Burgers of onderdanen

BURGERS OF ONDERDANEN?
Een historische benadering van burgerschap
Arie Wilschut
Lector didactiek van de maatschappijvakken
Hogeschool van Amsterdam
Kenniscentrum
Onderwijs en Opvoeding
1
WAAR DENKT U AAN BIJ HET WOORD ‘BURGERSCHAP’?
Neem uw telefoon, laptop of tablet.
Ga naar www.menti.com en gebruik code 78 43 15.
Vul maximaal drie woorden in waaraan u denkt bij ‘burgerschap’.
2
WAT BETEKENT BURGERSCHAP?
Dit type afbeeldingen
suggereert:
- iets doen voor een ander
- aardig tegen elkaar zijn
- elkaar respecteren
- samen iets doen
Normen en waarden, je
behoorlijk gedragen, je
aanpassen.
3
WAT BETEKENT BURGERSCHAP?
Aanpassingsgericht burgerschap.
Kritisch-democratisch burgerschap.
Individualiserend burgerschap.
‘People who are ruled only by habit and authority are incapable of constituting
a society of sovereign citizens’ (Gutman).
Opvoeden van democraten is belangrijker dan morele opvoeding. Over het
belang van bepaalde waarden en over de regels voor gewenst gedrag kan
men immers van mening verschillen. Democratie stijgt hierboven uit, omdat
alleen democratie het mogelijk maakt op een geordende wijze te leven met
dergelijke meningsverschillen (De Winter).
4
WAT BETEKENT BURGERSCHAP?
burgers
onderdanen
‘A citizen is a different kind of person from the vassal
of a feudal lord, a landowner’s serf or the subject of
a divine-right monarch’ (Derek Heater).
5
BURGERSCHAP IN HET LICHT VAN DE GESCHIEDENIS
Het bestaan van burgerschap wordt in een samenleving als de
onze als vanzelfsprekend gezien.
Alleen de historische ontwikkeling (met het contrastbegrip
‘onderdaan’ en de afwezigheid van mensenrechten en
burgerrechten) laat zien dat dat niet zo is.
Onderdanen:
- van koningen en keizers, van graven, hertogen en prinsen, van
Wie het historische
bisschoppen en priesters, enz. (Van der Capellen
in ‘Aan het
perspectief
niet Volk
kent, weet
van Nederland: ‘allerlei heerschzuchtige lieden’niet
). waarvoor democratie
het alternatief vormt (M. de
Winter).
6
6
WAT BETEKENT BURGERSCHAP?
Burgers
- zijn vrij
- hebben rechten
- zijn onderling gelijk
- dragen verantwoordelijkheid
- zijn loyaal aan een abstracte
entiteit
Onderdanen
- zijn vaak onvrij
- zijn rechteloos of rechtsonzeker
- zijn ongelijk aan elkaar
- hebben geen verantwoordelijkheid
- worden vaak geacht trouw en
gehoorzaam te zijn aan een persoon
7
7
BURGERSCHAP, EEN OMSCHRIJVING
It’s about what can be done by
us together through the hard and
frustrating, but necessary work of
self-government.
Barack Obama
7 november 2012
‘Us together’: wij-gevoel, saamhorigheid, identiteit.
‘Hard and frustrating work’: een moeilijke taak die gedaan moet worden, een
hele klus.
‘Necessary work of self-government’: we moeten onszelf regeren omdat er
niemand anders is die dat redelijkerwijs kan doen.
8
WAT CREËERT BURGERSCHAP?
Burgers worden niet geboren, maar gemaakt.
Er is een zekere graad van ontwikkeling voor nodig om
verantwoordelijk te kunnen zijn.
Sapere aude!
(durf te weten!)
Heb zelf het lef
van je verstand
gebruik te
maken!
‘Hedendaagsch
staatsburgerschap’ en de
HBS
9
9
BURGERSCHAP: EEN DEFINITIE
Het lidmaatschap van een samenleving of gemeenschap die
gebaseerd is op het uitgangspunt van gelijkwaardigheid van de
leden onderling ten opzichte van elkaar en gedeelde
verantwoordelijkheid van de leden ten opzichte van de
lotgevallen van de samenleving of gemeenschap waartoe zij
behoren.
Het betreft loyaliteit aan een abstracte gemeenschap (dus niet
aan bepaalde leidende personen) en aan de principes die
daaraan ten grondslag liggen.
‘A peaceful transition of power’
10
ONDERWIJS EN BURGERSCHAP
Burgerschap komt mensen niet aanwaaien
Goed geïnformeerd (willen en kunnen) zijn…
Verantwoordelijkheid (willen en kunnen) nemen…
Niet achter leiders aanlopen, maar abstracte principes huldigen…
Anderen respecteren, ook al ‘heb je niks met die mensen’…
Je (kunnen en willen) voorstellen hoe dingen anders zouden
kunnen…
1916
Al deze dingen NIET doen ligt meer voor de hand (is vaak
gemakkelijker) dan het omgekeerde.
Hoewel bewoners van Nederland momenteel officieel burgers zijn,
vertonen zij regelmatig onderdaangedrag.
11
ONDERWIJS EN BURGERSCHAP
Kennis, vaardigheden, houdingen.
Niet alleen typische ‘burgerschapskennis’ (hoe werkt de politiek,
wat zijn mijn rechten, hoe kan ik leren tolerant te zijn, hoe moet ik
een standpunt beargumenteren?)
Maar ook: ‘kennis van de wereld’ (Hoe kunnen mensen hun
energievoorziening organiseren, hoe werkt de arbeidsmarkt, hoe
zit het met overheidsfinanciën, wat is cultureel erfgoed, welke
invloed heeft klimaatsverandering, hoe zijn de wereldreligies
ontstaan?)
En vaardigheden en houdingen om hiermee iets te willen doen en
hiermee iets te kunnen doen.
12
ONDERWIJS EN BURGERSCHAP
Leren voor verantwoordelijkheid in de wereld
- je ‘eigen kleine wereld’ uitbreiden.
- links tussen schoolse kennis en de werkelijkheid buiten
school.
- leren opvattingen te hebben (en te kunnen uitleggen en
onderbouwen) over de wereld buiten school.
ONDERWIJS EN BURGERSCHAP
Leren samen te leven met anderen
- waarden en belangen leren onderscheiden.
- je eigen waarden en belangen leren relativeren.
- leren de ander ‘als mens’ te zien, ook al is die nog zo
vreemd.
De taal van burgerschap leren
- concepten en vocabulaire om te leren nadenken en
argumenteren over de samenleving (en de politiek) en
daarover te debatteren.
BURGERSCHAP EN GESCHIEDENISONDERWIJS
Zes kenmerkende aspecten
Aandacht voor:
1 de tegenstelling tussen burgers en onderdanen.
2 achterliggende concepten en principes.
3 meningsvorming en attitudevorming.
4 eigen betrokkenheid van de leerling en handelingsperspectieven.
5 alternatieven voor de werkelijkheid.
6 diverse perspectieven.
15
BURGERSCHAP EN GESCHIEDENISONDERWIJS
1 De tegenstelling tussen burgers en onderdanen.
Hoe?
Ofwel via een diachronisch thema (burgers en onderdanen door de
eeuwen heen), ofwel door burgerschap en onderdaanschap steeds
op historische contexten te laten toepassen.
Waarom?
De vanzelfsprekendheid van het (hedendaagse) bestaan van
burgerschap relativeren, zodanig dat duidelijk wordt dat wat
tegenwoordig bestaat historisch gezien eigenlijk een grote
uitzondering is (en dus ook kwetsbaar is).
16
BURGERSCHAP EN GESCHIEDENISONDERWIJS
2 Achterliggende concepten en principes.
Hoe?
Niet blijven stilstaan bij de feiten (Hoe werkt het absolutisme?), maar
wijzen op achterliggende ideeën (Wat is orde en rust in een
samenleving waard? Welke voor- en nadelen heeft een sterk
centraal bestuur? Op basis waarvan kan macht worden
uitgeoefend?)
Waarom?
Er is transfer mogelijk tussen contexten (bijvoorbeeld verschillende
vormen van centraal bestuur, verschillende legitimaties van macht).
Hierdoor wordt zelfstandig nadenken en meningsvorming van de
leerlingen gestimuleerd.
17
BURGERSCHAP EN GESCHIEDENISONDERWIJS
3 Meningsvorming en attitudevorming.
Hoe?
Leerlingen niet slechts afrekenen op hun kennis van zaken, maar
ook op hun vermogen ergens een standpunt over in te nemen en
daarvoor goede argumenten te formuleren (Was het feodalisme
een goede oplossing?).
Waarom?
Democratisch burgerschap berust op het uitwisselen van meningen
en argumenten, om uiteindelijk – op basis van kennis van zaken –
tot besluitvorming te kunnen komen.
Maar kennis van zaken leidt niet automatisch – zonder oefening –
tot goed argumenteren.
18
BURGERSCHAP EN GESCHIEDENISONDERWIJS
4 Eigen betrokkenheid van de leerling en handelingsperspectieven.
Hoe?
Laten zien hoe kennis van zaken te maken heeft met de leerlingen zelf,
hun wereld en hun mogelijkheden om ergens iets van te vinden of
ergens iets aan te doen (wat betekent kennis van de
gemeenschappelijke oorsprong van christendom en islam voor jou?).
Waarom?
Schoolse kennis is voor leerlingen vaak ‘boekenwijsheid’ en wordt
ervaren als in hoge mate irrelevant.
De wereld binnen en buiten school moeten daarom met elkaar in
contact gebracht worden.
Wijzen op handelingsperspectieven kan bijdragen aan
verantwoordelijkheid als burger.
19
BURGERSCHAP EN GESCHIEDENISONDERWIJS
5 Alternatieven voor de werkelijkheid.
Hoe?
Niet alleen laten zien hoe de wereld in elkaar zit, maar ook hoe die
ooit heel anders geweest is, en hoe hij mogelijk heel anders had
kunnen zijn (inzicht in toeval van ontwikkelingen en mogelijke
alternatieve verlopen van de geschiedenis: hoe had de moord in
Sarajevo ook NIET tot oorlog kunnen leiden?).
Waarom?
Het stimuleert kritische gedachtenvorming over de bestaande
werkelijkheid en daarmee het maatschappelijke debat in de
democratische samenleving.
20
BURGERSCHAP EN GESCHIEDENISONDERWIJS
6 Diverse perspectieven.
Hoe?
Laten zien dat de historische en maatschappelijke werkelijkheid
van diverse invalshoeken van diverse betrokkenen kan worden
waargenomen en beleefd.
Waarom?
Samenleven in een burgermaatschappij veronderstelt het zich
kunnen voorstellen van diverse belangen en perspectieven om die
tegen elkaar te kunnen afwegen.
21
PROBEER DE ZES PRINCIPES TOE TE PASSEN OP EEN
ZELFGEKOZEN HISTORISCH ONDERWERP
1 de tegenstelling tussen burgers en onderdanen.
2 achterliggende concepten en principes.
3 meningsvorming en attitudevorming.
4 eigen betrokkenheid van de leerling en handelingsperspectieven.
5 alternatieven voor de werkelijkheid.
6 diverse perspectieven.
[email protected]
23