Een bekend planetarium is die van Eise Eisinga in Franeker. In het

Sterren kijken in Ommer Streekmuseum
OMMEN - Een bekend planetarium is die van Eise Eisinga in Franeker. In het rijtje
van unieke planetariums behoort ook Oldemans planetarium in Ommen. Doormiddel
van een uurwerk wordt het planetarium in beweging gebracht, zodat in een
samenspel de inrichting en beweging van het zonnestelsel en de planeten zoals
Venus en Mercurius wordt afgebeeld. Dit planetarium is te bewonderen in het
Streekmuseum van Ommen en is eigenhandig gemaakt door klokken en
horlogemaker Harm Oldeman (1896-1992). In 1985 is dit werkstuk door hem
geschonken aan het museum. Oldeman was één van de oprichters van het
streekmuseum en ontving in 1988 de erepenning van de gemeente Ommen.
Behalve een planetarium behoort ook een planosferium tot de unieke expositie van
het Streekmuseum. Bij een planosferium staat de aarde in het middelpunt en maken
de planeten hun banen. Ook dit instrument is ooit door Oldeman gemaakt en
geschonken.
Ongeveer vier jaar heeft Oldeman aan het planetarium gewerkt. Hij was bijna 90 jaar
toen hij het exemplaar klaar had. Alles is door Oldeman zelf bedacht, berekend en in
alle onderdelen zelf gemaakt, met een opleiding van alleen lagere school. In de
werkplaats van zijn vader werd Harm opgeleid als klokken- en horlogemaker. Harm
Oldeman was de vierde generatie in de horlogerie-, juweliers- en brillenzaak die zijn
betovergrootvader in 1775 begon. Zoon Ferdinand Hendrik Oldeman nam de zaak
aan de Brugstraat eind vijftiger jaren van de vorige eeuw over en verhuisde in de
zeventiger jaren met de winkel naar de Varsenerpoort, waar nu Pearl is gevestigd.
Als 12-jarige kwam Harm Oldeman in de zaak van zijn vader, de Ommer
stadsuurwerkmaker Peter Oldeman om het vak te leren. Liever was hij, zoals zijn
kameraad, naar de HBS in Zwolle gegaan, maar dat vond zijn vader te duur. Wel
mocht hij alle boeken kopen die ook zijn kameraad nodig had en zo werd er samen
gestudeerd. Ook studeerde hij wis- en natuurkunde en vooral sterrenkunde. Door
zelfstudie en het nemen van lessen bekwaamde hij zich ook in het vak opticien en
slaagde in 1928 voor het eerst in Nederland gehouden examen. Het museum heeft
ook de oude horlogemakersgereedschappen, die vanaf 1775 bij de firma P. Oldeman
en Zoon in gebruik waren. Indertijd heeft Oldeman de ondergang gered van het oude
uurwerk in de toren van de Hervormde kerk, dat thans eveneens in het museum te
bewonderen is.
Op latere leeftijd en eenmaal begonnen aan zijn hobby volgde hij nog even een
cursus in het gebruik van de computer om de berekeningen die nodig waren voor het
maken van de tandwielen en raderen sneller te kunnen uitvoeren. In een koperen
band zijn bijvoorbeeld 269 tanden uitgezaagd. Omdat de elliptische baan die de
aarde om de zon maakt ongeveer 365 ¼ dagen duurt, is er elk vier jaren een dag
meer in het jaar: een schrikkeljaar. De meeste planetariums zijn afgesteld op 350
dagen en moeten dus steeds worden bijgesteld. Met vakmanschap en vernuft is
Oldeman erin geslaagd een mechanisme te bouwen dat het schrikkeljaar precies op
tijd regelt. Oldeman bereikte een hoge graad van precisie, maar was zelf niet echt
tevreden aangezien zijn planetarium ook een afwijking heeft: het loopt 2,7 seconden
in een jaar achter…
Het bekendste Nederlandse planetarium staat in Franeker, gemaakt tussen 1774 en
1781 door Eise Esinga. Harm Oldeman heeft zijn planetarium gebaseerd op het
model dat in 1919 werd voltooid door de landbouwer Lolke Siderius uit Lankum, die
er ongeveer tien jaar aan heeft gewerkt.
Daarnaast bezit het museum een Tellurium. Een uniek instrumentje dat vroeger in
het onderwijs werd gebruikt werd om de kinderen op begrijpelijke wijze te
demonstreren hoe de aarde om de maan draait en de dag en nacht verklaard.
Alle verzamelingen zijn in werking te zien tijdens de openingsuren van het
streekmuseum aan Den Oordt 7 in Ommen.
Planetarium met op achtergrond torenuurwerk
Maan en zon onder zien gaan in een Planisferium
Tellurium waarmee de bewegingen van de aarde en de maan rondom de zon kunnen
worden gedemonstreerd
Tellurium, interessant apparaatje in de klas
Boven aanzicht van het planetarium