Invriezen van zaad bij een behandeling voor kanker

Centrum voor Voortplantingsgeneeskunde
Invriezen van zaad
bij een behandeling voor kanker
Inleiding
U heeft te horen gekregen van uw behandelend arts dat u kanker heeft.
Samen met de arts heeft u besloten om hier een behandeling voor te ondergaan.
Omdat deze behandeling effect kan hebben op de kwaliteit van uw zaad en uw vruchtbaarheid,
heeft u gesproken over de mogelijkheid om uw zaad te laten invriezen en te bewaren in het
Laboratorium voor Voortplantingsgeneeskunde van het UMCG.
Als u in de toekomst kinderen zou willen, kunt u mogelijk dit eigen zaad hiervoor gebruiken.
Redenen voor het laten bewaren van zaad:
 De behandeling van een kwaadaardige aandoening (met chemotherapie, radiotherapie,
immunotherapie) waarbij de aanmaak of de kwaliteit van het zaad ernstig en mogelijk
onherstelbaar wordt beschadigd.
 Chirurgische verwijdering van weefsel of (een deel van) organen, waarna de mogelijkheid
om een zwangerschap tot stand te brengen afneemt.
We beschrijven hier wat nu de beschikbare kennis is over het effect van verschillende soorten
kankerbehandeling op zaad en de kans op onvruchtbaarheid. Deze informatie kan u helpen om te
beslissen of u wel of geen zaad wilt laten invriezen voordat u met uw kankerbehandeling begint.
Invloed behandeling op uw vruchtbaarheid
Een van de bijwerkingen van een kankerbehandeling is de kans op onvruchtbaarheid.
Als u onvruchtbaar wordt door de behandeling, kan het gaan om blijvende of tijdelijke
onvruchtbaarheid. Vaak uit de onvruchtbaarheid zich in een azoöspermie. Dit is een situatie waarbij
er geen zaadcellen aanwezig zijn in het ejaculaat doordat er geen zaadcellen meer worden
aangemaakt.
Onvruchtbaarheid kan ook het gevolg zijn van aantasting van zaadcellen door de kankerbehandeling.
Dan zijn er wel zaadcellen aanwezig in het ejaculaat, maar de kwaliteit van deze zaadcellen is zo
verslechterd dat zij niet kunnen zorgen voor een zwangerschap, of zij kunnen leiden tot afwijkingen
in het (ongeboren) kind. In dit geval is het niet wenselijk om de zaadcellen te gebruiken voor het tot
stand brengen van een zwangerschap.
Wanneer het risico op onvruchtbaarheid of schade bij het toekomstige kind hoog is, kunt u er over
nadenken om uw zaad in te laten vriezen voordat de kankerbehandeling begint. Het zaad wordt dan
opgeslagen in de spermabank, waar het jarenlang bewaard kan worden. Zo kan het zaad later alsnog
gebruikt worden als u een kinderwens heeft.
1
Behandelmogelijkheden voor kanker
Er zijn verschillende behandelmethoden voor kanker, die verschillen per soort kanker en per
leeftijdsgroep. Daarnaast kan de behandeling ook per ziekenhuis verschillen. Ook kan uw algemene
gezondheid een rol spelen bij de keuze voor een bepaalde behandeling.
Kankerbehandelingen kunnen effect hebben op de zaadkwaliteit, en de gevolgen hiervan kunnen
van persoon tot persoon verschillen. Het is daarom van belang om uw eigen situatie samen met uw
behandelend arts na te gaan en te bespreken welke behandeling het beste bij u past.
Er zijn vijf soorten behandelingen, die we hieronder toelichten.
 Operatie
 Chemotherapie
 Radiotherapie
 Immunotherapie
 Hormoontherapie
Operatie
Bij een aantal soorten kanker kan het nodig zijn om het kwaadaardige weefsel operatief te
verwijderen. Dit kan in enkele gevallen zorgen voor onvruchtbaarheid, bijvoorbeeld na verwijdering
van één of beide testikels.
Een eenzijdige verwijdering van een testikel zorgt bij ongeveer 35% van de mannen voor
onvruchtbaarheid. Ook na het verwijderen van lymfeklieren dicht bij het geslachtsorgaan (bij
testistumoren) en na een prostaatverwijdering is er een kans op onvruchtbaarheid, omdat deze
operaties omliggende zenuwen kunnen aantasten. Hierdoor zijn mannen niet meer in staat om te
ejaculeren.
Chemotherapie
Bij chemotherapie wordt er gebruikt gemaakt van medicijnen die de celdeling remmen.
Meestal wordt gebruik gemaakt van een combinatie van chemotherapie via een infuus en tabletten.
Omdat deze medicijnen niet alleen de kankercellen remmen, maar ook gezonde cellen, zorgt dit
vaak voor bijwerkingen. Dit kan ook effect hebben op de zaadvormende cellen in de testikels.
Zo kan chemotherapie het aantal zaadcellen in het ejaculaat verminderen of het vermogen van de
zaadcellen om te bewegen aantasten. Zo kan tijdelijk of blijvend onvruchtbaarheid ontstaan.
Sommige vormen van chemotherapie kunnen ook effect hebben op de zenuwen in het gebied van
de geslachtsorganen. Dit kan het krijgen of het behouden van een erectie moeilijk maken.
Dit effect zal meestal langzaam weer verdwijnen als de behandeling voorbij is.
In onderstaande tabel is te zien wat de kans is op onvruchtbaarheid bij veelgebruikte medicijnen
voor kanker.
Polychemotherapie is de combinatie van verschillende soorten chemotherapie, die gegeven
worden om de kans op succes van de behandeling te laten toenemen.
In de tabel wordt het risico op blijvende onvruchtbaarheid uitgedrukt als hoog, gemiddeld of laag.
 Hoog betekent boven de 60%
 Gemiddeld is tussen de 30% en 60%
 Laag is minder dan 30% kans op blijvende onvruchtbaarheid.
Dus, bij een laag risico betekent dit dat ongeveer 7 van de 10 mannen vruchtbaar zullen blijven en
ongeveer 3 van de 10 blijvend onvruchtbaar zullen worden.
2
Effect chemotherapie op vruchtbaarheid
Hoog risico
Gemiddeld risico
Laag risico
Monotherapie
Busulfan
Chlorambucil
Cyclophosphamide
Procarbazine
Melphalan
Cisplatin
BCNU
CCNU
Ifosfamide
BCNU
Nitrogen mustard
Actinomycine D
Carboplatin
Adriamycin
Thiotepa
Cytosine arabinoside
Vinca alkaloids
Amsacrine
Bleomycin
Dacarbazine
Daunorubicin
Epirubicin
Etoposide
Fludarabine
5-fluorouracil
6-mercaptopurine
Methotrexaat
Mitoxantrone
Thioguanine
Polychemotherapie
BEACOPP
COPP
MOPP
MVPP
ChIVPP
ChIVPP/EVA
MOPP/ABVD
COPP/ABVD
CHOP
ABVD
OEPA
NOVP
COP











Afkortingen
BEACOPP: bleomycine, etoposide, doxorubicine, cyclofosfamide, vincristine, procarbazine,
en prednison
COPP: cyclofosfamide, vincristine, procarbazine en prednison
MOPP: mechlorethamine, vincristine, procarbazine en prednison
MVPP: mechlorethamine, vinblastine, procarbazine en prednison
ChIVPP: chloorambucil, vinblastine, procarbazine en prednison
EVA: etoposide, vinblastine en doxorubicine
ABVD: doxorubicine, bleomycine, vinblastine en dacarbazine
OEPA: vincristine, etoposide, prednison, en doxorubicine
NOVP: mitoxantron, vincristine, vinblastine en prednison
CHOP: cyclofosfamide, doxorubicine, vincristine en prednison
COP: cyclofosfamide, vincristine en prednison
Radiotherapie
Radiotherapie wordt vaak in combinatie met een andere behandeling gegeven (vaak met
chemotherapie). Bij radiotherapie wordt het kankerweefsel vernietigd door gebruik te maken van
bestraling. Het doel is om deze bestraling zeer plaatselijk (lokaal) te geven, zodat alleen het
kankerweefsel wordt vernietigd.
Bij radiotherapie zal ook vaak schade zijn aan gezond weefsel, dit kan zorgen voor veel bijwerkingen.
3
Het effect van radiotherapie op de vruchtbaarheid van de man hangt vooral af van de dosis waar de
testikels aan blootgesteld worden.
Schade aan de testikels door bestraling uit zich vooral in de vermindering van het aantal zaadcellen.
Vaak treedt er een tijdelijke azoöspermie op. Dit is een situatie waarbij er geen zaadcellen aanwezig
zijn in het ejaculaat. In de loop van de tijd kan dit weer veranderen. De tijd die het kost voordat de
zaadproductie zich herstelt hangt af van de gegeven dosis en de lokalisatie van de radiotherapie.
Als de radiotherapie meerdere keren wordt gegeven is de schade vaak groter en zal de azoöspermie
langer aanblijven dan wanneer een eenmalig dosis wordt gegeven. Zelfs als in beide gevallen de
totale dosis gelijk is.
In onderstaande tabel zijn de effecten van radiotherapie op de vruchtbaarheid te zien.
In de tabel wordt het risico op blijvende onvruchtbaarheid uitgedrukt als hoog, gemiddeld of laag.
 Hoog betekent boven de 60%
 Gemiddeld is tussen de 30% en 60%
 Laag is minder dan 30% kans op blijvende onvruchtbaarheid.
Met laag of geen risico wordt er een verwaarloosbaar risico aangegeven.
Dus, bij een laag risico betekent dit dat ongeveer 7 van de 10 mannen vruchtbaar zullen blijven en
ongeveer 3 van de 10 blijvend onvruchtbaar zullen worden.
Hoog risico
Middelmatig
risico
Behandelmethode
Dosis
Veel gegeven bij
Bestraling van de
testikel(s)
>2,5 Gy
Testiscarcinoom
ALL*
Non-Hodgkin Lymfoom
Sarcoom
HSCT**
>40 Gy
1-6 Gy
Hersentumor
Wilms Tumor
Neuroblastoom
Volledige
lichaamsbestraling
Hersenbestraling
Bestraling van de
testikel(s)
Laag risico
Bestraling van de
testikel(s)
<0.2-0.7 Gy
Testiscarcinoom
Laag/geen
risico
Bestraling van de
testikel(s)
<0.2 Gy
Verschillende soorten
kanker
Effect op
vruchtbaarheid
Grote kans op
langdurige
en/of blijvende
azoöspermie
Meestal tijdelijke
azoöspermie, maar
soms is azoöspermie
blijvend
Meestal tijdelijke
azoöspermie, maar in
uitzonderlijke gevallen
is azoöspermie
blijvend
Geen effect op zaad
*ALL = Acute lymfoïde leukemie
** HSCT = Hematologische StamCel Transplantatie
Immunotherapie
Bij immunotherapie worden speciale medicijnen gegeven die het immuunsysteem stimuleren om
specifiek op kankercellen aan te grijpen en deze te vernietigen. Vooralsnog wordt immunotherapie
het meest toegepast bij melanomen, longkanker en blaaskanker. In tegenstelling tot bijvoorbeeld
chemo- en radiotherapie richt immunotherapie zich op de activatie van het al aanwezige
afweersysteem van het lichaam.
4
Immunotherapie is erg nieuw en er wordt nog veel onderzoek naar gedaan.
Aangenomen wordt dat immunotherapie geen directe invloed heeft op de vruchtbaarheid.
Hormoontherapie
Sommige soorten kanker groeien onder invloed van het mannelijk hormoon testosteron.
Voor deze vormen van kanker kan hormoontherapie worden gebruikt als behandeling.
Hormoontherapie is erop gericht om bepaalde hormonen te remmen die ervoor zorgen dat de
kanker niet verder zal groeien of zelfs kleiner wordt.
Hormoontherapie is altijd een aanvullende of klachten verlichtende therapie, en zal nooit als
hoofdtherapie gegeven worden. Bijvoorbeeld, bij prostaatkanker wordt hormoontherapie vaak
aanvullend gegeven naast bestraling.
Hormoontherapie wordt toegediend via injecties of tabletten, met als doel vermindering van de
testosteronproductie of om de werking van dit hormoon tegen te gaan.
De testosteronspiegel zal na staken van de hormoontherapie vaak weer stijgen en op het oude
niveau terugkeren. Omdat dit niet met zekerheid te zeggen is, en hormoontherapie meestal
gegeven wordt in combinatie met andere behandelmethodes (die zorgen voor onvruchtbaarheid),
wordt meestal aangeraden om zaad te laten invriezen als er in de toekomst kinderwens is.
Vervolg
Binnenkort zult u waarschijnlijk weer een afspraak hebben met uw behandelend arts over het
vervolg van uw behandeling voor kanker. Hieronder staan een aantal vragen die u met uw
behandelend arts kunt bespreken, om een weloverwogen keuze te kunnen maken over het laten
invriezen en bewaren van uw zaad.




Is er een kans op onvruchtbaarheid na behandeling?
Is deze onvruchtbaarheid waarschijnlijk tijdelijk of blijvend?
Kan ik mijn zaad laten invriezen voordat de behandeling start? En hoeveel tijd heb ik hier
nog voor?
Kan ik verwezen worden naar iemand met wie ik kan praten over mijn onvruchtbaarheid?
Vragen
Als u na het lezen van deze informatie vragen heeft of een afspraak wilt maken voor een gesprek,
dan kunt u contact opnemen met een medewerker van het Centrum voor Voortplantingsgeneeskunde van het UMCG. Het telefoonnummer is (050) 361 30 86, bereikbaar op werkdagen
van 8.00 - 12.30 uur.
Adresgegevens:
UMCG / Afdeling Obstetrie en Gynaecologie
Centrum voor Voortplantingsgeneeskunde
Postbus 30001, CB 35
9700 RB Groningen
www.vpg.umcg.nl of www.voortplantingsgeneeskunde.umcg.nl
Meer informatie over onvruchtbaarheid en vruchtbaarheidsbehandelingen kunt u vinden op de
website van het Centrum voor Voortplantingsgeneeskunde van het UMCG.
Patiëntinformatie / juni 2017
5