angelopoulos

In Me m ori am The o An ge l op oul os
THEODOROS
ANGELOPOULOS
Met de starende blik van Ulysses
Zijn melancholische filmstijl was uniek, zijn lange takes legendarisch, zijn beeldenreeksen adembenemend mooi. Tal van
momenten van de politiek-historische odyssee die Theo Angelopoulos zijn hoofdpersonages deed gaan, staan voor eeuwig
en altijd in het collectieve filmgeheugen gebeiteld. —
DIRK MICHIELS
I
n zijn Gouden Palm De eeuwigheid en
een dag vertelt het hoofdpersonage het
verhaal van de 19de eeuwse Griekse
dichter Solomos. Opgegroeid in Italië
keerde hij naar Griekenland terug om
er de onafhankelijkheidsoorlog te steunen. Zijn
kennis van de Griekse volkstaal was echter onvoldoende om gedichten te schrijven. Dus reisde
hij rond in de Peloponnesos om er de woorden
uit de mond van de inwoners op te tekenen.
Zo vond hij een nieuwe dichttaal uit. Solomos’
artistieke levensloop staat model voor die van
Theodoros Angelopoulos (1935-2012), de Griekse
linkse intellectueel die na zijn studies literatuur
en film in Parijs een eigen filmtaal uitvond om
de geschiedenis van het Griekse volk te beschrijven. Met de starende blik van Ulysses bezon
hij zich in zijn filmoeuvre over links en rechts,
droom en geschiedenis, leven, liefde en dood,
migratie en ballingschap. Zijn filmsignatuur
was uniek en superieur. Met zijn camera gleed
Angelopoulus als een ooievaar (De ingehouden
stap van de ooievaar) in minutenlange ononderbroken shots over het Griekse schiereiland, van
Athene tot Thessaloniki, over de glooiingen
van de Peloponnesos tot aan de bergsneeuw van
de Meteoren aan de voet van de Balkan. In een
quasi oneindige reeks van camerazwenkingen en
plans séquence, waarin blauwgrijze tinten vaak
de bovenhand krijgen, bracht hij zijn visie op de
historische tijdgeest in beeld terwijl de geluiden
op de klankband de actie offscreen weergaven.
Met een strikt persoonlijke combinatie van traag
vloeiende beeldregie en zwijgzame, nostalgische
personages filmde Angelopoulos het collectieve
historische bewustzijn.
Eleni & Alexander
Angelopoulos’ drang om een eigen filmstijl door
te drukken verliep niet zonder horten of stoten
Eind jaren 50 had hij zijn Atheense studies in de
dictatuur was Angelopoulos quasi verplicht de
strikt politieke inhoud van zijn filmboodschap
met mythische en transcendente thema’s toe te
dekken. Als rasechte Ioniër was hij vertrouwd
met de oude Griekse mythologie. Met filmisch
elan integreerde hij de mythologische plaatsen
en figuren als een esthetisch component in zijn
politiek geëngageerd filmoeuvre, waarbij het
eiland Cythera als mythisch streefdoel naar het
geluk opduikt (Reis naar Cythera) en zijn personages bij voorkeur Eleni en Alexander heten als
mythische symbolen van fataliteit en bescherming. Conform deze mythologische connotatie
ontfermde de vroegere banneling Alexander uit
De eeuwigheid en een dag zich over een Albanese
vluchteling, terwijl het hoofdpersonage Eleni
uit The weaping meadow haar tweelingzonen als
vijanden in de Griekse burgeroorlog tegen elkaar
zag strijden.
Aesopisch
© FOTO Piet goethals
rechten afgebroken voor de filmschool van Parijs. Na kritiek op zijn leraren werd hij er de laan
uitgestuurd. Waarop hij prompt portier werd
in de Cinémathèque om zich via de vertoningen
van het filmmuseum verder als filmautodidact
te ontwikkelen. Terug in Griekenland schreef hij
filmkritieken voor het linkse blad Dimokratiki
Allayi, totdat die door het kolonelsregime verboden werd. Veertig jaar lang zou zijn levensloop
door de politieke ontwikkelingen in zijn land
worden verstoord. Angelopoulos was één jaar
oud, toen generaal Metaxas een rechtse fascistische dictatuur installeerde. Toen hij zes was
werd Griekenland eerst door de Italianen en later
door de nazi’s bezet. Hij was tien, en de Griekse
burgeroorlog brak uit. Als jonge dertiger op zoek
naar werk was hij in 1967 getuige van de militaire
junta. Als linkse kunstenaar onder het juk van de
Zelf noemde Angelopoulos zijn filmtaal
aesopisch; zoals de fabels van Aesopos klonk
zijn filmoeuvre voor buitenstaanders louter
esthetisch maar voor ingewijden had het een
duidelijke politieke lading. Zo nam hij in Dagen
van 36 via het verhaal van een politieverklikker
de dictatuur van generaal Metaxas onder de loep
om de overeenkomsten met het kolonelsregime
van 1967-‘74 aan te tonen. In De komedianten liet
hij Sofokles’ Elektra interfereren met de omzwervingen van een geëngageerd toneelgezelschap
tijdens de Griekse burgeroorlog. In Brechtiaanse
stijl onderbrak hij het verhaal en zette hij een acteur voor de camera om over de wreedheden van
oorlog en dictatuur te vertellen. In Eleni verving
hij de toneelspelers door straatmuzikanten, die
getuige waren van de opeenvolgende dramatische episodes van de Griekse geschiedenis. In
De jagers concretiseerde hij in parabelvorm de
naweeën van de burgeroorlog. Als dialectisch-
Maart 2012 — FILMMAGIE 623
35
I n Mem oria m T h e o An ge l op o u l o s
Met een strikt
persoonlijke combinatie
van een traag vloeiende
beeldregie en zwijgzame,
nostalgische personages,
filmde Angelopoulos het
collectieve historische
bewustzijn.
Eternity and a Day
THeo Angelopoulos op de set
36
FILMMAGIE 623 — Maart 2012
historisch marxist filmde hij met Alexander de
Grote niet het verhaal van de imperialistische
Alexander maar dat van een bendeleider die
rond de eeuwwisseling de Engelse bezetters
gijzelde en in een Macedonisch dorp een soort
volkscommune installeerde. In Met de starende
blik van Ulysses symboliseerde hij zijn bedenkingen bij het einde van het socialisme door een
schip met een gebroken standbeeld van Lenin
over de Donau te laten drijven op weg naar zijn
nieuwe eigenaar: een rijke Duitse zakenman. Dat
Angelopoulos’ beeldtaal beklijfde en inspireerde,
bewees zijn impact op het werk van andere regisseurs, die in navolging gelijkaardige beelden
of concepten hanteerden. Het neergehaalde
standbeeld dook later op in Wolfgang Beckers
Goodbye Lenin en in zijn debuutfilm Ecce Bombo
volgde Nanni Moretti een toneelgroep om zijn
links engagement uit te drukken.
De 15 films – het onvoltooide The other Sea over
de huidige Griekse crisis inbegrepen – bundelde Angelopoulos sinds 1970 bij voorkeur
in cycli en trilogieën. Hij omschreef zijn films
als hoofdstukken uit het verhaal van zijn land
en zijn generatie, versmolten tot de recente
Eleni-trilogie (2004-2012) en tevens een politieke
(1970-1980), existentiële (1983-1988) en universele
cyclus (jaren 90). Met zijn volledige controle
over het filmproces van scenario tot montage en
vaste filmploeg (cameraman Giorgos Arvanitis,
componiste Eleni Karaindrou en recentelijk ook
scenarist Tonino Guerra) mocht Angelopoulos
zich terecht filmauteur noemen, verwant met
Tarkovski, Antonioni, Bergman of Wenders.
In 1983 discussieerde hij in Rome urenlang
met Tarkovski over de betekenis van nostalgie,
leidmotief in het oeuvre van beiden. Met de stilte
rond God centraal, verwees Angelopoulos’ trilogie van het zwijgen (Reis naar Cythera –De imker
–Landschap in de mist) onmiskenbaar naar Ingmar
Bergmans Zwijgen. Met zijn referenties naar de
filmgeschiedenis, herinnerde de roadfilm De starende blik van Ulysses aan Wim Wenders’ Im Lauf
der Zeit (1976). Terwijl Bergmans Wilde Aarbeien
uit 1957 dan weer het uitgangspunt voor De eeuwigheid en een dag was. De link met de Europese
grootmeesters bleken ook uit zijn acteurskeuze,
van Erland Josephson (De starende blik van
Ulysses), Marcello Mastroianni (De Imker en De
ingehouden stap van de ooievaar), Bruno Ganz (De
eeuwigheid en een dag) of Jeanne Moreau, dertig
jaar na Antonioni’s La Notte opnieuw samen in
een film met Mastroianni (De ingehouden stap van
de ooievaar).
Vervreemding
Behalve zijn politiek engagement reflecteert
Angelopoulos’ oeuvre zijn groeiende politieke
ontgoocheling over de teloorgang van het
linkse gedachtegoed. Angelopoulos’ filmografie
stelde de generatie van de Griekse partizanen
centraal: mensen die zich verzet hadden tegen
de dictatuur en de oorlogsbezetting; mensen
die de burgeroorlog gevoerd hadden en in een
revolutionair links Griekenland geloofden. Al
toonden zijn films deze generatie nooit in hun
elan, ofwel leefden ze in een dictatuur of onder
kolonelsregime, ofwel waren ze veroordeeld tot
ballingschap of werden ze met het verlies van
hun revolutionaire ideaal geconfronteerd. Op
het trage ritme van de menselijke ademhaling
en met een camera die minutenlang dezelfde
cadrage aanhield filmde Angelopoulos portretten van gedesillusioneerde partizanen, die de
burgeroorlog hadden verdrongen (De imker) of
totaal vervreemd van vrouw en gezin uit ballingschap terugkeerden (Reis naar Cythera). Dat
“stilvallen van de geschiedenis”, zoals Angelo-
In Me m ori am The o An ge l op oul os
Geënt op de thema’s van
ballingschap, migratie
en vervreemding,
speelden de films van
Angelopoulos vaak in het
bergachtige grensgebied
ten noorden van
Thessaloniki.
poulos dat moment van politieke ontgoocheling
en ultieme zelfreflectie omschreef, vertaalde hij
in melancholieke beelden van mistige landschappen (Landschap in de mist) of regenachtige
grensposten (De ingehouden stap van de ooievaar).
Uit het filmisch grijs doemden de verdrongen
herinneringen van de vroegere generaties en van
hun gedesoriënteerde kinderen op.
Geënt op de thema’s ballingschap, migratie en
vervreemding, speelden de films van Angelopoulos vaak in het bergachtige grensgebied ten
noorden van Thessaloniki. Tijdens de burgeroorlog werden daar duizenden kinderen ontvoerd
om in het Oostblok te worden “heropgevoed”.
Over deze grens vertrokken duizenden Griekse
partizanen in ballingschap in de Balkan. Zowel
Reis naar Cythera als De ingehouden stap van de
ooievaar zijn indringende filmmeditaties over de
wonden van de ballingschap. Met de prangende
beelden van Koerden, Albanezen en Iraniërs in
het mistroostige Macedonische grensdorp Florina uit De ingehouden stap van de ooievaar en de
besneeuwde grensstreek uit De starende blik van
Ulysses of het verhaal van de stervende dichter
uit De eeuwigheid en een dag die een clandestiene
Albanese jongen op een boot naar een betere
wereld zette, creëerde Angelopoulus in de jaren
90 al een visionair beeld op het failliet van het
Europese asielbeleid. Vanuit Macedonië was het
voor hem een kleine stap van de Griekse burgeroorlog naar de recente Balkanoorlog uit de jaren
90. Beiden werden episch verbonden in De starende blik van Ulysses over de omzwervingen van
een Grieks cineast door de Balkan, in het door
oorlog geteisterde Sarajevo op zoek naar resten
uit de vroegste filmgeschiedenis. In homerische
stijl zocht Angelopoulos een verband tussen de
Balkanisering, de ondraaglijkheid van het leven
en de crisis van de filmkunst. Een gelijkaardig procédé paste hij toe in Dust of Time. Hier
projecteerde hij de creativiteitscrisis van een
cineast tegen de belangrijkste episoden van de
20ste eeuwse geschiedenis, van Holocaust tot de
val van de Berlijnse muur. De dolende cineasten
uit De starende blik van Ulysses en Dust of Time, die
de hele geschiedenis in één film pogen te vatten,
zijn Angelopoulos’ alter ego. Zijn hoofdpersonages waren dromerige, ontgoochelde en tragische
kunstenaars. Ze namen niet alleen afscheid van
het socialisme, maar ook van hun kunstvorm,
hun familie of hun leven. De terminaal zieke
dichter uit De eeuwigheid en een dag had nog één
enkele dag tijd om een daad van hoop te stellen.
In de slotscène van De imker werd de imker door
zijn eigen bijen verteerd.
Het gaat slecht met Griekenland. Schuldencrisis,
stakingsgolf, failliet, bestuurschaos, sociale
offers. En te midden van die politieke ellende
wordt het land nu ook cultureel onthoofd, na de
dood van de twee vaandeldragers van de Griekse
film: eerst Mikhalis Cacoyannis in juli 2011 en
een half jaar later Theodoros Angelopoulos. Ironie van het lot: Angelopoulus werd radicaal links
cineast nadat hij tijdens een betoging in Athene
in de woelige jaren 60 door een politieagent
hard was geslagen. Hij overleed op 24 januari
2012 aan zware verwondingen, nadat hij in volle
productie van zijn laatste film over de Griekse
kredietcrisis in de Atheense haven Piraeus aangereden werd door een moto, bestuurd door een
politieman buiten diensturen. Het echte leven
lijkt hier zo geplukt uit de cyclus van ontwaken
en dood uit Angelopoulos’ melancholieke en
tragische filmpanorama van de bewogen Griekse
en Europese geschiedenis.
FILMOGRAFIE
1970 Anaparastasis/ Wederopbouw
1972 I Meres Tou 36/ Dagen Van 36
1975 O Thiassos/ De Komedianten
1977 I Kinighi/ Jagers
1980 O Megalexandros /
Alexander De Grote
1983 Athina, Epistrofi Stin Akropoli/
Athene
1984 Taxidi Stin Kythera /
Reis Naar Cythera
1986 O Melissokomos/ De Imker
1988 Topio Stin Omichli/
Landschap In De Mist
1991 To Meteoro Vima Tou Pelargou/
De Ingehouden Stap
Van De Ooievaar
1995 To Vlemma Tou Odyssea/
De Starende Blik Van Ulysses
1998 Mia Eoniotita Kai Mia Mera/
De Eeuwigheid En Een Dag
2004 Trilogia I – To Livadi Pou Dakryzi/
Eleni-The Weaping Meadow
2007 Trois Minutes (Uit de compilatiefilm
Chacun son Cinéma)
2009 Trilogia Ii – I Skoni Tou Hronou/
The Dust Of Time
2012 L’altro Mare/ The Other Sea
(Onafgewerkt)
Landscape in the mist
Maart 2012 — FILMMAGIE 623
37