.

Via groepsinterviews met delegaties van de vijf ressortdirecties en vestigingen van de
Raad voor de Kinderbescherming verzamelen van kennis en ervaring uit de praktijk en
het regionale beleid.
In hoofdstuk 2 zullen we een beschrijving geven van de aard en omvang van huiselijk
geweld en aangeven wat de gevolgen van huiselijk geweld voor kinderen kunnen zijn.
We maken hierbij een onderscheid tussen de effecten van kindermishandeling en de
effecten van het getuige zijn van kindermishandeling.
Hoofdstuk 3 behandelt de belangrijkste visies uit de wetenschappelijke literatuur over
geweld in het algemeen en we zullen ingaan op wetenschappelijke verklaringen van het
cyclische karakter van huiselijk geweld. In hoofdstuk 4 worden de belangrijkste
determinanten van huiselijk geweld behandeld. De nadruk zal hier liggen op fysieke
kindermishandeling. In hoofdstuk 5 wordt nagegaan wat er in de literatuur bekend is over
de mogelijkheden om huiselijk geweld te voorkomen of te stoppen.
Tot slot zullen we in hoofdstuk 6 aanbevelingen formuleren op basis van de theorie
en de mogelijkheden schetsen voor de Raad voor de Kinderbescherming om de
preventie-activiteiten gericht op kinderen en huiselijk geweld inhoud te geven.
8
2.
Achtergronden en definities
2.1 Afbakening en begripsomschrijving
In het rapport 'Huiselijk geweld: Aard omvang en hulpverlening ' van het ministerie
van Justitie (Van Dijk, 1997) wordt huiselijk geweld als volgt omschreven:

Huiselijk geweld is geweld dat door iemand uit de huiselijke kring van het slachtoffer
gepleegd is.

Geweld is de aantasting van de persoonlijke integriteit. Hierbij onderscheiden we
geestelijk en lichamelijk geweld (waaronder seksueel geweld).

Huiselijke kring (of gezin) is de kring die bestaat uit (ex-)partners, gezinsleden,
familieleden en huisvrienden.

Huisvrienden zijn personen die een vriendschappelijke band onderhouden met het
slachtoffer of iemand uit de onmiddellijke omgeving van het slachtoffer die het
slechtoffer in huiselijke sfeer ontmoet.
Huiselijk geweld zoals hierboven gedefinieerd is een breed begrip. Alle gewelddadige
handelingen van leden uit de huiselijke kring vallen er onder, bijvoorbeeld: geweld van
mannen naar vrouwen, geweld van vrouwen naar mannen, geweld van ouders naar
kinderen, geweld van kinderen naar ouders, geweld van broers en zussen onderling en
geweld van andere familieleden. Daarbij kunnen we binnen het geweld nog onderscheid
maken naar fysiek, geestelijk en seksueel geweld.
Voor de Raad voor de Kinderbescherming staat met name het kind in de huiselijk
geweldsituatie centraal. De Raad komt immers op voor de rechten van het kind, van wie
de ontwikkeling en opvoeding worden bedreigd. We zullen ons in deze studie beperken
tot twee vormen van huiselijk geweld waardoor kinderen bedreigd worden in hun
ontwikkeling, namelijk kindermishandeling en het getuige zijn van geweld tussen de
ouders.
Kindermishandeling is een verzamelbegrip waarmee gedoeld wordt op fysieke en
emotionele verwaarlozing, fysieke en emotionele mishandeling en seksueel misbruik
(Baartman, 1996). We kunnen dus drie typen kindermishandeling onderscheiden:
geweldshandelingen waarin het kind fysiek of emotioneel schade wordt toegebracht,
verwaarlozing, waardoor het kind een aantal elementaire zaken, zoals voedsel, kleding,
aandacht of liefde wordt onthouden en seksueel misbruik. Kindermishandeling kan
plaatsvinden zowel binnen als buiten het gezin. Seksueel misbruik vindt zowel binnen als
buiten het gezin plaats, verwaarlozing en mishandeling zijn veel meer aan het gezin
gekoppeld.
De laatste jaren is er meer aandacht voor een ander aspect van huiselijk geweld
namelijk de blootstelling van kinderen aan geweld tussen de ouders. Het wordt steeds
duidelijker dat het getuige zijn van geweld ook diepe sporen kan nalaten bij kinderen. Als
kinderen getuige zijn van geweld in opvoedingssituaties is dit vaak geweld van mannen
naar vrouwen: vrouwenmishandeling.
Van Dijk et al (1997) schatten dat 80% van het huiselijke geweld wordt gepleegd door
mannelijke daders. Kinderen kunnen direct getuige zijn van dit geweld en indirect, we
9
spreken dan van oog- of oorgetuigen. Het is een grote misvatting om te denken dat
partnergeweld de kinderen ontgaat. Kinderen zijn zich zeer bewust van wat er zich in huis
afspeelt. In het vervolg van dit rapport zullen we met name aandacht besteden aan de
gevolgen voor kinderen en de preventie van het getuige zijn van fysiek geweld. Preventie
van het getuige zijn van geweld kan bijna gelijkgesteld worden met de preventie van
fysieke partnermishandeling in de gezinssituatie.
Zoals we eerder hebben ongemerkt is huiselijk geweld in feite een containerbegrip
waaronder diverse vormen van geweld vallen: kindermishandeling, vrouwenmishandeling
en oudermishandeling.. Aan de verschillende vormen van huiselijk geweld liggen ook
verschillende determinantenstructuren ten grondslag. In het kader van dit rapport zullen
nader ingaan op de volgende aspecten van huiselijk geweld: fysieke en psychische
kindermishandeling en geweld tussen partners in het gezin (en dus indirect besteden we
aandacht aan het getuige zijn van geweld). We richten ons dus met name op die vormen
van mishandeling waarin geweld een rol speelt.
2.2 Prevalentie van huiselijk geweld in Nederland
In Nederland is nog nooit grootschalig onderzoek gedaan naar de omvang van
kindermishandeling, met uitzondering van onderzoek naar seksueel misbruik van meisjes
(NIZW, 1999). Er bestaat daarom geen precies beeld van de omvang van
kindermishandeling en we kunnen alleen een ruwe schatting geven. Geschat wordt dat er
ten minste 50.000 kinderen per jaar thuis mishandeld worden (NIZW, 1999). Inmiddels
wordt dit aantal eerder op 80.000 kinderen geschat (Willems, 1999). Het SCP (1998) geeft
aan dat er jaarlijks minstens 10.000 kinderen slachtoffer zijn van ernstige mishandeling in
het gezin, waarbij in meer dan de helft van die gezinnen nog andere problemen aan de
orde zijn, zoals relatieproblemen, geweld tussen ouders en verslavingsproblematiek.
Onderzoek naar seksueel misbruik (Draaijer, 1988) laat zien dat 1 op de 6 à 7 vrouwen in
Nederland voor het 16e levensjaar ervaringen met seksueel misbruik door verwanten heeft.
Recent is er in opdracht van het ministerie van Justitie wel grootschalig onderzoek
gedaan naar de omvang van huiselijk geweld in Nederland (Van Dijk en anderen, 1997).
Uit dit onderzoek komen de volgende cijfers met betrekking tot huiselijk geweld naar
voren.
Van de Nederlandse bevolking is 45% ooit slachtoffer geworden van een of meerdere
vormen van huiselijk geweld. Uit onderzoek blijkt dat 35% van de Nederlanders 'ooit' het
slachtoffer is geweest van fysiek geweld, 28% van geestelijk geweld en 21% van seksueel
geweld. Bij 11% van de Nederlanders heeft het huiselijk geweld geleid tot lichamelijk letsel.
Geestelijke, lichamelijke en seksuele vormen van huiselijk geweld komen vaak samen voor
in één complex van huiselijk geweld. 27 % van de Nederlandse bevolking is slachtoffer
van huiselijk geweld (geweest) waarbij de voorvallen wekelijks of dagelijks voorkwamen.
21% van de Nederlanders is slachtoffer van huiselijk geweld dat langer dan vijf jaar
duurde.
Slechts in 6% van alle gevallen leidt huiselijk geweld tot een aangifte. De mate waarin
melding of aangifte wordt gedaan bij de politie is relatief beperkt. Ongeveer 12% van de
slachtoffers van huiselijk geweld meldt dit bij de politie en 6% doet daadwerkelijk aangifte
De meeste slachtoffers worden in hun jeugdjaren (tussen 10 en 25 jaar) slachtoffer van
huiselijk geweld. Dit geldt met name voor lichamelijke en geestelijke vormen van huiselijk
geweld. Seksueel geweld komt onder jongeren ongeveer in gelijke mate voor als onder
10
volwassenen. Toch is nog altijd 45% van de slachtoffers van seksueel geweld jonger dan
18 jaar op het moment dat de voorvallen voor het eerst plaatsvinden. In totaal worden
jongens en mannen in gelijke mate slachtoffer van huiselijk geweld als meisjes en
vrouwen. Mannen (met name jongens tussen de 10 en 20 jaar) worden vaker slachtoffer
van lichamelijke vormen van huiselijk geweld dan hun vrouwelijke leeftijdgenoten.
Vrouwen worden met name slachtoffer van seksuele vormen van huiselijk geweld. Van
geestelijke vormen van huiselijk geweld worden mannen en vrouwen ongeveer in gelijke
mate slachtoffer.
Vrouwen worden vaker slachtoffer van geweld met een zeer hoge intensiteit (hoge
frequentie, lange duur, lichamelijk letsel en andere gevolgen) dan mannen. Het is niet zo
dat huiselijk geweld alleen in de 'lagere’ milieus voorkomt. De resultaten wijzen uit dat
huiselijk geweld in alle lagen van de bevolking voorkomt. Voor de bekendheid met
slachtoffers geldt zelfs dat deze onder hoger opgeleiden hoger is dan onder lager en
middelbaar opgeleiden.
Onderzoek van Römkens (1989) laat zien dat 21% van de Nederlandse vrouwen
tussen 20 en 60 jaar te maken heeft met fysiek geweld van haar (ex-) partner, waarvan
voor 11% van de vrouwen het herhalend eenzijdig geweld betreft. Op een studiedag van
Transact noemde Lamers (2000) de volgende getallen over vrouwenmishandeling: 211.000
vrouwen mishandeld, waarvan 50.000 zeer ernstig. Geschat wordt dat ongeveer 100.000
kinderen getuige zijn geweest van ernstig geweld tegen hun moeder (Transact, 1999a).
Zoals eerder opgemerkt bestaat er geen precies beeld van de omvang van kinderen partnermishandeling. De hierboven vermelde cijfers geven een indicatie van het
probleem. Het vaststellen van de exacte omvang van het probleem is natuurlijk van groot
belang, zeker als we op termijn de effecten van beleid willen vaststellen. De omvang van
het geweldsprobleem is echter niet het enige aspect dat als uitgangspunt voor beleid
moet dienen. In haar advies "Verantwoordelijkheid en perspectief: Geweld in relatie tot
waarden en normen' (1998) merkt de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling op (vrij
geciteerd): " de omvang van het geweldsprobleem mag en kan niet alleen als
uitgangspunt genomen worden. Er zijn meer dan voldoende overwegingen om het
geweldsprobleem serieus te nemen. Vooral vanwege de ernstige gevolgen die
geweldsmisdrijven hebben op slachtoffers van geweld en de effecten die
geweldsuitbarstingen op de samenleving als geheel hebben" (pag. 19)
2.3 Internationale studies naar de prevalentie van kindermishandeling en het getuige zijn
van geweld tussen ouders
Lamers (2000) heeft een overzicht gemaakt van internationale onderzoeken naar de
prevalentie van kindermishandeling en het getuige zijn van gezinsgeweld. Hoewel deze
cijfers niet direct van toepassing zijn op de Nederlandse situatie geven ze wel inzicht in de
aard en omvang van de problematiek wereldwijd.
11
Tabel 1. Percentages kinderen aanwezig tijdens het geweld tussen hun ouders/verzorgers
(Lamers, 2000)
 Hazen e.a., 1997
 73% van de kinderen was (lijfelijk) aanwezig tijdens de
mishandeling van hun moeder
 10% was niet lijfelijk aanwezig, doch kon horen wat er aan de gang
was
 33% van de kinderen probeerde verbaal of fysiek te interveniëren
 Focus, 1994
 90% van alle kinderen was getuige van de mishandeling van hun
moeder
 Holden e.a., 1998
 89% van de mishandelde moeders rapporteert dat er tenminste
om de andere dag sprake is van ruzies (niet mishandelde
moeders: 16%)
 78% van de kinderen was lijfelijk aanwezig tijdens de ruzies
 Slechts 5% was niet lijfelijk aanwezig tijdens de ruzies
 Lamers-Winkelman,
1998
 Onderzoek binnen een Medisch Kleuterdagverblijf
 Van 48% van de ouders is bekend dat zij regelmatig heftig verbaal
geweld t.o.v. elkaar gebruiken
 In 73% van de gevallen zijn de kinderen daarvan getuige
 Van 24% van de ouders is bekend dat zij regelmatig fysiek geweld
t.o.v. elkaar gebruiken
 In 85% van de gevallen zijn de kinderen daarvan getuige
*moeders in de controlegroep meldden dat hun kinderen gemiddeld 1 tot 3 ruzies per
maand meemaakten.
Tabel 2. Geweld tussen de ouders én geweld tegen de kinderen (Lamers, 2000)
 Focus (National
Women Abuse
Prevention Project),
1994
 70% van de kinderen van ‘battered women’ was ook zelf
slachtoffer van kindermishandeling (waarvan de helft fysieke
mishandeling en de helft seksueel misbruik!!)
 O’Keefe, 1994
 67% van de kinderen van moeders in shelters voor ‘battered
12
women’ was ook zelf slachtoffer van kindermishandeling
 Yoshihama, 1995
 75% van de kinderen van (Japanse) ‘battered women’ was ook zelf
slachtoffer van kindermishandeling
 Holden e.a., 1998
 De meeste gewelddadige vaders reageerden ook hun woede op
het kind af
 Europees onderzoek,
6 landen. Biomed
programma EU, 1998
 Totaal aantal casus: 2453; Geweld tussen partners is de
belangrijkste voorspellende factor voor fysieke
kindermishandeling
2.4 Gevolgen van huiselijk geweld
Hieronder geven we kort aan wat de gevolgen voor kinderen kunnen zijn van het
slachtoffer zijn van kindermishandeling en het getuige zijn van geweld tussen partners als
opvoeders van kinderen. Uit de literatuur blijkt dat kinderen die slachtoffer zijn geweest
van geweld vrijwel dezelfde emotionele en gedragsproblemen ervaren als kinderen die
getuige zijn geweest van geweld in het gezin. We maken hieronder daarom geen
onderscheid tussen de gevolgen voor slachtoffers en getuigen van huiselijk geweld.
13
Tabel 3. Gevolgen voor kinderen van het slachtoffer en getuige zijn van huiselijk geweld of
geweld in het gezin (The National Clearinghouse on family violence, 1999)
Prenataal

Schade aan de foetus
Baby's

Directe fysieke gezondheidsschade, zoals bijvoorbeeld botbreuken, bloedingen, kneuzingen en brandwonden
(kindermishandeling)

Groeistoornissen

Lusteloosheid

Verstoring van eet- en slaaproutines

Vertraging van de ontwikkeling
Kleuters

Directe fysieke gezondheidsschade, zoals bijvoorbeeld botbreuken, bloedingen, kneuzingen en brandwonden
(kindermishandeling)

Agressief gedrag

Aanhankelijk naar anderen

Angst

Wreedheid naar dieren

Vandalisme

Post Traumatic Stress Disorder (PTSD)-symptomen
Basisschoolleeftijd

Directe fysieke gezondheidsschade, zoals bijvoorbeeld botbreuken, bloedingen, kneuzingen en brandwonden
(kindermishandeling)

Tiranniseren van anderen

Algemene neiging tot agressie

Depressie

Angst

Terugtrekken

PTSD symptomen

Tegendraads gedrag

Vandalisme

Slechte schoolprestaties

Sexe-rol stereotypen: weinig waardering en respect voor vrouwen
14
Adolescenten

Directe fysieke gezondheidsschade, zoals bijvoorbeeld botbreuken, bloedingen, kneuzingen en brandwonden
(kindermishandeling)

‘dating violence’

Tiranniseren van anderen

Weinig eigenwaarde

Alcohol- en drugsmisbruik

Zelfmoord

PTSD symptomen

Weglopen van huis

Spijbelen

Somatische klachten

Achteruitgang schoolprestaties

Sexe-rol stereotypen: weinig waardering en respect voor vrouwen
Met betrekking tot het getuige zijn van geweld in het gezin kunnen we de volgende
conclusies trekken (The National Clearinghouse on family violence, 1999):
Kinderen en adolescenten die getuige zijn geweest van geweld in het gezin:
(1) ervaren dezelfde emotionele en gedragsproblemen als kinderen die zelf mishandeld
zijn,
(2) kunnen het post-traumatisch stress syndroom vertonen,
(3) hebben vaak concentratie-, gedrags- en leerproblemen,
(4) worden vaak verkeerd gediagnosticeerd (leidend aan aandachtsstoornissen),
(5) lopen meer risico om zelf dader van geweld te worden,
(6) lopen verhoogd risico om depressieve klachten te ontwikkelen,
(7) spijbelen meer, vertonen meer delinquent gedrag en lopen vaker weg van huis,
(8) lopen zelf een verhoogd risico om slachtoffer te worden van de geweldspleger in huis,
(9) hebben specifieke ondersteuning en hulp nodig.
Kinderen die huiselijk geweld hebben meegemaakt of die zelf slachtoffer zijn geweest
vertonen gezondheids- en gedragsproblemen, waaronder slaapproblemen,
eetstoornissen en gewichtsproblemen (Kapoor, 2000). Over het algemeen ervaren ze
problemen op school en ze vinden het moeilijk om vriendschapsrelaties te ontwikkelen. In
sommige gevallen leidt ervaring met huiselijk geweld tot een poging tot zelfdoding.
We kunnen bij de gevolgen voor kinderen die met huiselijk geweld zijn
geconfronteerd een onderscheid maken naar externaliserend en internaliserend
probleemgedrag. Onder externaliserend probleemgedrag verstaan we naar buiten
(omgeving) gericht probleemgedrag, zoals: agressie, alcohol- en drugsgebruik,
gedragsstoornissen, wreedheid jegens dieren, vernielzucht en weigerachtig,
ongehoorzaam en oppositioneel gedrag. Onder internaliserend probleemgedrag
verstaan we gedrag dat te maken heeft met de psychische gesteldheid van het kind,
zoals: angsten, depressiviteit, afhankelijkheid van bijvoorbeeld moeder, laag zelfbeeld,
passiviteit, verdriet, schuldgevoelens, dissociatieve stoornissen en suïcidaliteit. Op
psychosomatisch gebied klagen slachtoffers van huiselijk geweld vaak over hoofdpijn,
15
buikpijn, hyperventilatie en hebben ze vaak last van eetproblemen en verslavingen. Bij
seksueel geweld kan er bovendien sprake zijn van zwangerschap, seksueel overdraagbare
aandoeningen en diverse gynaecologische klachten (Transact, 1999b).
Daarnaast is bekend dat kinderen die ervaring hebben met huiselijk geweld later zelf
een grotere kans hebben om zelf dader van huiselijk geweld te worden; huiselijk geweld
heeft vaak een circulair karakter. Dit betekent echter niet dat een slachtoffer van geweld
gedoemd is om later zelf dader te worden. Integendeel, een groot deel van de
slachtoffers blijkt zich ondanks de soms niet geringe geweldservaringen in de kindertijd te
ontwikkelen tot een niet-gewelddadige partner of ouder (Baartman, 1991; Dijkstra, 2000).
Uitleggen van geweld aan kinderen
Een factor die mogelijk van invloed is op de emotionele ontwikkeling van het kind dat
geweld meemaakt, is de wijze waarop het thuisgeweld uitgelegd wordt aan het kind. In
tabel 4 wordt een overzicht gegeven van de ‘uitleg’ die moeders aan hun kinderen gaven
(Holden, Stein, Ritchie, Harris, & Jouriles, 1998).
Tabel 4. Hoe leggen moeders het thuisgeweld uit aan hun kinderen? (Holden e.a., 1998, in Lamers
2000)
Vraag aan moeders: Wat zegt u tegen uw kind(eren) als er geweld is gebruikt in huis?
 20% van de moeders legde uit dat vader boos was op moeder en niet op het kind
 20% van de moeders vertelde het kind dat vader ziek was en hulp nodig had
 17% van de moeders vertelde het kind dat er met hen (moeder) niets aan de hand was
 een deel van de moeders dreigde: ‘je moet lief zijn anders slaat hij jou ook’ (geen
percentages vermeld)
 een deel van de moeders probeerde de vader te verschonen: ‘het is niet zijn fout’ (geen
percentages vermeld)
Daarnaast was er sprake van inconsistentie in de manier waarop de kinderen werden
opgevoed.
 Mishandelde moeders rapporteerden dat zij de manier waarop zij met hun kinderen
omgingen veranderden als de partner aanwezig was om zodoende de irritatie van de
partner niet op te wekken
2.5 Ervaringen van raadsmedewerkers met huiselijk geweld
Uit de groepsinterviews met raadsmedewerkers komt naar voren dat de Raad voor
de Kinderbescherming in haar werkzaamheden met alle mogelijke vormen van huiselijk
geweld wordt geconfronteerd. Er wordt geconstateerd dat indien de Raad wordt
ingeschakeld er in veel gevallen van een of andere vorm van huiselijk geweld sprake is. De
kinderen hebben te maken gehad met fysiek geweld, seksueel misbruik, geestelijk geweld
16
en verwaarlozing. Indien de kinderen niet zelf slachtoffer van geweld zijn geweest, zijn ze
in veel gevallen getuige geweest van geweld tussen (ex)partners.
Een van de meest genoemde situaties waarin kinderen met geweld kunnen worden
geconfronteerd betreft echtscheidingszaken en omgangsregelingen. De heftige ruzies die
zich voor, tijdens en na een scheiding kunnen voordoen hebben vaak een enorme invloed
op de kinderen. Kinderen vormen vaak ook inzet van de relationeel-psychologische en
juridische strijd die de ouders uitvechten. Er wordt geconstateerd dat ouders in dergelijke
situaties te weinig oog hebben voor de invloed die het gedrag van de ouders heeft op
hun kinderen. Ouders hebben vaak het idee dat ze de kinderen buiten de ruzies houden,
maar in de praktijk blijkt dat kinderen tot in detail kunnen vertellen wat zich tussen de
ouders heeft afgespeeld. Er wordt geconstateerd dat er in echtscheidingsprocedures
nauwelijks aandacht is voor het kind. De Raad krijgt in zijn werk te maken, na tussenkomst
van de rechter, met de meest complexe echtscheidings- en omgangsproblematiek. In
principe is er bij alle andere echtscheidingszaken die zich zonder Raadsbemoeienis
voltrekken geen enkele partij die zich over de kinderen ontfermt of de ouders voorlicht
over de rechten van kinderen op een voortzetting van de relatie met beide ouders en de
impact die een scheiding kan hebben op de kinderen. In de hele procedure van
echtscheiding zou de Raad een belangrijke rol kunnen spelen in de voorlichting aan
ouders hoe de echtscheidingssituatie zo min mogelijke schade kan opleveren voor hun
kinderen. Ook werd genoemd dat het huidige voorlichtingsmateriaal van de Raad in deze
zin ook nog niet optimaal hierop in speelt.
Een andere situatie waarin raadsmedewerkers met huiselijk geweld worden
geconfronteerd kan gezinnen betreffen van ouders met een psychiatrische problematiek.
Kinderen kunnen in deze situaties nog al eens slachtoffer worden van de agressie van één
van de ouders maar hebben ook te maken met ernstige vormen van verwaarlozing.
Genoemd werd dat kinderen emotioneel verwaarloosd worden maar ook fysiek.
Voorbeelden hiervan zijn het onthouden van voedsel aan kinderen en kinderen die
zonder eten naar school worden gestuurd. Ook komt het voor dat kinderen nog al eens
noodgedwongen de rol van de volwassene op zich nemen en zodoende veel meer
verantwoordelijkheid krijgen dan gewenst is (geparentificeerde kinderen).
Kinderen van verslaafde ouders ervaren een soortgelijke problematiek als kinderen
van ouders met psychische problemen. In het algemeen wordt geconstateerd dat
kinderen in de hulpverlening aan zowel ouders met psychische-, psychiatrische als
verslavingsproblematiek nog al eens buiten beeld blijven. De hulpverlening focust zich
bijna volledig op de ouder als volwassene met problemen. Er werd geconstateerd dat het
belang van de kinderen niet altijd meespeelt in de hulpverlening. Genoemd werd dat
kinderen vaak naar huis teruggeplaatst worden terwijl de thuissituatie nog niet wezenlijk is
veranderd. De communicatie met de hulpverlening is niet optimaal en de Raad zou een
grotere rol kunnen spelen om veiligheid en bescherming van kinderen in die situaties te
beklemtonen. Een onderzoek van bureau INTRAVAL in opdracht van het NIGZ naar
kinderen van verslaafde ouders (INTRAVAL, 1997; zie ook van der Stel & van der Keuken,
1992) onderstreept de observatie uit de Raadspraktijk. Ook het NIGZ constateert dat er in
de verslavingshulpverlening nauwelijks programma’s zijn die zich specifiek op kinderen
richten.
Een andere observatie uit de praktijk is dat fysiek geweld vaker voorkomt in de
gezinnen uit de lagere sociale milieus terwijl geestelijk geweld wellicht vaker voorkomt in
de hogere sociale milieus.
17
Raadsmedewerkers hebben ook het idee dat huiselijk geweld vaker voorkomt in
gesloten sociale groepen. Dit betreft zowel streng christelijke groepen als bepaalde
groepen allochtonen. Bij bepaalde streng christelijke groepen en bepaalde groepen
allochtonen die sterk vasthouden aan traditionele waarden en normen uit het land van
herkomst bestaan vrij traditionele opvattingen over man-vrouw verhoudingen,
opvoedingsstijl en het gebruik van fysiek contact zoals bijvoorbeeld slaan als
correctiemiddel in de opvoeding. Die opvattingen staan op gespannen voet met de
Nederlandse opvoedingsstijl die veel meer als een onderhandelingsstrategie kan worden
getypeerd. In het algemeen is het al moeilijk om zicht te krijgen op wat er in een gezin
gebeurt, maar voor raadsmedewerkers is het vaak nog moeilijker om toegang tot deze
gesloten groepen te krijgen, waarbij bij allochtonen de culturele en taalbarrières een extra
hindernis vormen. Bovendien blijkt dat het binnen allochtone groepen moeilijk is om te
spreken over geweldservaringen in het gezin. Hierbij speelt schaamte, familie-eer en het
gevaar uitgestoten te worden uit de gemeenschap een belangrijke rol.
18
3.
Theoretische visies op agressie, kindermishandeling en partnermishandeling
3.1 Inleiding
Huiselijk geweld is een vorm van agressie die zich in het gezin voordoet. Kinderen
kunnen zelf slachtoffer zijn van dit geweld of ze kunnen getuige zijn van mishandeling
van in de meeste gevallen de moeder. Hieronder gaan we in op theoretische visies die er
ontwikkeld zijn met betrekking tot agressie, kindermishandeling en vrouwenmishandeling.
Daarna bespreken we welke determinanten een rol spelen bij het gedrag.
In de theoretische ontwikkeling met betrekking tot agressie, kindermishandeling en
vrouwenmishandeling zien we een zelfde tendens naar multi-factoriele
verklaringsmodellen. Er is niet een enkele factor die geweld of mishandeling kan
verklaren. Een complex aan factoren speelt een rol bij het ontstaan van agressie,
kindermishandeling en vrouwenmishandeling. We spreken daarom van een multicausaal
bepaald gedrag. Voor preventie betekent dit dat effectieve preventie op meerdere
oorzaken tegelijk gericht moet zijn dat wil zeggen zowel op micro gedrags- als meso- en
macro omgevingsbeïnvloeding zou moeten betekenen.
3.2 Agressie aan de basis van huiselijk geweld
Een gemeenschappelijke factor in geweld naar kinderen en vrouwen is het agressieve
karakter van het gedrag. Om meer van het gedrag te begrijpen lijkt het daarom zinvol om
eerst te kijken naar wetenschappelijke literatuur over agressie. Tot nu toe heeft de
wetenschap niet een eenduidige theorie opgeleverd die alle vormen van agressie
verklaart. Binnen de agressieliteratuur zijn wel een aantal benaderingen te herkennen die
agressie verklaren (o.a. de Ridder, 1993).
1.
Agressie als aangeboren instinct. Volgens Freud en ethologen zoals Lorenz is agressief
gedrag het gevolg van een aangeboren instinct. Het komt tot uiting wanneer een
individu onlust ervaart (gefrustreerd wordt) of wanneer er een bepaalde stimulus zich
in de omgeving voordoet die het gedrag ontkoppelt.
2. Agressie als reactie op negatief affect. Onderzoek van o.a. Dollard, Doob, Miller,
Mowrer & Sears (1939) heeft aangetoond dat wanneer frustratie sterker is, vaker
voorkomt, of wanneer een individu dicht bij een doel is dat hij wil bereiken de kans op
agressie toeneemt; dit wordt de frustratie-agressie hypothese genoemd. Het
onderzoek stoelt sterk op de ideeën van Freud. De auteurs van de frustratie-agressie
hypothese verzetten zich echter tegen het idee van een aangeboren instinct. Zij
stellen dat de agressiedrift ook aangeleerd kan zijn (De Ridder, 1993). De frustratieagressie hypothese is later verder ontwikkeld door Berkowitz (1993). Volgens
Berkowitz is frustratie slechts één van de vele oorzaken van agressie. Uit onderzoek
blijkt dat agressie door veel meer factoren kan worden opgewekt. Berkowitz noemt
onder andere: omgevingsstressoren (lawaai, stank, fel licht, etc.), pijn, provocaties,
negatieve stemming (slecht humeur). In principe kunnen alle factoren die het individu
in een negatieve emotionele toestand brengen agressie veroorzaken. De belangrijkste
factor in het ontstaan van agressie is volgens deze theorie dan ook negatief affect.
3. Agressie is een aangeleerd gedrag (Buss, 1961; Bandura, 1973). Volgens Buss brengen
mensen elkaar letsel of schade toe omdat ze geleerd hebben dat dergelijk agressief
19
gedrag positieve opbrengsten oplevert. Uit het onderzoek van Bandura blijkt dat
individuen agressief gedrag kunnen overnemen van personen die als rolmodel
fungeren ('modelling'). Volgens de sociale leertheorie van Bandura hoeven mensen
niet zelf beloond te worden voor het agressieve gedrag. Het is voldoende wanneer ze
zien dat anderen (het rolmodel) voor een dergelijk gedrag beloond wordt.
4. Agressie als reactie op normschendingen. Een aantal theoretici en onderzoekers
benadrukken de rol die waargenomen schendingen van waarden of normen spelen bij
agressief gedrag (De Ridder, 1993). Deze auteurs stellen dat als individuen waarnemen
dat iemand in strijd met hun waarden- en normensysteem handelt, dit agressie kan
oproepen. Volgens De Ridder ontstaat agressie bijna altijd in de interactie tussen
personen. Als een individu gedrag vertoont dat tegen de normen van de waarnemer
ingaat, roept dat agressie op.
5. Agressie als middel om vrouwen te domineren. De normen en waarden met betrekking
tot agressie van een groep of samenleving bepalen sterk de mate waarin agressie
binnen een groep of samenleving voorkomt. Feministische theorieën van agressie
benadrukken dat agressie een middel is om dominantie over vrouwen te verkrijgen en
te behouden. Het is een sociaal en instrumenteel mechanisme om macht over
vrouwen uit te oefenen. White en Kowalski (1998) betogen dat agressie naar vrouwen
en kinderen en huiselijk geweld niet volledig begrepen kunnen worden zonder stil te
staan bij de factor 'gender'. Ze betogen dat agressie een onlosmakelijke component is
van een cultureel geconstrueerde masculiniteit: het is een eigenschap die
geassocieerd wordt met macht en controle en gebruikt wordt om te domineren.
Agressie wordt gezien als een passende reactie van mannen op frustratie en
kwaadheid, maar niet voor vrouwen. Vrouwen leren zelfcontrole, mannen wordt
geleerd om te controleren. White en Kowalski (1998) betogen dat geweld tegen
vrouwen plaatsvindt in een sociale context die bepaalde 'gender-based' rollen en
patronen van man-vrouw interactie voorschrijft.
6. Multi-factoriële benadering van agressie. In de recente theorievorming over agressie
(Geen, 1998) wordt agressie opgevat als een gedrag dat door verschillende (persoonsen situationele) factoren wordt beïnvloed. Samengevat kan volgens de multi-factoriële
agressie modellen gesteld worden dat menselijke agressie een gezamenlijk product is
van aanleg, situationele en persoonsfactoren.
3.3 Multi-factoriële benadering van kindermishandeling
De verschillende verklaringsmodellen ten aanzien van kindermishandeling kunnen we
aanduiden als een psychopathologisch, een sociaal-interactioneel en een sociaal-cultureel
verklaringsmodel (Baartman, 1996). In het eerste geval ligt het accent op individuele
stoornissen van de opvoeder. In het tweede geval ligt de nadruk op de aard van de
interactie tussen ouder en kind en wordt met name aandacht besteed aan de inbreng van
het kind daarin. Het blijkt dat sommige kinderen meer risico lopen op mishandeling dan
andere kinderen. In het derde model ligt het accent op sociaal-economische en culturele
factoren, zoals werkloosheid, armoede en opvattingen over geweld in de samenleving
Verwaarlozing en fysieke mishandeling blijken sterk samen te hangen met een hoge
draaglast als gevolg van sociaal-economische achterstandssituaties. In de mulit-factoriële
modellen van kindermishandeling (o.a Belsky, 1984; Baartman, 1996) wordt aandacht
besteed aan de onderlinge samenhang tussen en het gewicht van de sets van factoren
die kindermishandeling verklaren. We kunnen variabelen onderscheiden op het
20
ontogenetische niveau ( de opvoeder) in het microsysteem (kind partnerrelatie,
gezinssituatie), het exosysteem (gezinsomgeving) en het macrosysteem (cultuur,
maatschappelijke voorzieningen).
3.4 Multi-factoriële benadering van partner- of vrouwenmishandeling
Ook in de theorievorming over vrouwenmishandeling wordt eveneens het multifactoriële karakter benadrukt. Een voorbeeld van een multi-factorieel model van
vrouwenmishandeling is het Integrative Contextual Developmental Model of Violence
Against Women van White en Kowalski (1998).
Ook hier wordt gesteld dat om geweld naar vrouwen ten volle te kunnen begrijpen
een benadering nodig is waarin rekening wordt gehouden met de omgeving, het individu
en de relaties tussen individuen. Geweld kunnen we niet los zien van de situatie en de
sociaal-culturele context en we hebben de situatie en de sociaal-culturele context nodig
om agressie te kunnen voorspellen. Op de volgende niveaus kunnen we factoren
onderscheiden die geweld naar vrouwen beïnvloeden.
1.
sociaal-cultureel niveau: cultuur, samenleving en gemeenschap
2. sociaal netwerk niveau; de directe netwerken van familie en vrienden waarin iemand
zich bevindt
3. dyadisch niveau; de relaties en daarbinnen de interactie tussen twee personen
4. situationeel niveau; specifieke elementen in de situatie die agressie stimuleren of
onderdrukken zoals het gebruik van alcohol
5. intrapersoonlijke niveau; factoren op het niveau van het individu zoals opvattingen,
aanleg en psychische gesteldheid.
3.5 Het cyclische van kindermishandeling
Een van de gevolgen van kindermishandeling is dat slachtoffers een verhoogde kans
hebben om zelf later dader te worden van kindermishandeling, we spreken hier van een
'circle of violence'. In zijn overzichtsartikel ‘transgenerationele aspecten van
kindermishandeling’ merkt Baartman (1991) op dat de vraag naar transgenerationele
aspecten van kindermishandeling apart behandeld dient te worden voor verschillende
vormen van kindermishandeling. Hieronder gaan we in op het cyclische of
transgenerationele van fysieke kindermishandeling.
Bij het bespreken van de onderzoeksliteratuur over het transgenerationele van
kindermishandeling komt Baartman tot de conclusie dat er een verband is tussen
mishandeling door ouders nu en het zelf als kind mishandeld zijn. Hij merkt daarbij echter
op dat het merendeel van de fysiek mishandelde kinderen niet later als ouder zijn eigen
kinderen fysiek mishandelt. Baartman komt tot de volgende conclusie: “De diverse
onderzoeksuitkomsten betreffende de transmissiehypothese leiden tot de conclusie dat
het onjuist is om onverkort aan de opvatting vast te houden dat ‘violence breeds
violence’. Naarmate deze opvatting in zijn ongenuanceerde versie meer gemeengoed
wordt in onze samenleving, zullen mishandelde ouders misschien niet alleen eerder
geneigd zijn om hun eigen jeugd meer conform deze opvatting te interpreteren dan
conform de werkelijkheid, maar ook zal deze bij hen meer functioneren als een ‘self
fulfilling prophecy’. Juist de als onontkoombaar gevoelde dreiging van herhaling kan een
extra belastende factor zijn voor ouders die op grond van een zeer belastend verleden
toch al onzeker zijn over hun eigen opvoederschap (p. 154)”.
21
Feit blijft dat er een relatie bestaat tussen zelf mishandeld zijn en de kans dat men de
eigen kinderen mishandelt. Op basis van prospectief onderzoek (onderzoek waarbij een
groep respondenten in de toekomst wordt gevolgd) wordt het herhalingspercentage
geschat op 25% tot 35% (Baartman, 1991, p.152). Bij vele mishandelde kinderen wordt de
cyclus echter doorbroken en worden de eigen kinderen zonder fysiek geweld opgevoed
(zie ook Dijkstra, 2000). Bij het doorbreken van de cyclus spelen volgens Baartman een
aantal factoren een rol. De kans op herhaling is kleiner naarmate de sociale
ondersteuning voor de ouders en hun partnerrelatie beter is, naarmate ze een reëler
beeld hebben van hun eigen getraumatiseerde jeugd, en naarmate ze genuanceerder zijn
over hun eigen mogelijkheden als opvoeder.
Hoe komt het nu dat de ene groep wel in staat is een partnerrelatie te ontwikkelen,
meer steunende sociale contacten en er in slaagt een vrijere positie in te nemen ten
opzichte van de ouders en de eigen jeugd en de andere groep niet? Uit onderzoek blijkt
dat cyclusdoorbrekende personen over het algemeen over een hoger IQ en meer
cognitieve vaardigheden beschikken. Hierdoor kregen ze op school belangrijke blijken
van waardering. Deze waardering kan als een belangrijke correctie hebben gewerkt op
het gevoel niet van waarde te zijn dat door de mishandeling werd opgeroepen. Voorts
was er over het algemeen ten tijde van hun kindzijn een volwassen persoon bijvoorbeeld
een familielid of een leerkracht aanwezig waar ze goed terecht konden en die hun gevoel
van zelfwaarde ook positief beïnvloedde. Tenslotte bleek de cyclus doorbrekende
volwassene als adolescent of als jong volwassene in therapie te zijn geweest. Tenslotte
merkt Baartman op dat nog eens benadrukt moet worden dat persoonskenmerken en
kenmerken van de opvoedingssituatie onderling met elkaar samenhangen. Ze kunnen
elkaar te positieve en ten negatieve versterken. Zo is bijvoorbeeld meerdere malen
gebleken dat het sociaal isolement van fysiek mishandelde en verwaarloosde moeders
niet alleen een functie is van hun sociale omgeving, maar minstens evenzeer van hun
eigen persoonlijk onvermogen om van een contactaanbod te profiteren.
De twee belangrijkste theorieën die het cyclische van kindermishandeling verklaren
zijn de attachtmenttheorie Bowlby en de sociale leertheorie van Bandura. In het kader van
dit rapport zullen we deze theorieën niet bespreken, voor meer informatie verwijzen we
naar Baartman (1996a) en Dijkstra (2001).
22
4.
Determinanten van huiselijk geweld
4.1 Inleiding
We hebben reeds opgemerkt dat aan fenomenen zoals agressie, kindermishandeling
en vrouwenmishandeling een complex aan determinanten ten grondslag ligt, met andere
woorden ze zijn multi-causaal bepaald. Hieronder gaan we dieper in op de determinanten
of risicofactoren die een rol spelen bij kindermishandeling, vrouwenmishandeling en
seksueel misbruik. Strikt genomen mogen we de term determinant pas gebruiken als er
een oorzakelijk verband bestaat tussen de determinant en het gedrag. In veel gevallen
kunnen we echter alleen concluderen dat er een relatie bestaat tussen de determinant en
gedrag. Met determinant bedoelen we hieronder een factor waarvan een relatie met het
gedrag is vastgesteld. Bij de bespreking van de determinanten richten we ons met name
op de determinanten die een rol spelen bij fysieke kinder- en vrouwenmishandeling en
seksueel misbruik.
We zullen hier niet alle determinanten uitputtend bespreken, we verwijzen hiervoor
naar Baartman (1996), Hoefnagels (1997, 1998), Geen & Donnerstein (1998). Tabel 5 geeft
een overzicht van de belangrijkste determinanten van huiselijk geweld.
Tabel 5. Overzicht van de belangrijkste determinanten van huiselijk geweld
Algemene risicofactoren
huiselijk geweld
Fysieke en emotionele
kindermishandeling
Partnermishandeling
(White & Kowlaski, 1998)
(Baartman, 1996)
Predispositie tot agressie
(agressieve persoonlijkheid)
Sociaal Isolement
Ontbreken sociale steun
Omgevingsstressoren en
Onverwerkte jeugd (o.a.
slechte leefomstandigheden ervaring met mishandeling)
Opvattingen over
Beperkt pedagogisch besef
legitimiteit geweld
Patriarchale opvattingen
Traditionele genderrol
opvattingen
Ontbreken van 'coping
skills'
Economische
afhankelijkheid vrouwen
Huwelijksproblemen
Machtsverschillen in gezin
Ervaring met geweld in
gezin
Fysieke isolatie
(bijvoorbeeld door
geografische ligging)
Sterke behoefte aan macht
en controle
Persoonlijke stress
Alcohol- en druggebruik
Psychiatrische stoornissen
Om geweld ten volle te kunnen begrijpen wordt door onderzoekers zoals Belsky
(1984) en White en Kowalski (1998) een benadering voorgesteld waarin rekening wordt
gehouden met de omgeving, het individu en de relaties tussen individuen. Aan de hand
23
van het model van Belsky zullen we hieronder dieper ingaan op een aantal
determinanten. Geweld en dus ook kindermishandeling kunnen we niet los zien van de
situatie en de sociaal-culturele context. Belsky stelt de volgende indeling van
determinanten voor:

Macrosysteem: cultuur, samenleving en gemeenschap

Exosysteem; gezinsomgeving

Microsysteem; kind-, partnerrelatie, gezinssituatie

Ontogenetisch niveau; factoren op het niveau van de opvoeder zoals opvattingen,
aanleg en psychische gesteldheid.
4.2 Macrosysteem
Normen en waarden die de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen benadrukken
(mannelijke dominantie en vrouwelijke onderdanigheid) vormen een goede
voedingsbodem voor geweld tegen vrouwen en kinderen (Koss, Goodman, Browne,
Fitzgerald, Keita & Russo, 1994). Mannen met dergelijke traditionele waarden en normen
zien het gebruik van geweld als een acceptabele manier om een voor hen gewenste
uitkomst te krijgen. Onderzoek van Rozee (1993) laat zien dat culturen waarin minder
traditionele sekserol opvattingen bestaan, en waarin mannelijke dominantie en
vrouwelijke onderdanigheid minder worden gestimuleerd minder geweld tegen vrouwen
plaatsvindt. In culturen die een waardering hebben voor geweld komt huiselijk geweld
ook vaker voor dan in minder gewelddadige culturen (Kapoor, 2000).
4.3 Exosyteem
Veel huishoudens waarin geweld plaatsvindt worden gekarakteriseerd door
patriarchale familiestructuren waarin de traditionele sekserollen worden voorgeleefd.
Mannen opgegroeid in dergelijke huishoudens worden later vaker gewelddadiger dan
mannen die opgegroeid zijn in minder traditionele huishoudens. Er zijn tevens sterke
aanwijzingen dat het plaatsvinden van vrouwenmishandeling mede bepaald wordt door
de aan- versus ontmoediging hiervan in de directe sociale omgeving, in het bijzonder
door de vrienden van de (potentiële) dader. Normatieve informatie over geweld heeft
invloed op de potentiële pleger. Afhankelijk van de inhoud van deze informatie vergroot
of verkleint deze de gewelddadige geneigdheid van jongens en mannen (Hoefnagels,
1998).
Isolatie is een factor die eveneens de kans op huiselijk geweld vergroot (White &
Kowalski, 1998). In situaties waarin de kans op ontdekking erg klein is, komt meer
kindermishandeling voor. Dit betreft de huiselijke situatie als een van de ouders
bijvoorbeeld veel afwezig is, maar ook als de directe sociale gemeenschap gesloten blijft
voor buitenstaanders.
4.4 Microsysteem
Uit onderzoek blijkt dat vaders van incestslachtoffers vaak een speciale status hadden
verkregen door de veelvuldige afwezigheid van de moeder (vaak door
ziekenhuisopname). Omdat hun vader vaak de enige bron van affectie was en het
slachtoffer de familiestructuur in stand wilde houden, zagen dochters zich verplicht
respectievelijk werden psychisch en fysiek gedwongen om aan de seksuele eisen van hun
vader te voldoen. Verder speelt de communicatie tussen de dader en het slachtoffer een
24
belangrijke rol in het ontstaan van huiselijk geweld. Bij seksueel misbruik worden signalen
daarbij door de dader ook vaak verkeerd geïnterpreteerd. Als het slachtoffer niet of
afwijzend reageert op toenadering van de dader, ziet de dader dit niet als een echte
afwijzing, maar als een deel van het spel (ze zegt nee, maar ze bedoelt ja).
De relaties tussen mensen kunnen leiden tot spanningen of frustraties, welke kunnen
resulteren in huiselijk geweld. In principe ligt in de meeste gevallen de directe oorzaak of
directe aanleiding van huiselijk geweld in de interactie tussen twee of meerdere personen.
Interacties tussen personen kunnen leiden tot conflicten, provocaties, frustraties, etc.,
welke aan de basis liggen van het ontstaan van agressie en geweld. De dader en het
slachtoffer hebben vaak een speciale, spanningsvolle en intense, veelal intieme
verhouding tot elkaar, waardoor de dader juist naar het slachtoffer agressief wordt en niet
naar andere personen (bijvoorbeeld in het gezin). Uit onderzoek naar geweld in gezinnen
blijkt dat agressors vaak niet naar alle gezinsleden agressief zijn, maar alleen naar
specifieke gezinsleden (White en Kowalski, 1998).
Uit onderzoek blijkt dat alcoholgebruik de belangrijkste situationele determinant is
van agressie (Bushman & Cooper, 1990; Vente, Wiers, van den Brink, Lange & Sergeant,
1998). Onderzoek laat zien dat personen die alcohol hebben gedronken agressiever
reageren dan personen die nuchter zijn. Alcoholgebruik leidt tot een verstoring van de
cognitieve processen waardoor situaties verkeerd worden ingeschat en waardoor de
remmingen van personen wegvallen. Over het algemeen reageren personen impulsiever
onder invloed van alcohol (Steele en Josephs, 1990). Schattingen op basis van Amerikaans
onderzoek van het aantal huiselijk geweldplegers dat onder invloed van alcohol is
variëren van 48 tot 87 procent (Vente et al., 1998). Onderzoek laat zien dat incidenteel
overmatig alcoholgebruik en chronisch overmatig alcoholgebruik beiden samenhangen
met een verhoogde agressie. Ook bepaald medicijngebruik en het gebruik van drugs
kunnen tot een verhoogde agressiviteit leiden (Taylor en Hulsizer, 1998).
Persoonlijke stress voorkomend uit werkstress, werkloosheid, financiële problemen,
gezondheidsproblemen en familiegerelateerde spanningen verhogen de kans op huiselijk
geweld (Berkowitz, 1993). Andere situationele factoren die van invloed zijn op huiselijk
geweld zijn woon- en leefomstandigheden, temperatuur en luchtvervuiling (Anderson en
Anderson, 1998). Deze factoren worden in verband gebracht met emotionele agressie. Ze
zouden namelijk de algemene negatieve emotionele toestand van individuen
beïnvloeden. Volgens Berkowitz (1993) leiden bovenstaande persoonlijke stressoren en
situationele factoren tot een verhoging van het negatieve affect, waardoor de kans op
een agressieve reactie wordt verhoogd. Onderzoek naar de invloed van temperatuur op
agressie laat bijvoorbeeld zien dat in de warme zomermaanden veel meer huiselijk
geweld wordt gerapporteerd dan in de koude wintermaanden.
4.5 Ontogenetisch niveau
Biologische factoren (zoals erfelijke aanleg en hormoonactiviteit) dragen bij aan het
basisniveau van agressie van een individu en hebben zodoende invloed op de heftigheid
van de reactie waarmee op een situationele provocatie wordt gereageerd.
Het agressieve individu onderscheidt zich op een aantal dimensies. Over het
algemeen hangt hij traditionele sekserol stereotypen aan en heeft positieve opvattingen
ten aanzien van geweld. Ook heeft men het idee dat belangrijke anderen in hun
omgeving positief staan tegenover de toepassing van geweld. Andere factoren die een rol
spelen zijn een geschiedenis van veelvuldige onpersoonlijke seksuele contacten en een
25
bepaalde vijandigheid naar vrouwen toe (Malamuth, 1998). Daarbij valt op dat agressieve
mannen een sterke behoefte hebben aan macht, dominantie en controle over vrouwen.
Bepaalde persoonlijkheids- en gedragsvariabelen voorspellen ook gewelddadig
gedrag van mannen, hieronder vallen: antisociale neigingen, non-conformisme,
impulsiviteit, laag verantwoordelijkheidsgevoel, hypermasculiniteit, delinquent gedrag,
affectieve stoornissen en een egocentrisme gekoppeld aan ongevoeligheid voor anderen
(White en Kowalski, 1998).
Baartman (1996) benadrukt dat een onverwerkte gewelddadige jeugd en een beperkt
pedagogische besef belangrijke determinanten van kindermishandeling zijn.
4.6 Proximale versus distale determinanten
We kunnen een onderscheid maken tussen proximale- en distale determinanten.
Factoren die het dichtst bij het individu liggen noemen we proximale determinanten en
factoren die buiten het individu liggen noemen we distale determinanten. Proximale
determinanten hebben de sterkste en meest directe invloed op het gedrag. Preventie zal
zich daarom vaak richten op beïnvloeding van de proximale determinanten. Voor een
stabiele en langdurige verandering van gedrag is het echter ook noodzakelijk om
activiteiten te ontwikkelen gericht op het veranderen van de distale determinanten.
Een model dat een concrete uitwerking geeft van de meest proximale determinanten
van gedrag is het ASE-model. (Attitude, Sociale invloed en Eigen-effectiviteit; de Vries,
Dijkstra & Kuhlman, 1988). In de gezondheidsbevordering is dit het meest gebruikte
determinantenmodel om gedrag te verklaren en om interventies op te baseren. In figuur
4 wordt het ASE-model schematisch weergegeven.
Attitude
belemmeringen
Achter
grond
variabele
Sociale
Intentie
gedrag
invloed
n
vaardigheden
Eigeneffectiviteit
Figuur 4. Het ASE-model
26
Het ASE-model is een model om met name beredeneerd gedrag te verklaren. De
twee gedragsmodellen waarop het gebaseerd is zijn dan ook de ‘theory of reasoned
action’ (Fishbein en Ajzen, 1975) en de ‘theory of planned behavior’ (Ajzen, 1988). Volgens
het ASE-model is de meest proximale determinant van gedrag de intentie die men heeft
om het gedrag wel of niet uit te voeren. Op zijn beurt wordt de intentie beïnvloed door:
de attitude ten aanzien van een bepaald gedrag, de sociale normen die men in de
omgeving waarneemt en de eigen-effectiviteit; de mate waarin men zichzelf in staat acht
om een gedrag wél of niét uit te voeren. De determinanten attitude, sociale invloed en
eigen-effectiviteit worden door achtergrondkenmerken zoals, geslacht, leeftijd, culturele
waarden en normen, sociaal- economische status, etc. beïnvloed (welke we dus als distale
determinanten kunnen karakteriseren).
Recent wordt aan het model de factor gewoonte toegevoegd als een belangrijke
verklarende determinant voor gedrag (zie onder andere Schaalma, 2000). Het model
heeft hierdoor meer oog gekregen voor meer automatische, minder beredeneerde
componenten van gedrag. Andere elementen uit het model zijn: vaardigheden (iemand
moet in staat zijn om het gedrag te kunnen uitvoeren) en belemmeringen (naarmate er
meer belemmeringen zijn zal het moeilijker of makkelijker zijn om het gedrag uit te
voeren). De waarde van het ASE-model neemt toe naarmate we het gedrag beter
specificeren.
27
5.
Interventies
5.1 Inleiding
Bij de bespreking van de interventiemogelijkheden gaan we uit van de indeling
primaire-, secundaire- en tertiaire preventie (Caplan, 1964). Primaire preventie is gericht
op het voorkomen van een ziekte of ongewenst gedrag zoals huiselijk geweld. Er is op het
moment zelf nog geen sprake van de problematiek en primaire preventie is met name
gericht op het verminderen van de incidentie van een probleem (beperken aantal nieuwe
gevallen). Bij secundaire preventie gaat het om het opsporen van problemen of
aandoeningen bij populaties die zich nog niet bewust zijn van het probleem. De
doelstelling is gericht op het terugbrengen van de prevalentie. Door vroegtijdige
onderkenning probeert men iets aan het probleem te doen. Tertiaire preventie is eigenlijk
geen preventie in de zin van het voorkomen van ziekte of een probleem. Men probeert
verergering van het probleem te voorkomen of de gevolgen van een probleem te
verzachten. Het huidige primaire proces van de Raad kan als hoofdzakelijk tertiaire
preventie worden getypeerd.
Bij effectieve preventie gaat het altijd om een combinatie van interventies gericht op
gedrags- en omgevingsdeterminanten. In het algemeen kunnen we stellen dat omdat
gedrag multi-causaal bepaald is, preventie zich op zoveel mogelijk risicofactoren
tegelijkertijd moet richten.
5.2 Doelgroepen preventie
Preventie van huiselijk geweld kan zich op verschillende doelgroepen richten.
Preventie kan zich in algemene zin op volwassenen als ouder/opvoeder en als partner
richten. Daarnaast kan preventie zich nog specifieke risicopopulaties van volwassenen
richten die een verhoogde kans hebben om dader van huiselijk geweld te worden.
Preventie van huiselijk geweld kan zich ook op de kinderen richten. Veelal is dat
tertiaire preventie, maar ook secundaire en primaire preventie zijn mogelijk. Primaire
preventie richt zich op jongeren als toekomstige opvoeders. In het kader van secundaire
preventie kan men bijvoorbeeld activiteiten ontplooien die moeten leiden tot het eerder
melden van huiselijk geweld of het begeleiden van slachtoffers zodat ze later zelf geen
dader worden.
In het kader van dit rapport kunnen we geen uitputtend overzicht geven van alle
interventiemogelijkheden met betrekking tot huiselijk geweld.
We zullen ons beperken tot een aantal interventiemogelijkheden die uit de literatuur
als veelbelovend naar voren komen.
5.3 Primaire preventie
Volgens Baartman (1996b) dient primaire preventie van kindermishandeling gericht
op volwassenen een drietrapsmodel te zijn. De eerste stap is gericht op volwassenen in
het algemeen en heeft de vorm van publiekscampagnes, gericht op beïnvloeding van
attitude en gedrag waarin de term respect voor kinderen het trefwoord is. De tweede trap
is die van opvoedingsondersteuning in al zijn verschillende vormen. Hier gaat het meer
om het geven van informatie omtrent opvoeding en ontwikkeling en het aanreiken van
28
eventuele gedragsalternatieven. Bij de derde trap, gericht op risicogezinnen, gaat het niet
alleen om het bieden van informatie en gedragsalternatieven, maar om preventieve
hulpverlening op meerdere fronten tegelijk. Risicogroepen voor fysieke en geestelijk
kindermishandeling zijn gezinnen voor wie sociale en materiele bronnen van steun
onvoldoende beschikbaar zijn. Dit maakt het noodzakelijk dat preventie gericht op
risicogroepen tweesporig van aard is: beleid dient er op gericht te zijn, dat bronnen van
steun beschikbaar zijn, en hulpverlening dient het mogelijk te maken van beschikbare
steun te profiteren (Baartman, 1996b, p. 30). Baartman betoogt verder dat een beleid
inzake preventie er voor dient te zorgen dat er op deze drie fronten tegelijkertijd gewerkt
wordt om redenen van effectiviteit en efficiency. Baartman constateert dat de
inspanningen op dit moment zich concentreren op de tweede trap, die van
opvoedingsondersteuning. Aan eerste trap doen we vrijwel niets en aan de derde trap
hooguit in een enkel toevallig project, maar van structureel beleid ten aanzien van
risicogezinnen is vrijwel geen sprake.
Het belang van opvoedingsondersteuning door middel van pedagogische
beïnvloeding willen we onderstrepen met het volgende citaat: (Delfares & van der Ploeg,
1991, pp. 14-15): Bij pedagogische beïnvloeding of opvoedingsondersteuning wordt
centraal gesteld: "het bevorderen van basisveiligheid en een positief zelfbeeld in de
vroege jeugd, het bieden van consistente richtlijnen voor gedrag, het scheppen van
condities die bevorderlijk zijn voor de internalisatie van duidelijke normen als richtsnoer
voor gedrag, het zorg dragen voor duurzame intieme omgangsrelaties en het leren
beslechten van conflicten, zonder terug te grijpen op een “agressieve” oplossing. Dit
laatste punt is van groot belang; het gaat om het aankweken van de overtuiging dat met
niet gewelddadige middelen conflicten kunnen worden opgelost. Modelleren, het niet
belonen van agressieve reacties en het positief reageren op vredelievend gedrag zijn
hiervoor essentieel. Voor de opvoedkundige praktijk in het gezin en de schoolsituatie is
het van grote betekenis dat het mogelijk is gebleken agressieve gedragingen bij jonge
kinderen sterk te reduceren, door systematisch agressief gedrag te negeren en
coöperatief gedrag te belonen. Dit effect wordt versterkt wanneer er tevens sprake is van
voorbeeldleren (modelling), waarbij het kind bij betekenisvolle anderen (oudere kinderen,
verzorgers, onderwijzers) niet-agressief gedrag waarneemt in situaties die potentieel
conflictueus zijn”.
Primaire preventie gericht op risicogezinnen zou zich volgens Baartman (1996b) op
het volgende moeten richten: (1) ontwikkelen sensitiviteit voor het kind, (2) verbeteren van
het probleemoplossend vermogen van de ouders, (3) verbetering van pedagogische
vaardigheden en (4) verbetering van de kwaliteit van de sociomateriële
levensomstandigheden van de ouders. Primaire preventie is in deze situaties te
karakteriseren als een vorm van preventieve hulpverlening. Om stigmatisering van
individuen en hele groepen te voorkomen zou deze vorm van preventieve hulpverlening
nooit mogen worden aangeboden als primaire preventie van kindermishandeling. Voor
andere juridische, politieke en ethische kwesties rond opvoedingsondersteuning voor
risicogezinnen verwijzen we naar Baartman (1996a).
Waar de liggen de kansen voor primaire preventie gericht op huiselijk geweld anno 2002?
Het pleidooi van Baartman in 1996 om meer te investeren in
opvoedingsondersteuning aan risicogezinnen door huisbezoeken is nog steeds van
29
kracht. In een recent door het NIZW uitgebrachte studie naar het voorkomen van
kindermishandeling door gezinnen te steunen beschrijven Kooiman & Zwikker (2001) 16
kenmerken van opvoedingsondersteuning die effectiviteit van dit soort programma's
bevorderen; voor een overzicht zie tabel 6.
Tabel 6. Kenmerken van effectieve opvoedingsondersteuningsprogramma's door
huisbezoeken (Kooijman & Zwikker, 2001).
Vorm
1.
Een aanbod door huisbezoeken.
2. Aanvang voor of direct na de geboorte van een kind.
3. Vrijwillige deelname.
4. Gerichte selectie en proactieve werving van de doelgroep.
5. Contactfrequentie in het begin hoog en daarna afnemend.
6. Gestandaardiseerde peiling van wensen en behoeften van ouders.
7. Flexibele duur.
8. Goede inbedding in lokale voorzieningen.
9. Veel aandacht voor selectie, training en begeleiding van de huisbezoekers.
Inhoud
1.
Een doelgroep waar sprake is van meerdere kenmerken die de kans op
kindermishandeling doen toenemen.
2. Meervoudige inhoud: ouder-kindrelatie, materiële vragen, sociaal netwerk en
empowerment.
3. Meervoudige methoden: informatie, ondersteuning, modeling, begeleide verwijzing.
4. Een flexibel en vraaggestuurd aanbod; toenemend intensief bij complexere vragen.
5. Gericht op zowel moeders als belangrijke anderen in haar directe omgeving.
6. Goede relatie tussen gezin en hulpverlener.
7. Periodieke peilingen van de ontwikkeling bij ouders en kind.
Kooijman en Zwikker (2001) trekken de volgende conclusies ten aanzien van de
uitvoerbaarheid van opvoedingsondersteuning ter preventie van kindermishandeling in
Nederland.
1.
Het is goed mogelijk om de doelstelling 'preventie van kindermishandeling' een
duidelijker plaats te geven als mede richtinggevend voor de vorm en inhoud van een
ondersteuningsaanbod aan ouders. Deze doelstelling heeft een meerwaarde voor het
aanbod zelf en daarnaast wordt het belang van ervan in brede maatschappelijke kring
onderschreven. In de praktische uitvoering zal de insteek van 'bevorderen van positief
opvoeden' op de voorgrond moeten blijven staan.
2. Ten aanzien van de proactieve werving en selectie is een 'selectie in fasen'
uitvoerbaar. Dat wil zeggen: eerst breed (universeel gericht op een brede
30
subpopulatie) aanbieden en vervolgens door middel van een behoeftepeiling bij
gezinnen op maat nagaan hoe de concrete ondersteuning er uit moet zien.
3. De OKZ/JGZ samen met bureau Jeugdzorg kan een belangrijke uitvoerende instantie
zijn bij opvoedingsonderssteuningsprogramma's. Hermans (2000) beschrijft in zijn
artikel 'kansen in de jeugdgezondheidszorg 0- tot 4-jarigen' hoe via
consultatiebureaus praktisch invulling kunnen geven aan preventie van
kindermishandeling. Opvoedingsondersteuning speelt hierin een belangrijke rol.
4. Welke inzet van welke typen werkers (onbetaalde of betaalde vrijwilligers,
beroepskrachten als verpleegkundigen of maatschappelijk werkers) uitvoerbaar is,
moet nader onderzocht worden.
Volgens Kooijman en Zwikker (2001) kan de conclusie getrokken worden dat primaire
preventie van kindermishandeling kan en dat we ook weten hoe het kan. Voor de
uitvoering zullen overheden, werkvelden, wetenschappers en financiers gezamenlijk
verantwoordelijkheid moeten nemen.
Aanvullend aan primaire preventie van kindermishandeling kunnen
opvoedingsondersteuningsprogramma's ook expliciet aandacht besteden aan de
gevolgen voor kinderen van het getuige zijn van partnergeweld. Dus
opvoedingsondersteuning kan ook als methodiek dienen ter preventie van
partnergeweld.
Primaire preventie gericht op kinderen kan gericht zijn op kinderen als potentiële
slachtoffers van kindermishandeling of op kinderen als potentiële opvoeders. Baartman
(1996b) constateert dat vrijwel alle preventie-inspanningen zich richten op het verhogen
van de weerbaarheid van de kinderen. Baartman pleit er echter voor om in preventieactiviteiten het kind meer te benaderen als potentiële opvoeder. Ervan uitgaande dat het
overgrote deel van de scholieren later kinderen zal opvoeden, zou met name in het
voortgezet onderwijs, aandacht besteed moeten worden aan die toekomstige taak. Op de
agenda van dat onderdeel van het curriculum horen dan de thema's als man-vrouw
relaties, opvoeding en ontwikkeling van kinderen, instituties en werkvelden van zorg- en
hulpverlening voor gezinnen en opvoeders. Het voorbereiden van alle jongeren op deze
taak lijkt met het oog op preventie efficiënter, dan het weerbaarder maken van alle
kinderen, van wie gelukkig slechts een klein deel potentieel slachtoffer van
kindermishandeling is en waarbij de effectiviteit van zo'n training twijfelachtig is
(Baartman, 1996b, pp. 29-30).
5.4 Secundaire preventie
Secundaire preventie heeft tot doel om kindermishandeling in een zo vroeg mogelijk
stadium op te sporen en te stoppen. Het is daarbij van essentieel belang dat
kindermishandeling gemeld wordt en dat er directe adequate actie volgt. Hoefnagels
(1997) heeft een uitgebreide studie gedaan naar de determinanten en secundaire
preventie van kindermishandeling. Hoefnagels constateert het volgende:
1.
Kindermishandeling wordt aanmerkelijk vaker gesignaleerd dan gemeld
2. Vrijwel zeker wordt de meeste kindermishandeling niet gemeld
3. Er zijn veel determinanten die een rolspelen in het signalerings-, attributie- en
meldingsproces.
31
4. Gemelde fysieke mishandeling duurt op het moment van de melding meestal al
langer dan een jaar
5. De mate waarin kindermishandeling, indien geverifieerd, ook gestopt wordt, is
onbekend. Duidelijk is wel dat gemelde kindermishandeling geen gestopte
mishandeling is.
6. Er zijn veel aanwijzingen om te kunnen veronderstellen dat onze cultuur een harde
dobber heeft met het melden en stoppen van kindermishandeling. Onze samenleving
heeft veel redenen om mishandeling niet te willen en/of kunnen zien en voorzover
een vermoeden onontkoombaar is, veel redenen dit niet te melden.
Op basis van zijn studie komt Hoefnagels met betrekking tot secundaire preventie
van kindermishandeling tot een aantal aanbevelingen voor beleid en praktijk. In het kort
komen deze op het volgende neer:

De meldpunten moeten duidelijk maken wie zij tot hun klantenkring rekenen, wat de
melder van het meldpunt kan verwachten en wat er met de melding wordt gedaan.

Meldpunten moeten toegankelijker worden gemaakt.

Verspreid op landelijk niveau de boodschap dat het goed is om vermoedens van
kindermishandeling te melden.

Vergroot het vermogen van volwassenen mishandelde kinderen te geloven.

Intensiveer de scholing en deskundigheidsbevordering in initiële en
vervolgopleidingen van alle (aanstaande) beroepsbeoefenaren die in hun werk met
kinderen te maken hebben of krijgen en verhoog de kwaliteit van de
deskundigheidsbevorderingprogramma's.

Vraag de beroepsgroepen die ambtshalve met kinderen werken een bepaling in de
eigen beroepscode te laten opnemen die de beroepsbeoefenaren (meer dan tot nu
toe) verplicht een vermoeden van kindermishandeling bij een meldpunt te melden.
Onderzoek de redenen van de beroepsgroepen die hier helemaal niet of niet
helemaal op in willen gaan. Besteed daarbij aandacht aan de validiteit van deze
redenen, de wettelijke en juridische basis voor deze 'weigeringen' en
aanknopingspunten om het verplichtende karakter te effectueren.

Verlaag de drempel van de meldpunten kindermishandeling voor de natuurlijke
omgeving van het kind.
Hoewel kindermishandeling een andere vorm is van huiselijk geweld dan
vrouwenmishandeling waar kinderen als oog- en oorgetuige slachtoffer zijn, lijken
bovenstaande aanbevelingen overeenkomstig van toepassing
Veel onderzoekers van huiselijk geweld benadrukken de rol die normen en waarden
spelen. Ook met betrekking tot het melden van kindermishandeling spelen normen een
belangrijke rol. In zijn proefschrift ‘Met recht van spreken’ gaat Hoefnagels (2001) dieper
in op de rol van normen in het melden van kindermishandeling. Hij concludeert dat de
perceptie van de sociale norm met betrekking tot het onthullen van kindermishandeling
het daadwerkelijke onthullingsgedrag beïnvloedt. Naarmate men het idee heeft dat de
omgeving positief staat tegenover het onthullen van kindermishandeling neemt de
melding van kindermishandeling toe. In het onderzoek van Hoefnagels is de sociale norm
32
beïnvloed door middel van een landelijke campagne tegen kindermishandeling ('Over
sommige geheimen moet je praten').
Het proefschrift van Hoefnagels laat zien dat normen op verschillende manieren een
rol spelen bij huiselijk geweld. In de Nederlandse samenleving zullen veel mensen de
norm onderschrijven dat huiselijk geweld onacceptabel is, maar veel mensen zullen ook
de norm onderschrijven dat men zich niet teveel met andermans zaken moet bemoeien
(zeker niet met de gezinssituatie van een ander). Dit conflict tussen normen kan een
melding van huiselijk geweld in de weg staan. In principe wordt de Raad voor de
Kinderbescherming voortdurend met dit normatieve conflict geconfronteerd. Het
onderzoek van Hoefnagels heeft laten zien dat indien geïntervenieerd wordt op de norm
dat melden van geweld acceptabel is (in sommige gevallen mag of moet men zich met
een ander bemoeien), dit leidt tot een toename van het aantal meldingen.
5.5 Tertiaire preventie
De Raad voor de Kinderbescherming houdt zich via haar primaire proces in
hoofdzaak bezig met tertiaire preventie: het doen van onderzoek, het geven van advies
en zonodig - en altijd na tussenkomst van de kinderrechter - kinderen uit onveilige en
ontwikkelingsbedreigende opvoedingssituaties weghalen en beschermen. Hieronder gaan
we na welke andere tertiaire preventiemogelijkheden er zijn met betrekking tot huiselijk
geweld.
Kinderen die getuige zijn van geweld
In een recente studie geeft Dijkstra (2001) een overzicht van interventies die er zijn
ontwikkeld voor kinderen die getuige zijn geweest van geweld tussen hun ouders. Het
betreft hier voornamelijk interventies met een tertiair preventief karakter. Volgens Dijkstra
worden, wanneer interventies worden aangeboden vanuit een hulpverleningscontext de
mishandelde moeders er direct of indirect bij betrokken. Een belangrijk uitgangspunt
hierbij is dat veiligheid voor moeders ook veiligheid voor kinderen betekent. Het
welslagen van programma's voor kinderen als getuige van geweld kan niet los worden
gezien van een goede begeleiding van mishandelde vrouwen.
In de VS, Canada, Engeland en ook in Nederland zijn nog weinig interventies opgezet
voor mishandelende vaders in relatie tot hun kinderen. Deze vaders betrekken blijkt
allesbehalve eenvoudig te zijn. Voorwaarden zijn dat er daderbehandeling beschikbaar
moet zijn, de vaders intensieve begeleiding krijgen en dat het geweld is gestopt.
De aard van het aanbod aan preventiemogelijkheden voor kinderen die getuige zijn
geweld bestaat uit interventies voor individuen en groepen. Dijkstra (2001) vat dit aanbod
als volgt samen:

Crisisinterventies/veiligheidsplanning. Deze interventies zijn gericht op het in
veiligheid brengen van vrouwen en kinderen die in direct gevaar zijn.

Groepsprogramma's voor kinderen met als doelen: zich beter kunnen uiten over
geweld, vergroten van zelfwaardering en het ontwikkelen van vaardigheden om
veiligheid te vergroten.

Individuele begeleiding voor kinderen die ernstige symptomen vertonen; de aard van
de begeleiding varieert. Soms is deze groep erop gericht om kinderen beter met de
problemen van het chronische geweld om te laten gaan en hun veiligheid voorop te
33
stellen; soms worden therapeutische technieken ingezet om posttraumatische stresssymptomen te verminderen.

Ondersteuningsprogramma's voor moeders.
Daderhulpverlening
Een deel van de tertiaire interventies is gericht op daders om recidive te voorkomen.
Bij interventies gericht op de daders van kinder- en partnermishandeling lijken
interventies opgezet vanuit een cognitief-gedrags perspectief het meest effectief
(Cunningham et al, 1998). Ze hebben tot doel om de dader een aantal nieuwe relationele
vaardigheden bij te brengen en de dader zijn opvattingen over macht en controle in het
gezin en zijn visie op ouder- en partnerschap te veranderen. Tevens wordt de dader
geleerd om agressie- of woede aanvallen te controleren. Dit soort interventies is er het
meest bij gebaat als de sociale omgeving van de dader bij de behandeling wordt
betrokken (systeembenadering).
Bij een deel van de daders van huiselijk geweld is er tevens sprake van verslavings-,
psychische of psychiatrische problematiek. Bij de hulpverlening aan daders van huiselijk
geweld moet er ook aandacht zijn voor deze problematiek omdat de kans op recidive
zeer groot blijft als hier niets aan gedaan wordt. Eigenlijk moeten eerst de andere
problemen opgelost worden, wil de therapie gericht op geweldsreductie succesvol zijn
(Cunningham et al, 1998). Onderzoek van Vente et al (1998) laat zien dat een zeer groot
deel van de daders op het moment van geweldplegen onder invloed van alcohol is (de
schattingen lopen uiteen van 48 tot 87 procent). In interventies zal daarom ook aandacht
moeten worden besteed aan het reduceren of stoppen van de alcoholconsumptie.
Interventies die zich op het slachtoffer richten bestaan vaak uit
weerbaarheidstrainingen, het verwerken van de traumatische situatie en het ontwikkelen
van een positief zelfbeeld.
5.6 Interviews met raadsmedewerkers
Hieronder zullen we ingaan op het deel van de interviews met de raadsmedewerkers
dat betrekking heeft op interventies die er reeds in praktijk worden uitgevoerd en de
richting waarin toekomstige interventies kunnen gaan.
In het kader van primaire preventie worden een aantal voorstellen gedaan. Ten eerste
wordt voorgesteld om activiteiten te richten op mishandelde kinderen. De insteek is
hierbij hulpverlening én het voorkomen dat het misbruik zich naar een volgende
generatie voortzet. Ook wordt genoemd om tijdens echtscheidingsprocedures de
voorlichting uit te breiden en met name de echtscheidingspartijen er op te wijzen dat de
situatie voor de kinderen ernstige consequenties kan hebben. In het voorlichtmateriaal
van de Raad kan hierin ook het nodige verbeterd worden. Het consultatiebureau wordt
ook gezien als een ingang om ouders te bereiken en ze voor te lichten over
consequenties van fysiek en geestelijk geweld voor kinderen. Er zou in dit geval ook
voorlichting naar specifieke groepen gedaan kunnen worden. De Raad zou in haar
preventieactiviteiten gebruik moeten maken van bestaande sociale structuren zoals
religieuze organisaties, migrantenorganisaties, het onderwijs en de jeugdzorg.
Massamediale campagnes worden als een goed middel gezien om het Nederlandse
publiek te attenderen op de problematiek van huiselijk geweld, maar alleen als deze
begeleid worden door een goed vangnet waar slachtoffers -volwassen en kinderen ook
34
daadwerkelijk hulp ontvangen. Ook de mogelijkheden voor (jeugdige) plegers van
huiselijk geweld moeten beter worden.
In het kader van de secundaire preventie (geweld moet stoppen! ) worden
voorstellen gedaan om de melding van huiselijk geweld te verhogen. In de hulpverlening
(zowel de psychiatrische als verslavingshulpverlening) moeten meer programma’s komen
specifiek gericht op de kinderen.
Voorlichting op scholen wordt gezien als een goede primaire en secundaire
preventiestrategie. Kinderen worden voorgelicht over wat normaal is en worden gewezen
op de mogelijkheden om huiselijk geweld te melden. Verder werd weerbaarheidstraining
als een mogelijke preventiestrategie genoemd. Volgens de raadsmedewerkers kunnen de
ketenpartners (politie en justitie) beter benut worden. Interventies van de ketenpartners
kunnen door de Raad ondersteund of versterkt worden door de specifieke know how van
de Raad met betrekking tot kinderen en volwassenen in hun rol en verantwoordelijkheid
als ouders / opvoeders in te zetten.
Met betrekking tot allochtonen kwam uit de interviews naar voren dat er
programma’s moeten komen die aansluiten op de culturele achtergrond van de
allochtonen. Eén van de manieren om de voorlichting vorm te geven is de zogenaamde
Voorlichting in de Eigen Taal en Cultuur (VETC). Deze zou zich op de mannen uit de
verschillende culturen moeten richten omdat zij met betrekking tot de
machtsverhoudingen een dominante positie innemen.
5.7 Afsluitende opmerkingen
We willen dit hoofdstuk besluiten met een aantal algemene opmerkingen over de
preventie van huiselijk geweld. Een van de belangrijkste conclusies die uit de literatuur en
onze analyse volgt kunnen we samenvatten met: ‘begin zo vroeg mogelijk met preventie’,
dit zowel bij slachtoffers als bij (potentiële) daders. Door vroeg te interveniëren wordt de
kans verhoogd dat de cirkel van geweld wordt doorbroken. Kinderen die slachtoffer zijn
geweest van geweld en die tijdig hulp hebben gekregen, hebben minder kans om later
zelf dader van huiselijk geweld te worden (Baartman, 1991; White & Kowalski, 1998). Bij
interventies aan jonge slachtoffers lopen primaire, secundaire en tertiaire preventie door
elkaar. Ten eerste zal door hulpverlening de (al of niet) traumatische geweldservaring
verwerkt kunnen worden (tertiaire preventie), door bijvoorbeeld weerbaarheidstraining
kan er iets in de ouder-kind relatie veranderd worden waardoor het geweld zich mogelijk
niet voortzet (secundaire preventie) en het slachtoffer loopt minder kans om later zelf
geweldspleger te worden (primaire preventie).
Uit de literatuur wordt ook duidelijk dat het effectief bestrijden van huiselijk geweld
een aanpak op verschillende niveaus vereist. White & Kowalski (1998) geven de volgende
beleidsaanbeveling op basis van hun overzicht van de literatuur over huiselijk geweld naar
vrouwen:
“… policies oriented towards reducing male violence against women must take a more
systematic, integrative, and multilevel approach with program interventions at community
and institutional levels as well as specific programs designed for individual victims and
perpetrators.” (p. 221)
De volgende instituties kunnen een rol spelen bij het veranderen van persoonlijke
en culturele opvattingen ten aanzien van geweld: familie, religieuze en
35
levensbeschouwelijke organisaties, school, werk, sportclubs en verenigingen, openbaar
bestuur, politie en justitie (als handhaver van door de samenleving gestelde normen).
Berkowitz (1993) komt op basis van zijn theorie over emotionele agressie ook tot een
aantal aanbevelingen met betrekking tot de beheersing van agressie. Ten eerste pleit hij
voor een reductie van het aantal agressie-oproepende stimuli. Dit betekent volgens hem
ook een reductie van het geweldsaanbod in de media en een terughoudendheid ten
aanzien van porno en met name gewelddadige porno. Dit soort stimuli verhogen de
agressieve potentie van een persoon waardoor de kans op agressie toeneemt. Een
tweede aanbeveling van Berkowitz is om meer in te zetten op de onderdrukking van
agressie en de zelfcontrole van een individu.
36
6.
Samenvatting, conclusies en aanbevelingen
6.1 Samenvatting
De onderhavige studie heeft nadrukkelijk niet de intentie om een volledig en
uitputtend overzicht van de literatuur op het gebied van huiselijk geweld te geven. We
geven in grote lijnen weer wat de stand van zaken is met betrekking tot theorievorming,
determinanten en interventies. Door de manier van werken is het onvermijdelijk dat er
literatuur is gemist en dat er een ‘bias’ aanwezig is in de door de onderzoeker
geselecteerde literatuur. We geven hieronder een samenvatting van de belangrijkste
conclusies en komen tot aanbevelingen voor de Raad voor de Kinderbescherming welke
als inhoudelijke onderbouwing kunnen dienen voor preventiebeleid van de Raad in deze
maatschappelijke problematiek.
Uit het literatuuronderzoek en de interviews met raadsmedewerkers wordt duidelijk
dat huiselijk geweld een bijzonder complexe problematiek betreft die als volgt kan
worden samengevat:
"Geweld tegen kinderen, en ook geweld waarvan kinderen thuis getuige zijn is één
van de meest complexe zaken waarmee men als professional te maken kan krijgen.
Immers het gaat om een combinatie van gezinsproblemen, opvoedingsproblemen,
ontwikkelingsproblemen, om een delict, en dus om een combinatie van 'therapeutische',
civiele en strafrechterlijke interventies, en om plichten en verantwoordelijkheden van
uiteenlopende instanties en personen als het OM, een ziekenhuis, een kraamverzorgster,
een school, een huisarts etc alsmede om de afweging tussen rechten van kinderen en
rechten van ouders" (Baartman, expertmeeting Kinderen als getuige van geweld,
november 2001)
Er is geen sprake van een eendimensionaal begrip; huiselijk geweld kent vele
verschijningsvormen. Kinderen kunnen op een aantal manieren betrokken raken bij
huiselijk geweld. Ze kunnen ten eerste zelf slachtoffer worden van mishandeling en ten
tweede kunnen ze observator zijn van geweld dat plaatsvindt in het gezin. In deze studie
hebben we kindermishandeling beperkt tot fysieke en geestelijke mishandeling van
kinderen. De belangrijkste reden hiervoor is dat we ons hebben geconcentreerd op
geweldsuitingen in het gezin. Daarbij komt dat aan verwaarlozing en seksueel misbruik
een andere determinantestructuur en problematiek ten grondslag ligt dan aan fysieke en
geestelijke mishandeling (Baartman, 1996a). Bij het getuige zijn van geweld hebben we
ons beperkt tot geweld tussen partners in het gezin, wat in de meeste gevallen inhoudt
geweld van mannen naar vrouwen in de gezinssituatie.
De gevolgen voor kinderen die direct of indirect met huiselijk geweld te maken
hebben gehad, kunnen variëren van geen gevolgen (kinderen die tot een normaal
volwassen individu opgroeien) tot de ontwikkeling van ernstige psychiatrische stoornissen,
die in sommige gevallen kunnen leiden tot zelfdoding. Uit de literatuur wordt eveneens
duidelijk dat getuigen van geweld en slachtoffers van mishandeling dezelfde lichamelijke-,
psychische- en sociale klachten kunnen ontwikkelen.
In een aantal gevallen lijkt er een relatie te bestaan tussen ervaringen met huiselijk
geweld uit het verleden en daderschap van geweld in de toekomst: het intergenerationele
of cyclische van huiselijk geweld. Onderzoek laat echter zien dat lang niet alle slachtoffers
37
opgroeien tot daders; integendeel veel slachtoffers van huiselijk geweld zijn later zelf
goed in staat om zich te ontwikkelen tot warme, zorgzame opvoeders. Vroege
interventies bij slachtoffers verkleint de kans op intergenerationeel geweld. Stigmatisering
en criminalisering van slachtoffers moet bij deze interventies vermeden worden.
Kindermishandeling en partnergeweld in het gezin worden het best verklaard door
multi-factoriële verklaringsmodellen: het gedrag wordt niet door één factor veroorzaakt
maar door een veelheid aan factoren. Op de volgende niveaus kunnen we determinanten
of risicofactoren onderscheiden:

Macrosysteem: cultuur, samenleving en gemeenschap

Exosysteem; gezinsomgeving

Microsysteem; kind-, partnerrelatie, gezinssituatie

Ontogenetisch niveau; factoren op het niveau van de opvoeder zoals opvattingen,
aanleg en psychische gesteldheid.
Omdat geweld in het gezin multi-causaal bepaald is moet het uitgangspunt bij
preventie zijn om op zoveel mogelijk niveaus factoren proberen te beïnvloeden. Uit de
literatuur komt naar voren dat primaire preventie van kindermishandeling mogelijk is en
dat we ook weten hoe dit te realiseren. Primaire preventie van kindermishandeling en
andere vormen van huiselijk geweld gericht op volwassenen zou een drietrapsmodel
moeten zijn. De eerste stap is gericht op volwassenen in het algemeen en heeft de vorm
van publiekscampagnes, gericht op beïnvloeding van attitude en gedrag waarin de term
respect voor kinderen het trefwoord is. De tweede trap is die van
opvoedingsondersteuning aan volwassenen in al zijn verschillende vormen. Bij de derde
trap, gericht op risicogezinnen, gaat het niet alleen om het bieden van informatie en
gedragsalternatieven, maar om preventieve hulpverlening op meerdere fronten tegelijk.
Primaire preventie gericht op jongeren zou zich via het onderwijs kunnen richten op
jongeren als potentiële opvoeders. Secundaire preventie van huiselijk geweld heeft tot
doel om geweld in het gezin tijdig te kunnen stoppen. Door onder andere
publiekscampagnes te voeren kan het aantal meldingen verhoogd worden. Tertiaire
preventie is gericht op het in veiligheid brengen van kinderen en vrouwen en het
voorkomen van recidive van daders. In het algemeen kunnen we concluderen men beter
zo vroeg mogelijk met een interventie kan beginnen, zowel bij dader als slachtoffer.
6.2 Algemene aanbevelingen
Hieronder zullen we ingaan op aanbevelingen die uit het bovenstaande volgen voor
verder te ontwikkelen preventiebeleid door de Raad voor de Kinderbescherming. We
zullen zoveel mogelijk proberen aan te sluiten op het plan van aanpak “Een veilige wereld
begint thuis!” van het preventiethema huiselijk geweld. In dit plan staat als strategie
beschreven dat preventie-interventies op micro-, meso- en macroniveau zouden moeten
plaatsvinden. Deze indeling is vergelijkbaar met de indeling die we in dit rapport
hanteren: macro-, exo- en microsysteem en ontogenetisch niveau.
De review maakt duidelijk dat geweldstoepassing in de privé-sfeer vrijwel altijd leidt
tot schending van mensenrechten zoals o.a. geformuleerd in het Europees Verdrag inzake
38
de Rechten van de Mens (EVRM)1 en in het bijzonder ook van de rechten van kinderen
zoals neergelegd in het VN-verdrag inzake de Rechten van het Kind2. In die zin gaat het
bij huiselijk geweld altijd om normschendend, niet acceptabel en strafbaar gedrag wat
bedreigend en schadelijk is voor de fysieke-, de psychische-, de psycho-sociale en de
morele ontwikkeling van volwassenen en kinderen. Hierin liggen voor de Raad belangrijke
inhoudelijke en formele legitimatiebronnen om zich ook vanuit een preventieperspectief
met deze problematiek te bemoeien.
Gezien de complexiteit van het begrip huiselijk geweld (het is een soort
containerbegrip wat verwijst naar een omvangrijke maatschappelijke problematiek in de
privé-sfeer) is het bij de keuze en het opzetten van interventies zeer belangrijk om de
begrippen goed te definiëren en het onderwerp goed af te bakenen. Het nauwkeurig
vaststellen van doel en doelgroep bij de ontwikkeling van de interventies is daarom van
groot belang. Het preventie-effectiviteitsinstrument (Preffi) ontwikkeld door het NIGZ kan
als een checklist gebruikt worden bij het opzetten van de nieuw te ontwikkelen preventieprojecten3 en bij het beoordelen van projecten van keten- en samenwerkingspartners die
zich ook met het voorkomen en bestrijden van huiselijk geweld bezig houden.
Het is van belang dat de Raad keuzes maakt al is het maar vanwege de
onmogelijkheid om álles te willen en te kunnen doen. Te maken keuzes voor preventieactiviteiten moeten bij voorkeur een nauwe relatie met het primaire proces van de Raad
onderhouden. Om die reden is het van groot belang dat de Raadsorganisatie zelf
nadrukkelijk registreert in welke aard en omvang huiselijk geweld in raadscasuïstiek
voorkomt om dat soort informatie ook in te brengen in samenwerkingsverbanden die zijn
en worden opgezet in de sfeer van huiselijk geweld.
Het valt aan te bevelen dat de organisatie aangeeft in welke richting de keuzes
gemaakt moeten worden en deze keuze niet overlaat aan de individuele preventiewerker.
In de uitwerking (met andere organisaties) moet er wel ruimte zijn voor lokale invulling.
Indien de keuzes decentraal en individueel gemaakt worden bestaat de kans op een zeer
gefragmenteerd beleid en de kans op structurele voortzetting is kleiner als een beleid
helemaal gekoppeld is aan een persoon (het beleid valt weg als de persoon wegvalt). In
principe moet iedere individuele preventiewerker naar de buitenwacht toe kunnen
aangeven wat het preventiebeleid van de Raad is en dit ook kunnen verantwoorden.
De Raad heeft als missie om de rechten van het kind in opvoedingssituaties die
bedreigend zijn voor de ontwikkeling van kinderen te beschermen en om voorwaarden te
scheppen om die bedreiging op te heffen of te voorkomen. Zonodig via de rechter. De
preventie-activiteiten met betrekking tot huiselijk geweld vloeien logisch voort uit deze
missie en zullen zich vanuit de Raad daarom voornamelijk concentreren op kinderen als
slachtoffer en ooggetuige van huiselijk geweld. Dit betekent echter níet dat de
interventies zich alleen op kinderen moeten richten; interventies moeten zich ook
nadrukkelijk op de omgeving van het kind richten. Het bevorderen van programma's in
de sfeer van opvoedingsondersteuning van ouders/verzorgers kan een manier zijn om het
risico op huiselijk geweld en de gevolgen daarvan voor kinderen te verminderen. Ouders
1
Dit verdrag is op 4 november 1950 vastgesteld en voor Nederland in werking getreden op 31 augustus
1954.
2
Dit verdrag is vastgesteld op 20 november 1989 en voor Nederland in werking getreden op 8 maart
1995.
3
In het kader van de professionalisering van de preventiefunctie hebben alle preventiemedewerkers een
cursus Preffi gevolgd.
39
of verzorgers zijn de belangrijkste personen voor het kind en te denken valt aan
specifieke activiteiten gericht op ouders waarin het opvoeden zonder geweld een
belangrijk doel van primaire- en secundaire preventie-activiteiten zou kunnen zijn. Naast
de ouders zijn er nog andere sociale schillen rondom het kind waarop preventieactiviteiten gericht kunnen worden: school, buurt, sportverenigingen, etc. Hier kan de
Raad op lokaal-, provinciaal en landelijk niveau bestuurders motiveren om gericht beleid
te ontwikkelen en daarin het beschermings-, het veiligheids- en ontwikkelingsperspectief
van kinderen benadrukken.
6.3 Primaire preventie
Op basis van de onderhavige studie en de interviews met raadsmedewerkers zullen
hieronder een aantal mogelijkheden voor primaire en secundaire preventieactiviteiten
specifieker uitgewerkt worden. We moeten duidelijk stellen dat het hier geen volledig en
uitputtend overzicht betreft; het geeft slechts richtingen aan die de Raad zou kunnen
inslaan.
In het door Baartman voorgestelde drietrapsmodel van primaire preventie van
kindermishandeling kan de Raad op verschillende manieren een rol spelen. De eerste stap
in het model is het via publiekscampagnes bij de gehele populatie aandacht vragen voor
de rechten van kinderen en respect voor kinderen uitdragen. Stap twee is het bevorderen
en propageren van opvoedingsondersteuning en stap drie is gerichte
opvoedingsondersteuning van risicogezinnen. In met name de eerste stap zou de Raad
zelfstandig en in samenwerking met andere partijen activiteiten kunnen ontwikkelen. Bij
stap twee en drie zou de Raad ondersteunende activiteiten kunnen vervullen. Het ligt niet
voor de hand dat de Raad zelfstandig opvoedingsondersteuningsprogramma's gaat
ontwikkelen en uitvoeren. Het ligt echter wel voor de hand dat de Raad zijn expertise en
ruime praktijkervaring kan inzetten ter ondersteuning en ontwikkeling van dergelijke
programma's.
Hieronder zullen we dieper ingaan op de activiteiten die de Raad in het kader van
primaire preventie van huiselijk geweld zou kunnen ontwikkelen. De Raad voor de
Kinderbescherming heeft als overheidsorganisatie een expliciete missie in de
problematiek van huiselijk geweld. Het uitdragen van de norm in de opvoeding van
kinderen door ouders/verzorgers dat opvoeding zonder geweldstoepassing niet alleen
het meest recht doet aan wat kinderen nodig hebben (bescherming en veiligheid) maar
ook dat een dergelijke opvoeding mogelijk is, zou tot de expliciete taken van de Raad
kunnen behoren.
Deze gedachte vloeit logisch voort uit een recent kabinetsstandpunt waar die in de
begrotingsbehandeling (oktober 2001) van het ministerie van justitie reageert op
kamervragen over de door de Advies- en Meldpunten Kindermishandeling
aangezwengelde discussie over het wettelijk verbieden van slaan in de opvoeding. Het
kabinet voelt niet voor een wettelijk verbod maar stelt:…
" Effectiever lijkt het, als (ook) overheidsorganisaties in hun contacten met opvoeders
stelselmatig en eenduidig de norm uitdragen dat fysieke bestraffing van kinderen in onze
samenleving afkeuring verdient." (kamerstukken II 2000/2001, 27 842, nr. 3 pg 13 ).
De norm die de Raad uitdraagt kan samenvattend omschreven worden als:
Partners behoren ten opzichte van elkaar en als ouders in de opvoeding van hun kinderen
geen geweld te gebruiken. Deze norm kan door de samenleving als geheel gesteld
40
worden als minimale en natuurlijke eis aan partners en ouders. Deze norm zal steeds
opnieuw moeten worden uitgedragen en zou wettelijke verankering kunnen krijgen. Een
voorbeeld waarop de Raad op macroniveau pleitbezorger kan zijn voor kinderen en voor
bovenbeschreven norm, is onder andere door middel van het leveren van voorstellen om
wetgeving in het voordeel van kinderen te veranderen. Daarnaast zou de Raad op
landelijk, regionaal en lokaal niveau bij politieke en maatschappelijke organisaties kunnen
lobbyen voor de rechten van kinderen en de plichten van opvoeders.
De Raad kan (ook met andere organisaties zoals bijvoorbeeld de Advies en
Meldpunten Kindermishandeling, de VKM) ook voorlichtingsmateriaal ontwikkelen gericht
op (aspirant) ouders en intermediaire doelgroepen die met (aspirant) ouders in aanraking
komen (bijvoorbeeld consultatiebureaus, ouder-kindzorg, gespecialiseerde
gezinsverzorgsters, leerkrachten, artsen, jeugdhulpverleners, ambtenaren van de
burgerlijke stand). Ook valt in dit voorlichtingskader te denken aan (gesponsorde)
reclamecampagnes gericht op het in brede zin uitdragen van de norm dat ‘opvoeden
zonder geweld’ normaal is.
Omdat bij scheidende partners/ouders het risico van geweldsgebruik groter is, kan
voorlichting gericht op deze doelgroep van grote preventieve betekenis zijn. In het kader
van primaire preventie zou de Raad een rol kunnen spelen om onder het motto
'scheiden zonder geweld' het aanbod van voorlichtingmateriaal te vergroten in de
scheidingsprocedure. In een vroeg stadium van de procedure zou er voor scheidende
partners materiaal beschikbaar moeten zijn waarin beschreven staat wat voor effect
geweld in die situatie op de ontwikkeling van kinderen kan hebben, de rechten van
kinderen in scheidingssituaties en manieren om te voorkomen dat geweld in die situaties
ontstaat of escaleert. De Raad zou ook een rol kunnen spelen in het creëren van een
aanbod op dit gebied voor de eerstelijns voorzieningen die echtscheidingsbemiddeling
en het helpen tot stand brengen van omgangsregelingen voor kinderen tot hun taak
rekenen. Zo kunnen juridische procedures welke soms sterk emotionele agressie en
daarmee risico’s voor geweldsgebruik lijken te bevorderen mogelijk worden voorkomen.
Het aanbod kan zich richten op kennisoverdracht en deskundigheidsbevordering aan
deze voorzieningen.
In het kader van primaire preventie zou de Raad zich ook kunnen richten op
slachtoffers van huiselijk geweld met als insteek dat ze zich later niet ontwikkelen tot
dader. Hier vloeien tertiaire en primaire preventie in elkaar over. Kinderen moet duidelijk
gemaakt worden dat ze in staat zijn om conflicten zonder geweld op te lossen. Bij
dergelijke projecten moet men niet alleen aandacht hebben voor het aanleren van de
bepaalde vaardigheden om conflicten op te lossen maar ook veel aandacht voor het
ontwikkelen van zelfvertrouwen dat deze vaardigheden later kunnen worden toegepast.
6.4 Secundaire preventie
In het algemeen kan de Raad zijn expertise inzake kinderen, geweld en ouderschap
consultatief inbrengen in de relaties met politie, reclassering, openbaar ministerie en
andere jeugdzorg en jeugdbeschermingspartners in de vorm van te ontwikkelen en te
organiseren casuïstiekoverleg inzake huiselijk geweld.
Ook kan de Raad zijn expertise inbrengen in de hulpverlening aan daders. Van der
Linden & Steketee (1999) komen tot de conclusie dat samenwerking tussen justitiële
voorzieningen en hulpverlening noodzakelijk is voor het adequaat op gang brengen en
41
uitvoeren van hulpverlening aan daders van huiselijk geweld. Dus ook vanuit de zorg
wordt geconstateerd dat samenwerking tot meerwaarde leidt.
Een tweede mogelijkheid om de secundaire preventie inhoud te geven is door te
focussen op specifieke doelgroepen zoals bijvoorbeeld mishandelde vrouwen in de
vrouwenopvang. Veelvuldig keren vrouwen (met hun kinderen) terug naar het
gewelddadig milieu waaruit ze gevlucht zijn, met alle kans op recidive van huiselijk geweld
en daarmee hernieuwde risico’s voor kinderen. In 1999 melden zich 16508 vrouwen en
15873 kinderen bij de vrouwenopvang4. Het merendeel van de kinderen is onder de 12
jaar. De cijfers geven aan dat het een grote groep is die met secundaire
preventieactiviteiten bereikt kan worden. Activiteiten zouden bijvoorbeeld gericht kunnen
zijn op het informeren over echtscheidings- en omgangsregelingen. De nadruk zou ook
liggen op 'empowerment' van de vrouwen zodat ze betere keuzes kunnen maken voor
henzelf en voor hun kinderen. Vanuit de vrouwenopvang is duidelijk geworden dat er
belangstelling voor samenwerking met de Raad bestaat5. Hoe de samenwerking verder
vorm kan krijgen vergt nader onderzoek.
Ook met betrekking tot secundaire preventie kan de normatieve ambassadeurs
functie van de Raad uitgewerkt worden. De Raad kan zich bijvoorbeeld inzetten om de
norm te beïnvloeden dat het normaal is om huiselijk geweld te melden, zodat huiselijk
geweld gestopt wordt. Waarnemers (zowel burgers als professionals) moeten ook bewust
gemaakt worden dat ze ook een verantwoordelijkheid hebben als geweld alleen maar
tussen partners wordt geconstateerd. Het besef moet doordringen dat men weet heeft
dat ‘alleen maar partnergeweld’ ook voor kinderen die in die situatie opgroeien risicovol
en bedreigend is voor de ontwikkeling van deze kinderen.
In de hulpverlening wordt geweldsproblematiek tussen partners/ouders waarbij
kinderen betrokken zijn niet automatisch gemeld bij AMK’s of de Raad, terwijl daar vanuit
een kinderbeschermingsperspectief wel degelijk aanleiding toe kan zijn. Hier spelen
ideologische motieven, professionele en beroepsethische opvattingen een rol
(hulpverleningsrelatie met volwassen cliënt, beroepsgeheim, etc.). Er kunnen daarom ook
activiteiten naar andere organisaties ontwikkeld worden, gericht op het beter melden van
huiselijk geweld en deze organisaties gevoeliger maken voor de betekenis van
geweldservaringen voor de ontwikkeling van kinderen.
6.5 Tot slot
De informatie uit deze studie kan slechts dienen als een aanzet om het
preventiebeleid van de Raad vorm te geven. Het moet nadrukkelijk als een discussiestuk
gezien worden waarin een aantal richtingen worden aangegeven. Het is in eerste instantie
bedoeld om intern handvatten te hebben om preventieactiviteiten nader uit werken en
mede op basis van deze review ook met keten- en samenwerkingspartners in netwerken
tot een dialoog te komen op om basis daarvan gezamenlijke preventieactiviteiten te
ontwikkelen.
De Raadsorganisatie zelf kiest uiteindelijk in welke richting het preventiebeleid
ontwikkeld gaat worden. Hierbij spelen randvoorwaardelijke en inhoudelijke factoren een
rol.
4
5
De maatschappelijke opvang in figuren en cijfers: 1999. Federatie Opvang, Utrecht.
Persoonlijke communicatie met Jelis van Leeuwen,landelijk projectleider preventie.
42
In principe zullen de meeste preventie-activiteiten die met partners door de Raad
opgezet gaan worden een innovatief karakter hebben, simpelweg omdat er nog niet
zoveel interventies ontwikkeld zijn. Het is van belang dat deze innovatieve activiteiten
goed door evaluatie onderzoek begeleid gaan worden om zodoende de effecten en het
rendement vast te stellen. Het verdient daarom aanbeveling om bij de start van een
project het onderzoek al in te bouwen. Er moet daarom al in een vroeg stadium contact
gezocht worden met onderzoekers en men dient voldoende geld te reserveren voor
onderzoek.
43
Literatuur
Ajzen I. Attitudes, personality and behavior. Milton Keynes: Open university press, 1988
Anderson CA, Anderson KB. Temperature and aggression: paradox, controversy, and a
(fairly) clear picture. In: Geen RG (ed), Donnerstein E (ed). Human aggression:
theories, research and implications for social policy. San Diego: Academic Press,
1998
Baartman HEM. Transgenerationele aspecten van kindermishandeling. In: Defares PB, van
der Ploeg JD. Agressie: determinanten, signalering en interventie. Assen: van
Gorcum, 1991
Baartman HEM. Wie niet vraagt wordt overgeslagen; ethische en empirische aspecten van
het bieden van ongevraagde opvoedingshulp aan jonge risicogezinnen. In:
Kooijman K (red.). Preventie van kindermishandeling door vroegtijdige hulp aan
risicogezinnen. Verslag van een werkconferentie. Utrecht: NIZW, 1999
Baartman HEM. Opvoeden kan zeer doen. Over oorzaken van kindermishandeling,
hulpverlening en preventie. Utrecht: SWP, 1996a
Baartman HEM. Primaire preventie van kindermishandeling: onbegonnen werk?
Nederlands Tijdschrift Voor Opvoeding, Vorming en Onderwijs, 12, 1996b
Baartman HEM, lezing tijdens een door het Ministerie van Justitie gehouden
expertmeeting over kinderen als getuige van geweld, 15 november 2001
Bandura A. Aggression: A social learning analysis. Englwood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1973
Belsky J. The determinants of parenting. Child Development, 55, 83-96, 1984.
Berkowitz L. Aggression: it's causes, consequences, and Control. New York: McGraw-Hill,
inc, 1993.
Bieleman B Maarsingh H, Meijer G. Aangeschoten wild: onderzoek naar jongeren, alcohol,
drugs en agressie tijdens het uitgaan. Groningen: Stichting INTRAVAL, 1998
Bowlby J. A secure base: Clinical applications of attachment theory. London: Routledge,
1988
Brug J, Schaalma H, Kok G, Meertens RM, van der Molen HT. Gezondheidsvoorlichting en
gedragsverandering. Assen: van Gorcum, 2000.
Bushman BJ, Cooper HM. Effects of alcohol on human aggression: An integrative research
review. Psychological Bullitin, 107, 341-354, 1990
Buss AH. The psychology of aggression. New York: Wiley, 1961
Caplan, G. Principles of preventive psychiatry. New York: Basic books, 1964
Cunningham A, Jaffe PG, Baker L, Dick T, Malla S, Mazaheri N, Poisson S. Theory-derived
explanations of male violence against female partners: literature update and related
implications for treatment and evaluation. London: London familiy court clinic, 1998
DeRidder R. Opvattingen over agressie in psychologische theorieën en onderzoek: een
sociaal-psychologische evaluatie en een alternatief theoretisch model. In: Defares
PB, van der Ploeg JD. Agressie: determinanten, signalering en interventie. Assen: van
Gorcum, 1991
44
Dijk T, van Flight S, Oppenhuis E, Duesmann B. (intomart Sociaal Wetenschappelijk
Onderzoek), Huiselijk Geweld. Aard omvang en hulpverlening. Den Haag: Ministerie
van Justitie, Dienst Preventie, Jeugdbescherming en Reclassering,1997
Dijkstra S. Met vallen en opstaan: hoe vrouwen en mannen betekenis geven aan
geweldervaringen uit hun kindertijd. Delft: Eburon, 2000
Dijkstra S. Kinderen die getuige zijn van geweld tussen hun ouders. Een basisverkenning
van korte en lange termijn effecten. Document ten behoeve van expertmeeting op
15 november 2001 in Utrecht
Dollard J, Doob LW, Miller NE, Mowrer OH, Sears RR. Frustration and aggression. New
Haven: Yale University Press, 1939
Draaijer N. Seksueel misbruik van meisjes door verwanten. Een landelijk onderzoek naar
de omvang, de aard, de gezinsachtergronden, de emotionele betekenis en de
psychische gevolgen. Den Haag: Ministerie van Sociale zaken en Werkgelegenheid,
1988
Fishbein M, Ajzen I, Belief, attitude, and behavior. New York: Wiley, 1975.
Focus: National Woman Abuse Prevention Project. Fact sheets, vol 1,2, 1994
Frenken J. Seksueel misbruik van kinderen: aard, omvang, signalen en aanpak. Den Haag:
Ministerie van Justitie, Directie preventie, jeugd en sanctiebeleid, 2001
Geen RG. Processes and personal variables in affective aggression. In: Geen RG(ed),
Donnerstein E (ed). Human aggression: theories, research and implications for social
policy. San Diego: Academic Press, 1998a
Geen RG. Aggression and antisocial behavior. In: Gilbert DT, Fiske ST, Lindzey G. The
handbook of social psychology. New York: McGraw-Hill,inc, 1998b
Geen RG. Human aggression. In: Tesser A. (ed). Advanced Social Psychology. New York:
McGraw-Hill, inc, 1995
Hazen AL, Miller S, Landsverk J. The impact of family violence on children. Lezing
gepresenteerd op de San Diego Conference 'Responding to Child Maltreatment'.
San Diego, 1997
Hermans J. De preventie van kindermishandeling: kansen in de jeugdgezondheidszorg 04 jarigen. Utrecht: NIZW, 2000
Hoefnagels C. Met recht van spreken: enkele theoretische en empirische bijdragen ten
behoeve van de secundaire preventie van kindermishandeling. Amsterdam:
academisch proefschrift Vrije Universiteit, 2001
Hoefnagels C. Kennis over kansen: determinanten en primaire preventie van seksueel
misbruik van kinderen. Amsterdam: Vrije Universiteit, 1998
Hoefnagels C. Is dit kind vermeldenswaard? Determinanten en secundaire preventie van
fysieke mishandeling en seksueel misbruik. Amsterdam: Vrije Universiteit, 1997
Holden GW, Stein JD, Ritchie KL, Harris SD, Jouriles EN. Parenting behaviors and beliefs in
battered women. In: Holden GW, Geffner R, Jouriles EN (Eds.) Children exposed to
marital violence (pp. 289-334). Washington DC: American Psychological Association,
1998
Hommels LM, Molleman GRM. Handboek Preffi. Woerden: NIGZ, 2000
45
Intraval. Kind van de drank: Vooronderzoek naar de aandacht van
verslavingszorginstellingen voor kinderen van alcoholverslaafden. Groningen:
Stichting INTRAVAL, 1997
Kapoor S. Domestic violence against women and girls. Innocenti Digest, no. 6. Florence:
Unicef Innocenti Research Centre, 2000.
Kamerstukken II, 2000/2001,27842,nr 3 pg 13
Keus, R. MS Kruijff (Tekstbureau Alfa). Huiselijk geweld: draaiboek voor de aanpak.
Ministerie van Justitie, Dienst Preventie, Jeugdbescherming en Reclassering, Den
Haag 2000
Kooijman K. Kindermishandeling kost teveel, het financiële voordeel van preventie.
VKMagazine, jrg. 14, no. 3, Utrecht: NIZW, 2000
Kooijman K, Zwikker M. Kindermishandeling voorkomen door gezinnen te steunen.
Beschijving en analyse van 'home visitation'-programma's ter preventie van
kindermishandeling en –verwaarlozing. Utrecht: NIZW, 2001
Koss MP, Goodman LA, Browne A, Fitzgerald LF, Keita GP, Russo NF. No safe haven: Male
violence against women at home, at work, and in the community. Washington DC:
American Psychological Association, 1994
Lamers F. Let op de kleintjes. Utrecht: Lezing studiedag Transact, 8 februari 2000
Lamers-Winkelman F. Zoals het klokje thuis tikt … het MKD en intensieve
thuisbehandeling. Aerdenhout/Haarlem: Het Spalier en Amsterdam: Vrije
Universiteit, 1997
Linden P. van der Steketee M. Daderhulpverlening in Nederland: Inventarisatie van
hulpaanbod en preventie voor plegers van seksueel en huiselijk geweld. Utrecht:
Transact, 1999
Malamuth NM. The confluence model as an organizing framework for research on
sexually aggesssive men: rsik moderators, imagined aggression, and pornography
consumption. In: Geen RG(ed), Donnerstein E (ed). Human aggression: theories,
research and implications for social policy. San Diego: Academic Press, 1998
Naber, P. Berweger, N Zoomer, O. (Eysink Smeets & Etman). Aanpak huiselijk geweld: Een
overzicht van projecten en initiatieven. Ministerie van Justitie, Dienst Preventie,
Jeugdbescherming en Reclassering, Den Haag 2001
O'Keefe M. Linking marital violence, mother-child/father-child aggression and child
behavior problems. Journal of family violence, 9, 63-78, 1994
Raad voor de Kinderbescherming. Interne notitie preventieproject. Utrecht: Raad voor de
Kinderbescherming, 2000
Raad voor de Kinderbescherming. Motivatie huiselijk geweld, interne notitie,
Hoofdkantoor Raad voor de Kinderbescherming, 2001.
RAAK. Manifest over de aanpak van kindermishandeling en voor een kindvriendelijke
samenleving, november 2000.
Römkens R. Geweld tegen vrouwen in heteroseksuele relaties: Landelijk onderzoek naar
de omvang, de aard, de gevolgen en de achtergronden. Amsterdam: Stichting tot
Wetenschappelijk Onderzoek omtrent Seksualiteit en Geweld, UVA, 1989
Steele CJ, Josephs RA. Alcohol myopia: its prized and dangerous effects. American
Psychologist, 45, 921-933, 1990
46
Stel J, Keuken J van der. Kinderen, gezin en alcohol: preventie en hulpverlening. Assen:
Dekker & van de Vegt, 1992
Taylor SP, Hulsizer MR. Psychoactive drugs and human aggression. In: Geen RG(ed),
Donnerstein E (ed). Human aggression: theories, research and implications for social
policy. San Diego: Academic Press, 1998
The National Clearinghouse on Family Violence. A handbook for health and social service
providers and educators on children exposed to woman abuse/family violence.
Ottawa: The National Clearinghouse on Family Violence, 1999
Transact. Handleiding voor psycho-educatie aan kinderen die getuige zijn geweest van
geweld in relaties. Utrecht: Transact, 1999a
Transact. Factsheet seksueel misbruik. Utrecht: Transact,1999b.
Vente W de, Wiers RW, Brink W van den, Lange A, Sergeant JA. Alcohol use and domestic
aggression. Amsterdam: University of Amsterdam, 1998
Vries H de, Dijkstra M, Kuhlman P. Self-efficacy: the third factor besides attitude and
subjective nrom as predictor of behavioral intentions. Health Education Research, 3,
273-282, 1988
White JW, Kowalski RM. Male violence towards women: An integrated perspective. In:
Geen RG(ed), Donnerstein E (ed). Human aggression: theories, research and
implications for social policy. San Diego: Academic Press, 1998
Willems JC. Wie zal de opvoeders opvoeden: kindermishandeling en het recht van het
kind op persoonswording. Den Haag: TMC Asser Press, 1999
Yoshihama M. Abuse of children of Japanese battered women. Lezing gepresenteerd op
de San Diego Conference 'Responding to Child Maltreatment'. San Diego, 1997
47