Rapport Daklozen Leiden
advertisement
Dakloos in Leiden Onderzoek naar omvang en kenmerken van de daklozenpopulatie Lex Hulsbosch Sarala Nicholas Judith Wolf Utrecht, oktober 2005 Trimbos-instituut Colofon Onderzoek: Opdrachtgever: Financier: Projectleiding: Projectuitvoering: Secretariaat: Productie: Dakloos in Leiden: Onderzoek naar omvang en kenmerken van de daklozenpopulatie Gemeente Leiden Gemeente Leiden Judith Wolf Lex Hulsbosch Sarala Nicholas Diana de Ruijter Korver Trimbos-instituut De uitgave Dakloos in Leiden; Onderzoek naar omvang en kenmerken van de daklozenpopulatie is te bestellen bij het Trimbos-instituut, Postbus 725, 3500 AS Utrecht, 030-2971108 of via de e-mail: [email protected], onder vermelding van AU0293. De prijs van het rapport bedraagt €10,-- (inclusief verzendkosten). U ontvangt een acceptgirokaart voor betaling © 2005 Trimbos-instituut Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Trimbos-instituut. Inhoud 1 1.1 1.2 Het onderzoek Doelen en doelgroepen Onderzoeksactiviteiten 5 5 5 2 2.1 2.2 2.3 Omvang van de daklozenpopulatie in Leiden Schatting en telling Schatting van het totaal Slotopmerkingen 11 11 12 13 3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 Kenmerken van feitelijk daklozen in Leiden Geslacht, leeftijd en etnische herkomst Burgerlijke staat en samenlevingsverband Maatschappelijke positie Slaaplocaties Duur van dakloosheid 15 15 16 16 18 20 4 4.1 4.2 4.3 4.4 Kwaliteit van leven, gezondheid en middelengebruik Inleiding Kwaliteit van leven Gezondheid Middelengebruik 21 21 21 21 22 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 Gewenste en gekregen hulp Inleiding Hulp gewenst Hulp gekregen Variaties in vraag - aanbod Contacten met instanties 25 25 25 27 27 34 6 6.1 6.2 Straatlocaties en nieuwe voorzieningen Straatlocaties Belangstelling voor nieuwe voorzieningen 37 37 39 7 7.1 7.2 7.3 Beschouwing Omvang van de daklozenpopulatie Profiel van feitelijk dakloze mensen Aanbevelingen 43 43 43 47 Bijlage 1 Lijst met deelnemende opvangvoorzieningen Bijlage 2 Informatie over de vangst hervangst methode Bijlage 3 Stroomschema interviews Bijlage 4 Tabellen Literatuur 51 53 55 57 71 3 1 Het onderzoek 1.1 Doelen en doelgroepen In de zomer van 2005 vroeg de gemeente Leiden het Trimbos-instituut onderzoek te doen naar de populatie daklozen in Leiden. Doelen van het onderzoek waren: • Het maken van een schatting van de omvang van het aantal daklozen in Leiden. • Globaal inzicht krijgen in enkele kenmerken van de populatie en in de zorgbehoeften van dakloze mensen in Leiden. Wij maakten in het onderzoek een onderscheid tussen feitelijk en residentieel dakloze mensen (Wolf et al., 2002). • Feitelijk dakloze mensen zijn, hier globaal omschreven, mensen die voor hun overnachting vooral zijn aangewezen op straat of op een kortdurend verblijf in laagdrempelige opvangvoorzieningen of bij familie, vrienden of kennissen; • Residentieel dakloze mensen zijn, hier globaal omschreven, mensen die als bewoner zijn ingeschreven bij instellingen voor maatschappelijke opvang. Het gaat hierbij om internaten en sociale pensions en dergelijke. 1.2 Onderzoeksactiviteiten • Om vast te stellen hoeveel daklozen er op een bepaald moment in de zomer van 2005 in de stad Leiden waren, maakten wij een omvangschatting van het aantal feitelijk daklozen en telden wij het aantal residentieel daklozen 1. • Voor het krijgen van inzicht in het profiel van, let wel, uitsluitend de feitelijk daklozen zijn interviews gehouden. 1 Het Trimbos-instituut heeft eerder vergelijkbare onderzoeken gedaan, onder andere in Utrecht (Reinking et al., 1998), Den Haag (Wolf et al., 2002) en Alkmaar (Hulsbosch et al., 2003). 5 1.2.1 Vaststellen van de grootte van de daklozenpopulatie Methode voor schatting feitelijk daklozen Voor de omvangschatting van feitelijk daklozen gebruikten wij de zogenoemde “vangst-hervangstmethode”. Bij deze methode wordt gebruik gemaakt van geanonimiseerde registraties van feitelijk daklozen bij voorzieningen. Op grond van de overlap in het gebruik van deze voorzieningen wordt met behulp van statistische modellen geschat hoe groot de groep feitelijk dakloze mensen is. Het totaal aantal feitelijk dakloze mensen bestaat uit: • Het geregistreerde aantal • Het met behulp van statistische modellen bijgeschatte aantal Hoe groter het aantal geregistreerde dakloze mensen des te kleiner is het betrouwbaarheidsinterval van de omvangschatting en des te nauwkeuriger het resultaat. Inventarisatie en selectie van vindplaatsen Een inventarisatie vond plaats van de opvangvoorzieningen in Leiden. Op basis van de verzamelde informatie moest worden bepaald welke voorzieningen het meest geschikt waren voor de schatting van het aantal feitelijk daklozen (de criteria voor het gebruik van de vangst-hervangst methode staan in bijlage 2) en bij welke voorzieningen voor residentieel daklozen de tellingen moesten worden uitgevoerd. De opvangvoorzieningen benaderden wij telefonisch met als doel informatie in te winnen over de doelgroep, eventuele uitsluiting van bepaalde subgroepen, het werkgebied, het gemiddelde aantal bezoekers per dag, onderlinge verwijsrelaties tussen voorzieningen (naar elkaar doorverwijzen van bezoekers) en openingstijden. In bijlage 1 is een lijst opgenomen met de voor dit onderzoek geselecteerde voorzieningen. Registratieformulier Zowel voor de registratie bij de laagdrempelige opvangvoorzieningen (feitelijk daklozen) als voor de telling bij de (woon)voorzieningen (residentieel daklozen) ontwikkelden wij een registratieformulier. Met dit formulier telden we alle mensen die voldeden aan één van onze definities (feitelijk of residentieel dakloos). Ook konden we met de ingevulde formulieren dubbeltellingen opsporen. De gegevens die we verzamelden maakten het ons mogelijk iemand als uniek persoon te identificeren, zonder dat de anonimiteit van die persoon in gevaar kwam. Er werd gevraagd naar de volgende zaken: initialen (eerste letter van de voornaam en de eerste letter van de achternaam), geboortedatum en sekse. Daarnaast werd genoteerd op welke dag(en) iemand in de be6 treffende voorziening aanwezig was geweest. Ook werd notitie gemaakt van afwijzingen en de redenen hiervoor. Uitvoering De registratie van feitelijk daklozen werd uitgevoerd door medewerkers van de deelnemende voorzieningen. Zij registreerden dagelijks welke mensen gebruik maakten van hun voorziening. Bij de voorzieningen voor residentieel daklozen inventariseerden de medewerkers wie er in de onderzoeksperiode in de voorziening verbleef. Na afloop van de veldwerkperiode stuurden de medewerkers de ingevulde registratieformulieren terug naar het Trimbosinstituut. De gegevensverzameling voor het onderzoek vond plaats van 26 september tot en met 9 oktober 2005. 1.2.2 Interviews met feitelijk daklozen Voor het doen van de interviews zijn in totaal negen interviewers van het Trimbos-instituut ingezet, en zij kregen hiervoor instructies en een korte training. Interviews zijn afgenomen in de voorzieningen, maar ook op straat, namelijk op locaties waarvan bekend is dat daar regelmatig daklozen samenkomen2. Het interviewwerk bestond uit twee onderdelen: het screenen van mensen en het afnemen van interviews. Screening De interviewers benaderden de mensen, stelden zichzelf voor als medewerkers van het Trimbos-instituut, gaven daarna kort uitleg over het onderzoek en vroegen of zij aan dit onderzoek wilden meewerken. Iemand die niet wilde meewerken, werd gevraagd naar de reden van weigering. Bij de bezoekers die wilden meewerken werd verder gevraagd of: 1. Iemand al eerder aan het onderzoek had meegewerkt 2. Iemand feitelijk dakloos was. 2 De locaties zijn vastgesteld op basis van de input van de contactpersonen. Bij de interviews op straat werd door derden begeleiding geboden. De begeleiding kwam van een veldwerker van Parnassia (de heer J. Ramlal) en, bij interviews ’s avonds op Perron 1, van de politie Leiden (de heer W. van Vliet). 7 Was een bezoeker feitelijk dakloos en was hij of zij niet al eerder geïnterviewd, dan volgde het interview, overigens na ondertekening van een schriftelijke toestemmingsverklaring voor deelname aan het onderzoek. Op het formulier van de screener werden de volgende gegevens genoteerd: • Non-respons • Initialen (eerste letter voor- en achternaam) • Geboortedatum (dag, maand en jaar) • Sekse • Overnachtingsplekken van de afgelopen 30 dagen • Controle op feitelijke dakloosheid • Controle of iemand al eerder had meegewerkt Benadering, non-respons en uitval In totaal werden in de registratieperiode 196 bezoekers benaderd. Hiervan voldeden 111 mensen (57%) aan de selectiecriteria van feitelijke dakloosheid. Slechts 21 mensen (11%) voldeden niet aan de criteria. De rest van de mensen (64 mensen; 33%) wilde of kon niet meewerken aan het onderzoek. In tabel 1.1 staan de gegevens over benadering, non-respons en screening vermeld. Tabel 1.1 Benaderd Benadering, non-respons en screening (aantallen en percentages) Dienstencentrum N=110 n % Slaaphuis 110 100 De Zaak Straat Totaal N=17 n % Schuilplaats N=14 n % N=24 N % N=31 n % N=196 n % 17 100 14 100 24 100 31 100 196 100 Non-respons 9 8 4 24 - - - - - - 13 7 Niet feitelijk dakloos 13 12 - - 2 14 4 17 2 6 21 11 Geëxcludeerd om 23 andere redena 21 6 35 4 29 5 21 13 42 51 26 Feitelijk dakloos 59 7 41 8 57 15 63 16 52 111 57 65 a. Andere reden: geen persoonlijke gegevens willen geven, geen legitimatiebewijs tonen, dubbeltelling, of interview niet gedaan. 8 Interview en dubbeltellingen In het interview werden vragen gesteld over: • Persoonlijke achtergrond (sociaaldemografische gegevens) • Middelengebruik • Lichamelijke en psychische gezondheid • Zorgbehoeften • Zorggebruik • Aanwezigheid op bekende straatlocaties in de stad De interviewers namen na afloop van een werkdag steeds contact op met een onderzoeker van het Trimbos-instituut. Hierbij gaf de interviewer door welke mensen die dag waren geïnterviewd (initialen, geboortedatum en sekse). De onderzoeker voegde deze informatie toe aan een databestand met daarin alle geïnterviewde mensen. Nadat van alle interviewers de informatie was ontvangen stuurde de onderzoeker een bijgewerkte registratielijst terug naar de interviewers (per e-mail). Op deze manier waren de interviewers steeds in het bezit van de meest recente interviewgegevens. Deze lijst gebruikten zij vervolgens bij het afnemen van de screener om te bepalen of iemand al eerder had meegewerkt. Er zijn met in totaal 111 feitelijk dakloze mensen interviews gehouden (zie tabel 1.1). Dit is gebeurd in de periode van 1 tot en met 14 augustus 2005. De mensen ontvingen een bedrag van €10,- na afloop van het interview. In bijlage 3 is de interviewprocedure in een stroomschema samengevat. 9 2 Omvang van de daklozenpopulatie in Leiden 2.1 Schatting en telling We schatten eerst het aantal feitelijk dakloze mensen in Leiden. Daarna het totaal aantal dakloze mensen, bestaande uit zowel feitelijk als residentieel dakloze mensen. Figuur 2.1 geeft inzicht in de geregistreerde feitelijk daklozen. Figuur 2.1 Aantallen geregistreerde feitelijk dakloze mensen bij het Dienstencentrum, het Slaaphuis en bij De Zaak (Parnassia) en de overlap ertussen Binnenvest Dienstencentrum 225 Binnenvest Slaaphuis 5 11 4 10 3 10 Parnassia De Zaak Er werden in de registratieperiode 244 feitelijk dakloze mensen geregistreerd bij het Dienstencentrum, 23 bij het Slaaphuis en 27 bij De Zaak. Vier mensen bezochten in de twee weken alledrie de voorzieningen. Voor de schatting van het aantal feitelijk dakloze mensen gebruikten we in eerste instantie de Petersen’s schatter (Seber G.A.F., 1982). Deze methode leverde echter wisselende resultaten op. Dit duidt erop dat onvoldoende is voldaan aan de eis van onafhankelijkheid. Hiermee wordt de methode onbetrouwbaar en is het beter volledig over te stappen op de Fienberg-methode. In de Fienberg-methode (Bishop, Fienberg, & Holland, 1975) wordt met behulp van een loglineair model het aantal personen geschat dat in geen van de instellingen is gezien. In het loglineaire model kan rekening gehouden worden met eventuele afhankelijkheidsrelaties tussen de instellingen, zodat de assumptie van onafhankelijkheid niet uit het oog wordt verloren (Smit, Brunenberg, & Heijden, 1996). 11 Het meest spaarzame en best passende loglineaire model (χ2 = 2,45; df = 4; p = 0,654) gaat uit van afhankelijkheid tussen het Slaaphuis en De Zaak. Met behulp van dit model vinden wij een ondergrens van 466 feitelijk dakloze mensen, een meest waarschijnlijke schatting van 493 en een bovengrens van 525. Uit figuur 2.1 is op te maken dat in totaal 268 daklozen zijn gezien binnen de drie voorzieningen. Dit betekent dat 54% van de totale groep feitelijk dakloze mensen door deze drie voorzieningen wordt bereikt. In vergelijking met enkele andere steden lijken de Leidse voorzieningen een vrij groot deel van de groep in beeld te hebben. Onderzoek in Utrecht leverde een bereik van 44% op (Reinking & Kroon, 1998). In Alkmaar werd een bereik van 49% gevonden (Hulsbosch, Nicholas, Smit, & Wolf, 2003). 2.2 Schatting van het totaal Residentieel dakloze mensen In het Sociaal Pension en het Beschermd Wonen van Stichting De Binnenvest telden we de residentieel dakloze mensen. Deze groep bleek betrekkelijk klein: respectievelijk 25 en 17 mensen. In totaal ging het dus om 42 residentieel dakloze mensen in de periode van 26 september tot en met 9 oktober 2005. Totale groep Voor de omvangschatting van de totale daklozenpopulatie in Leiden telden we de gegevens van de feitelijk en residentieel daklozen bij elkaar op. Deze optelling geeft een ondergrens van 508, een bovengrens van 567 en een meest aannemelijke schatting van 535 (zie tabel 2.1). Tabel 2.1 Schatting van het aantal daklozen in Leiden a Ondergrens Est(N) Feitelijk dakloos 466 493 525 Residentieel dakloos 42 42 42 Totaal 508 535 567 a. Est(N) = Het geschatte aantal daklozen. 12 Bovengrens De gevonden resultaten voor de groep daklozen kunnen we afzetten tegen de totale Leidse bevolking. In januari 2005 telde Leiden 118.563 inwoners (bron: CBS). Afgezet tegen dit aantal, komen de onderzoeksresultaten overeen met 4,5 dakloze mensen per 1000 inwoners (ondergrens en bovengrens respectievelijk 4,3 en 4,8 daklozen per 1000 inwoners). In vergelijking met andere steden lijkt Leiden veel feitelijk daklozen te herbergen (zie tabel 2.2). Tabel 2.2 Schattingen van het aantal daklozen per duizend inwoners (vergelijking met eerder onderzoek) en absolute schattingsresultaten Ondergrens (n) Est(N) a (n) Bovengrens (n) Leiden (2005) 4,3 (508) 4,5 (535) 4,8 (567) Den Haag (2001)b 2,0 (725) 2,8 (1000) 3,4 (1200) Alkmaar (2003)c 1,4 (115) 2,0 (150) 3,4 (250) a. Est(N) = Het geschatte aantal daklozen per duizend inwoners. b. Bron: (Reinking et al., 2001) registratieperiode van een week. c. Bron: (Hulsbosch et al., 2003) registratieperiode van een week. 2.3 Slotopmerkingen In de gebruikte schattingsmethode speelt de mate van overlap tussen (bezoekers van) de voorzieningen een belangrijke rol. Een kunstmatig hoge of lage overlap zal vertekende resultaten tot gevolg hebben. In dit onderzoek bleek Het Slaaphuis aan een vrij constante groep daklozen opvang te bieden. Hierdoor was het aantal verschillende geregistreerde personen bij deze voorziening wellicht aan de lage kant. Dit kan tot een (te) lage overlap met de andere voorzieningen hebben geleid en daarmee tot een overschatting van het aantal feitelijk dakloze mensen. 13 We onderwerpen de schatting aan een gevoeligheidsanalyse waarin we de overlap tussen het Dienstencentrum en het Slaaphuis respectievelijk twee en drie keer zo groot maken als in de originele registratiecijfers. Oftewel: er zijn dan schattingen met een overlap van 10 en 15 mensen tussen het Dienstencentrum en het Slaaphuis. In tabel 2.3 zijn de resultaten van deze extra analyses te zien. Direct valt op dat de resultaten nauwelijks wijzigen. De schatting is blijkbaar niet gevoelig voor een grotere mate van overlap tussen de twee voorzieningen. Tabel 2.3 Extra schattingen (met wisselende overlap tussen het Dienstencentrum en het Slaaphuis) van het aantal daklozen in Leidena, b a Ondergrens Est(N) Bovengrens Overlap 5 (Originele schatting) 466 493 525 Overlap 10 460 488 520 Overlap 15 457 483 513 Overlap Dienstencentrum - Slaaphuis a. Est(N) = Het geschatte aantal daklozen. b. Het totaal aantal geregistreerde mensen blijft steeds gelijk (N=268). 14 3 Kenmerken van feitelijk daklozen in Leiden Dit hoofdstuk schetst op basis van de 111 uitgevoerde interviews een profiel van de feitelijk dakloze mensen in Leiden. Aan de orde komen sociaaldemografische kenmerken, zoals geslacht, leeftijd en etnische herkomst, maar ook de maatschappelijke positie en recente slaaplocaties en de duur van dakloosheid in het leven. Voor zover mogelijk, worden de gegevens vergeleken met die uit andere onderzoeken onder deze groep in andere steden (Hulsbosch et al., 2003; Reinking et al., 2001; Reinking et al., 1998). 3.1 Geslacht, leeftijd en etnische herkomst De populatie feitelijk daklozen in Leiden bestaat voor het merendeel uit mannen (89%). De gemiddelde leeftijd is 38 jaar, waarbij de jongst geïnterviewde persoon 19 jaar is en de oudste persoon 67 jaar. Een oververtegenwoordiging van mannen3 en een gemiddelde leeftijd van 37 à 38 jaar vinden we ook in andere onderzochte groepen feitelijk daklozen (zie tabel 3.1). Tabel 3.1 Geslacht, leeftijd en etnische herkomst van feitelijk daklozen in Leiden en andere steden Geslacht Leiden (2005) N=111 n % Alkmaar (2003) N=22 N % Den Haag (2001) N=103 n % Utrecht (1998) N=150 n % Man 99 89 20 91 82 80 138 92 Vrouw 12 11 2 9 21 20a 12 8 Leeftijd in jaren Gemiddeld (SD) 38 (8,4) 38 (7) 37 (9,8) 38 (10,4) Spreiding 19 – 67 21 – 55 18 – 66 18 – 60+ Etnische herkomstb N=110 n % N=22 n % N=103 n % N=148 N % Autochtoon 50 45 12 55 50 49 89 60 Allochtoon 60 55 10 45 53 51 59 40 a. Dit relatief hoge percentage komt door het doen van extra interviews met vrouwen (zie noot 4). b. Etnische herkomst volgens de 'brede' VNG-definitie: allochtoon= geboorteland respondent (R) niet NL of geboorteland van zijn/haar moeder en/of vader niet NL. 3 Den Haag heeft het grootste percentage vrouwen (20%), maar in dit onderzoek zijn bewust extra vrouwen geïnterviewd om een beter beeld van deze subgroep te krijgen. 15 De verhouding tussen autochtonen en allochtonen in de onderzochte daklozenpopulatie is vrijwel gelijk, respectievelijk 45% en 55%. De andere onderzochte groepen feitelijk daklozen bestaan verhoudingsgewijs uit iets meer autochtonen, maar niet is uit te maken of dit verschil significant is. 3.2 Burgerlijke staat en samenlevingsverband Het merendeel van de feitelijk dakloze mensen in Leiden is nooit gehuwd geweest (65%) of is gescheiden (28%). Het grootste deel is ook alleenstaand (89%). Dit beeld is ook conform het profiel van andere groepen feitelijk daklozen. Tabel 3.2 Burgerlijke staat en samenlevingsverband van feitelijk daklozen in Leiden en andere steden Burgerlijke staat Gehuwd Leiden (2005) N=110 n % Alkmaar Den Haag (2003) (2001) N=22 N=103 N % n % Utrecht (1998) N=140 n % 6 5 - - - - 5 4 Gescheiden 31 28 - - 34 33 48 34 Weduwstaat 1 1 - - - - - - 72 65 - - 65 63 87 62 n % n % n Alleenstaand 98 89 - - 97 Met partner 8 7 - - Met partner en kinderen 2 2 - Eenoudergezin 1 1 Met anderen 1 1 Nooit gehuwd Samenlevingsverband 3.3 % n % 94 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Maatschappelijke positie De geïnterviewden konden meer dan één inkomstenbron noemen, en daarom komen de percentages over de inkomstenbronnen opgeteld hoger uit dan 100. Het merendeel van de mensen (81%) leeft van een uitkering. Een derde van de groep geeft aan in het jaar voorafgaand aan het interview inkomsten uit betaald werk te hebben gekregen. En 15% van de mensen kreeg inkomsten uit, wat heet, illegale activiteiten. Hierin verschillen zij duidelijk van hun col16 lega's in Den Haag en Utrecht. Bij deze groepen feitelijk daklozen zijn veel hogere percentages illegale activiteiten gevonden, namelijk bij respectievelijk 52 en 34%. Overigens krijgen de Leidse daklozen meer dan de feitelijk daklozen in Den Haag en Utrecht inkomsten uit overige bronnen. Het opleidingsniveau van de Leidse daklozenpopulatie is (zeer) laag; 43% heeft geen of alleen lager onderwijs gehad en voor 49% is lager of middelbaar beroepsonderwijs de hoogst genoten opleiding. In de populaties in Den Haag en Utrecht is het percentage dakloze mensen met geen of uitsluitend lager onderwijs naar verhouding iets hoger en het percentage met ten hoogste lager beroeps, middelbaar voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs lager (zie tabel 3.3). Tabel 3.3 Inkomstenbronnen van de afgelopen 12 maanden en opleidingsniveau van feitelijk daklozen in Leiden en andere steden Leiden (2005) N=110 % n Alkmaar Den Haag (2003) (2001) N=22 N=94 n % n % Utrecht (1998) N=140 n % Uitkering 89 81 - - 79 84 98 70 Legaal werk 36 33 - - 34 36 35 25 Illegale activiteiten 17 15 - - 49 52 47 34 Anders 15 14 - - 31 33 35 25 Hoogst voltooide opleiding N=110 n % Geen/BuO/LO/LVO 39 43 - LBO/MVO/MBO 54 49 HVO/VWO/HBO/WO 13 12 N=22 n % N=103 n % N=141 N % - 53 52 72 51 - - 34 33 48 34 - - 16 16 21 15 17 3.4 Slaaplocaties De meeste mensen (67%) overnachtten de maand voorafgaand aan het interview uitsluitend in Leiden. In die periode verbleef zo'n drie tiende deel 's nachts buiten Leiden en 5% had zowel binnen als buiten Leiden een slaapplek. Tabel 3.4 Leiden als overnachtingplaats voor feitelijk daklozen Slaapplek Leiden (2005) N=111 n % Binnen de stad 74 67 15 68 - - - - Buiten de stad 32 29 1 5 - - - - 5 5 6 27 - - - - Zowel binnen als buiten de stad Alkmaar Den Haag (2003) (2001) N=22 N=103 n % n % Utrecht (1998) N=150 n % In Alkmaar is dit gegeven ook onderzocht. Hier was (bij de kleine onderzochte groep) het percentage feitelijk dakloze mensen dat zowel binnen als buiten Alkmaar overnachtte in de maand voorafgaand van het interview aanmerkelijk groter, namelijk 27%. Ruim tweederde van de geïnterviewde mensen had in de afgelopen maand minstens één nacht op straat overnacht; voor bijna de helft (48%) was de straat de voornaamste slaapplek4. Bij familie en vrienden had in die periode de helft van de mensen voor minimaal één nacht een slaapplek; voor een derde was dit de voornaamste slaapplek. De nachtopvang werd in de genoemde periode relatief weinig gebruikt. Ruim een kwart (28%) sliep hier minstens één nacht en voor bijna een vijfde deel (18%) was dit de voornaamste slaaplek. 4 Dit is de locatie waar personen in de maand voorafgaand aan het interview meer dan veertien nachten sliepen. 18 Opvallend aan de Leidse daklozengroep, in vergelijking met de groepen in vooral Den Haag en Utrecht, is het lage percentage mensen dat in de maand voorafgaand aan het interview minstens één nacht in de nachtopvang slaapt. In Leiden is dat 28%, in Den Haag gaat het hierbij om 53% en in Utrecht om zelfs 68%. In Alkmaar maakte slechts 14% minstens één nacht van de nachtopvang; het vrijwel ontbreken van dit type voorziening – ten tijde van het onderzoek - kan dit lage percentage verklaren. Bij de nachtopvang als voornaamste slaaplocatie lijkt het verschil te verdwijnen; in Leiden gaat het hierbij om 18% en in Den Haag om 23%. Tabel 3.5 Slaaplocaties in de laatste maand van feitelijk daklozen in Leiden en andere steden Leiden (2005) N=111 n % Slaaplocaties >1 nacht Alkmaar Den Haag (2003) (2001) N=22 N=103 n % n % Utrecht (1998) N=139 n % Buiten 74 67 18 82 70 69 94 68 Nachtopvang 31 28 3 14 54 53 95 68 Familie/vrienden 56 50 11 50 49 48 32 23 Elders 7 6 2 9 25 25 39 28 n % n % n Buiten 53 48 16 73 42 Nachtopvang 20 18 1 4 Familie/vrienden 35 32 4 Elders 4 4 1 Voornaamste slaaplocatie a % n % 41 - - 23 23 - - 18 22 22 - - 4 10 10 - - a. Voornaamste slaaplocatie waar personen in de maand voorafgaand aan het interview meer dan veertien nachten gebruik van maakten. 19 3.5 Duur van dakloosheid Meer dan driekwart van de geïnterviewde daklozen is in totaal al minstens één jaar dakloos geweest, een krappe kwart is dus minder dan één jaar dakloos. Bijna 40% is in totaal al zeker vijf jaar dakloos geweest en bijna een vijfde van de mensen is opgeteld minstens al zeker tien jaar dakloos. Het gemiddelde aantal jaren dakloosheid bij de feitelijk dakloze mensen in Leiden is vijf jaar. Het gaat in Leiden dus, net als in de andere steden, om een groep mensen die chronisch dakloos is (zie tabel 3.6). Tabel 3.6 Feitelijk dakloze mensen in Leiden en andere steden: duur van feitelijke dakloosheid tijdens het leven Duur feitelijke dakloosheid Leiden (2005) N=109 % n Alkmaar Den Haag (2003) (2001) N=22 N=102 n % n % Utrecht (1998) N=137 n % < 1 jaar 25 23 5 23 20 20 35 26 1 tot 5 jaar 42 39 9 41 45 44 - - 5 tot 10 jaar 22 20 4 18 20 20 - - 10 jaar of langer 20 18 4 18 17 17 - - Dakloosheid in jaren Gemiddelde (SD) 5 (6) 4,7 (5,1) 4,9 (5,7) 5,6 (6,4) Spreiding 0 - 30 0,3 - 16 0 - 37 - 20 4 Kwaliteit van leven, gezondheid en middelengebruik 4.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat in op de subjectief ervaren algemene levenskwaliteit van feitelijk dakloze mensen in Leiden. Aan de orde komen ook de lichamelijke en psychische gezondheid en het middelengebruik. 4.2 Kwaliteit van leven Over hun algemene levenskwaliteit oordelen de feitelijk dakloze mensen in Leiden niet positief. De gemiddelde score is 3,6 (SD=1,6) op een zevenpuntsschaal, lopend van 1=vreselijk tot en met 7=prima. Scores lager dan 4 duiden op een laag ervaren kwaliteit van leven (Wolf et al., 2002). In Leiden oordeelt ongeveer de helft van de daklozen negatief over hun levenskwaliteit. De subjectieve beoordeling van hun kwaliteit van leven loopt tussen groepen feitelijk dakloze mensen nauwelijks uiteen. Ook in de andere steden waarderen zij hun algemene levenskwaliteit als (erg) laag (zie 4.1). Tabel 4.1 Algemene ervaren levenskwaliteit van feitelijk dakloze mensen a Leiden (2005) N=110 Alkmaar (2003) N=21 Den Haag (2001) N=103 Utrecht (1998) N=136 3,6 (1,6) 3,8 (1,9) 3,5 (1,6) 3,98 (1,6) Algemene levenskwaliteit Gemiddelde (SD) a. Het gaat om gemiddelde scores op een schaal van 1=vreselijk tot 7=prima. In Utrecht liep de 7-puntsschaal van 1=kan niet slechter tot 7=kan niet beter 4.3 Gezondheid De fysieke toestand van de feitelijk daklozen in Leiden is slecht en ook hierin verschillen zij niet van andere onderzochte groepen feitelijk daklozen. Hun score van 10,5 op een gestandaardiseerde schaal voor het meten van lichamelijke problemen wijst daarop5. Bij een score van 8 of hoger op de schaal is er sprake van een slechte fysieke gezondheidstoestand (Brink et al., 2003). De helft van alle geïnterviewde dakloze mensen in Leiden scoort boven die norm. De klachten met de hoogste gerapporteerde scores zijn: vermoeidheid / ge5 De Maudsley Addiction profile (Marsden et al., 1998) 21 brek aan energie, gebrek aan eetlust, kortademigheid / benauwdheid en maagpijn. Voor het vaststellen van de aanwezigheid van psychische problemen gebruikten we een Nederlandse vertaling van de 12-item versie van de General Health Questionnaire (Koeter & Ormel, 1991). Ruim tweederde (68%) van de mensen haalde een score die duidde op de aanwezigheid van psychische problemen. In Utrecht werd in 1998 ook bij twee derde van de groep feitelijk daklozen met de GHQ de aanwezigheid van psychische problemen vastgesteld (Reinking et al., 1998). In tabel 4.2 zijn de beide uitkomsten – fysieke problemen (MAP) en psychische problemen (GHQ) – voor de onderzochte populatie in Leiden gecombineerd. Tabel 4.2 Combinatie van psychische problemen (GHQ-12) en fysieke problemen (MAP) bij feitelijk daklozen in Leiden (N=110) Combinatie van problemen Geen psychische geen lichamelijke n % 25 23 Geen psychische, wel lichamelijke n % 10 9 Psychische, geen lichamelijke n % 29 27 Psychische én lichamelijke n % 44 41 De grootste groep daklozen (41%) heeft zowel psychische problemen als een slechte fysieke conditie. De meest gunstige categorie – geen psychische problemen en een normale of goede fysieke conditie – omvat nog geen kwart van de totale groep. De groep die alleen kampt met psychische problemen is drie keer zo groot als de groep met uitsluitend een slechte lichamelijke gesteldheid (27% tegenover 9%). Het gaat hier, let wel, om gegevens op basis van zelfrapportage. 4.4 Middelengebruik Cannabis en cocaïne worden door een groot deel van de mensen gebruikt: iets meer dan de helft (55%) gebruikte de 30 dagen voorafgaand aan het interview wel eens cannabis, voor cocaïne gaat het om bijna de helft (49%) van de mensen. Heroïne werd in de maand voorafgaand aan het interview gebruikt door ruim een derde (37%) van de feitelijk daklozen in Leiden. Bijna driekwart 22 (74%) van de mensen gebruikte meerdere typen drugs in die periode, en kan polydruggebruiker worden genoemd. Stevig alcoholgebruik (minstens vijf glazen per dag) komt bij de helft van de groep voor. Tabel 4.3 Middelengebruik bij feitelijk daklozen in de maand voorafgaand aan het interviewa,b Middelengebruik >1 dag Leiden (2005) N=110 n % Heroïne 41 37 13 59 - - 46 35 Methadon 32 29 12 54 - - 35 27 Cocaïne 54 49 18 82 - - 45 34 Amfetamines 5 5 3 14 - - 2 2 XTC 2 2 1 4 - - - - 61 55 10 45 34 35 66 50 - - - - - - 2 2 65 59 19 86 - - - - 81 74 14 64 55 57 62 47 Alcohol (5 glazen of meer per dag) 54 50 14 64 25 26 41 31 Geen enkel middel gebruikt 13 12 - - - - - - Cannabis Hallucinogenen Hard Druga Polydrug b Alkmaar Den Haag (2003) (2001) N=22 N=97 N % n % Utrecht (1998) N=131 n % a. Harddrug - Gebruik van heroïne, methadon, cocaïne, amfetamines, XTC, of LSD in de afgelopen 30 dagen. b. Polydrug - Meer dan één type drug gebruikt in de afgelopen 30 dagen. In vergelijking met andere groepen feitelijk daklozen is het polydruggebruik van de Leidse daklozengroep hoog (74% tegen 64% in Alkmaar, 57% in Den Haag en 47% in Utrecht). Uitschieter is de Leidse daklozengroep ook wat betreft cannabisgebruik (55% tegen 45% in Alkmaar, 35% in Den Haag en 34% in Utrecht. Het percentage mensen in Leiden dat heroïne gebruikt is vrijwel even groot als dat in Utrecht (respectievelijk 37 en 35%). Vergelijkbaar in beide steden is ook het methadongebruik in de daklozenpopulaties (respectievelijk 29 en 27%). De daklozengroep in Alkmaar wijkt wat betreft hun druggebruik af van dit beeld. Hier was zes tiende van de daklozengroep heroïnegebruiker en meer dan de helft gebruikte methadon. 23 Vergeleken met de andere daklozenpopulaties is het percentage forse alcoholgebruikers in de Leidse daklozengroep hoog (50% tegen 26% in Den Haag en 31% in Utrecht). Alleen in Alkmaar werd een hoger percentage gevonden (64%). De Leidse feitelijk daklozen zijn in vergelijking met de andere beschreven groepen forse middelengebruikers. Iets meer dan een tiende deel (12%) gebruikte geen enkel van de nagevraagde middelen. Nagegaan is ook de combinatie met psychische problemen. Bij viertiende deel (42%) is sprake van de combinatie van harddruggebruik én psychische problemen, terwijl die van alcohol en psychische problemen bij een derde van de groep voorkomt. Kijken we naar de intensiteit van het middelengebruik, dan valt op dat cannabis nog het meest intensief wordt gebruikt, gemiddeld 12 van de 30 dagen voorafgaand aan het interview. Hierna volgt als meest gebruikt middel alcohol met bijna 11 dagen. Het gebruik van heroïne, cocaïne en methadon is nagenoeg gelijk: gemiddeld zo’n acht dagen in de maand voorafgaand aan het interview. Gegevens over de intensiteit van het middelengebruik staan in tabel 4.4. Tabel 4.4 Intensiteit van het middelengebruik in de afgelopen 30 dagen Gemiddeld aantal dagen met gebruik Leiden (2005) N=110 M SD Heroïne 8,3 12,8 Methadon 8,1 13,1 Cocaïne 8,3 11,9 Amfetamines 0,7 3,7 XTC 0,1 0,8 12,0 13,8 - - 10,5 13,4 Cannabis Hallucinogenen Alcohol (5 glazen of meer per dag) 24 5 Gewenste en gekregen hulp 5.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat over de gewenste en gekregen hulp, zoals ingeschat door de geïnterviewde dakloze mensen zelf. Eerst komen op 16 levensgebieden de ervaren zorgbehoeften aan bod en daarna de gekregen hulp. Nagegaan wordt tevens de verhouding tussen de gewenste en gekregen hulp. Vervolgens worden nog variaties in de afstemming van vraag en aanbod behandeld. 5.2 Hulp gewenst De behoeften aan hulp zijn bij de feitelijk dakloze mensen nagevraagd op 16 leefgebieden. Gevraagd werd wat in de huidige situatie - op moment van interviewen - de behoefte aan hulp was. Hierbij is een schaal gebruikt die loopt van 1=geen tot 5=erg veel. Uitgaande van een tamelijk grote tot erg grote behoefte aan hulp (schaalwaarden 4 en 5) hebben de feitelijk daklozen in Leiden op gemiddeld 3,5 domeinen (SD=2,8) veel behoefte aan hulp. Die zorgbehoeften bestaan in hun ogen, niettegenstaande de hulp die zij (al dan niet) ontvingen in het half jaar voorafgaand aan het interview. Over die gekregen hulp straks meer. De mensen zeggen vooral veel behoefte te hebben aan hulp bij: • Huisvesting (65%) • Financiën (47%) • Gebitsproblemen (36%) • Het vinden van werk (33%) • Lichamelijke gezondheid (23%) Ook bij de feitelijk daklozen in andere steden zijn dit over het algemeen de grootste zorgbehoeften. In het oog springt, dat de groep in Leiden relatief minder zorgbehoeften formuleert bij dagbesteding, de lichamelijke gezondheid en bijvoorbeeld bij voeding en drugs. En onverlet de grote behoefte aan hulp bij financiële problemen (47%), is in Leiden het percentage daklozen dat hierbij hulp wil toch wat lager dan dat in andere steden (52% of hoger). Gebieden waarop de daklozen in Leiden weinig zorgbehoeften formuleren zijn: zelfverzorging (8%), relatie met familie (9%), sociale relaties (9%) en alcohol (9%). Op deze leefdomeinen formuleren daklozengroepen in andere steden doorgaans ook relatief weinig zorgbehoeften. De gevonden verschillen met de Alkmaarse daklozengroep - die veel behoefte aan hulp zeggen te heb25 ben bij bijvoorbeeld voeding, zelfverzorging en drugs - hangen samen met het feit dat deze groep voornamelijk bestond uit langdurig drugverslaafden, en zij er in menig opzicht nog slechter aan toe waren dan de groep in Leiden (cocaïnegebruik in maand voorafgaand aan interview: 82% tegen 34% in Leiden; heroïnegebruik: 59% tegen 35% in Leiden). De behoefte aan hulp bij psychische problemen is bij de Leidse groep lager dan bij die uit Alkmaar, maar is nagenoeg even groot bij de groep feitelijk daklozen in Utrecht6. In deze laatstgenoemde groep zei bijna een vijfde deel (18%) (tamelijk) veel behoefte aan hulp te hebben bij hun psychische toestand. Ook de behoefte aan hulp bij lichamelijke problemen is bij de groep in Leiden (23%) en Utrecht (21%) vrijwel even groot. Tabel 5.1 Feitelijk daklozen met (tamelijk) veel behoefte aan hulp op diverse leefdomeinen (scores 4 en 5 op een vijfpuntsschaal) Behoefte aan hulp Leiden (2005) N=110 n % Huisvesting 71 65 15 69 72 72 - - Dagbesteding 19 17 8 37 46 47 - - 8 9 3 14 18 18 - - Sociale relaties 10 9 3 14 17 17 - - Financiën 52 47 15 69 48 52 - - Het vinden van werk 36 33 5 23 32 33 - - Basisvaardigheden 15 14 4 18 - - - - Bescherming van de eigen veiligheid 10 9 5 23 12 14 - - Lichamelijke gezondheid 25 23 10 45 39 42 - - Voeding 17 15 12 55 - - - - 9 8 6 27 - - - - Het gebit 40 36 8 37 56 61 - - Psychische gezondheid 22 20 9 41 - - - - Alcohol 10 9 3 14 8 13 - - Drugs 18 16 10 45 40 49 - - Vervoer 18 16 6 27 - - - - Relatie met familie Zelfverzorging 6 Alkmaar Den Haag (2003) (2001) N=22 N=100 n % n % Utrecht (1998) N=150 n % In het onderzoek in Utrecht werd ook een vijfpuntsschaal gebruikt, maar de schaalwaarden zijn anders, namelijk 1=geen tot 5=veel. Ook werden maar op een beperkt aantal gebieden de zorgbehoeften in kaart gebracht. 26 5.3 Hulp gekregen De mensen is ook gevraagd in hoeverre zij in de zes maanden voorafgaand aan het interview hulp kregen op de eerder genoemde leefgebieden. Tot de 'gekregen hulp' rekenen we de scores op alle schaalwaarden die ook maar in de richting van hulp wijzen (2=een beetje tot en met 5=veel). Gemiddeld kregen feitelijk dakloze mensen in Leiden op 3,6 (SD=3,2) domeinen (een beetje tot veel) hulp in de zes maanden voorafgaand aan het interview. De domeinen waarop een substantieel deel van deze groep zegt in die periode hulp te hebben ontvangen, zijn: • Financiën (48%) • Voeding (35%) • Lichamelijke gezondheid (31%) • Gebitsproblemen (29%) • Huisvesting (29%) Domeinen waarop in de bedoelde periode een klein deel van de daklozengroep hulp ontving, zijn: • Basisvaardigheden als lezen, schrijven en rekenen (7%) • Alcohol (8%) • Vervoer (10%) • Relaties met familie (11%) en met vrienden en kennissen (14%) Eerder zagen we, dat slechts een klein deel van de feitelijk daklozen in Leiden op deze domeinen zorgbehoeften formuleerden. 5.4 Variaties in vraag - aanbod De schakeling van vraag en aanbod kan verder worden onderzocht door te kijken naar minstens vier mogelijkheden die zich in de (hulpverlenings) situatie van dakloze mensen kunnen voordoen, namelijk 1) hulp gewenst én gekregen, 2) hulp gewenst en niet gekregen, 3) geen hulp gewenst, wel hulp gekregen en 4) geen hulp gewenst en geen hulp gekregen. Bij de eerst- en laatstgenoemde optie staan vraag en aanbod in verhouding tot elkaar, is er een match. Bij de tweede en derde hiervoor genoemde varianten zijn er fricties tussen gewenste en gekregen hulp. Let wel, het gaat hier om zelfrapportage. Het kan goed zijn dat een professional of bijvoorbeeld een naaste tot een ander oordeel komt over de gewenste en verleende hulp. 27 Bij de tweede variant - hulp gewenst, niet gekregen - is er sprake van onvervulde zorgbehoeften. Het kan zijn dat de behoeften zich bij de mensen pas zeer recent manifesteerden, er in het half jaar voorafgaand aan het interview geen hulp bij nodig was, en het te kort dag was om de hulp te krijgen. Aannemelijker is echter, dat de behoeften al langer bestonden, zeker gezien de langdurige dakloosheid van de meeste mensen, maar dat er desondanks geen hulp is geboden. Bij de derde variant - geen hulp gewenst, wel hulp gekregen - kan er sprake zijn van ongevraagde bemoeienis, daar waar de geïnterviewde daklozen al langer van mening zijn dat er geen hulp nodig is, maar hij/of zij al wel langer hulp krijgt. Het kan echter ook zijn, dat juist vanwege het feit dat hij/zij hulp krijgt en er wordt voorzien in datgene wat hij/zij zegt nodig te hebben, er geen duidelijke hulpbehoefte (meer) bestaat. Wij hebben de hiervoor genoemde vier mogelijkheden voor elk van de 16 leefdomeinen onderzocht. Hierna wordt eerst aangegeven wat het gemiddelde aantal domeinen is voor elk van de vier varianten. In bijlage 4 zijn frequentietabellen te vinden over de gewenste en ontvangen hulp. Hulp gewenst Ja Nee (1) Match (2) Ongevraagde bemoeienis en/of vervulde zorgbehoeften 1,2 domein (SD=1,5)a 2,3 domeinen (SD=2,9)a (3) Onvervulde zorgbehoeften (4) Match 2,2 domeinen (SD=2,3)a 10,0 domeinen (SD=3,4)a Hulp gekregen Ja Nee a. SD= standaarddeviatie; afstand tot het gemiddelde (geeft de spreiding van de scores in de groep aan). 28 • Van een positieve match - hulp gewenst én gekregen - is sprake bij gemiddeld het minste aantal domeinen, namelijk 1,2. • Vanuit het perspectief van de dakloze mensen zelf is er bij gemiddeld tien domeinen een goede match, in de zin dat er bij hen zelf op die domeinen geen behoefte bestaat aan hulp en zij ook geen hulp krijgen. • Bij gemiddeld 2,3 domeinen bestaat de mismatch van ‘geen behoefte, wel hulp’. • Van onvervulde zorgbehoeften is sprake bij gemiddeld 2,2 leefdomeinen. Hierna gaan we meer in detail, op het niveau van de leefdomeinen, naar de aansluiting tussen vraag en aanbod kijken. Hiertoe clusteren wij de domeinen tot die van de bestaansvoorwaarden, relaties, zelfverzorging & bescherming, en gezondheid. In de figuren 5.5a tot en met 5.5d zijn per cluster de resultaten weergegeven. Bestaansvoorwaarden Dit cluster omvat huisvesting, financiën, dagbesteding, werk, basisvaardigheden, zoals lezen en schrijven, en vervoer. Figuur 5.5a Bestaansvoorwaarden: aansluiting tussen hulpbehoefte en ontvangen hulp bij feitelijk daklozen in Leiden (N=110) Vervoer Basisvaardigheden Het vinden van werk Financiën Dagbesteding Huisvesting 0% 20% 40% 60% 80% Geen behoefte, Geen hulp Geen behoefte, Wel hulp Wel behoefte, Geen hulp Wel behoefte, Wel hulp 100% 29 In dit cluster van de bestaansvoorwaarden komen de meeste onvervulde zorgbehoeften voor: hulp gewenst, maar niet gekregen. Bovenaan staat huisvesting (51%), wat niet heel verrassend is, gevolgd door: • Het vinden en behouden van werk (22%) • Financiën (22%) • Vervoer (14%) • Basisvaardigheden (11%) De match van ‘geen hulp gewenst-niet gekregen’ komt vooral voor bij de basisvaardigheden (lezen, schrijven, rekenen etc), vervoer en ook dagbesteding. Het kan goed zijn dat de mensen zelf voldoende zelfredzaam zijn en weinig extra’s nodig hebben. Een positieve match ‘hulp gewenst én gekregen’ doet zich opvallend vaak voor bij de financiën. Een kwart van de dakloze mensen wil hier hulp bij en krijgt die ook. Daarmee is het echt een uitschieter, ook in vergelijking met dit soort positieve matches in de andere clusters. In het oog springt, zeker in samenhang met het voorgaande, dat er tevens bijna een kwart van de mensen is die bij hun financiën geen hulp wensen, maar die wel krijgen (ongevraagde bemoeienis). Het is goed mogelijk dat mensen niet gediend zijn van het type hulp (schuldsanering, budgettering). Relaties Dit cluster omvat relatie met familie en sociale relaties. Het laat zich aanzien, dat deze relaties bij de daklozen zelf, noch bij werkers erg in de schijnwerpers staan. De percentages mensen die ‘geen hulp wensen en geen hulp krijgen’ zijn in dit cluster zeer hoog. Dit roept wel vragen op. Bekend is immers, dat de relaties met familie en anderen over het algemeen conflictueus en breekbaar zijn, dat dakloze mensen hieronder niet zelden gebukt gaan, maar tegelijkertijd weinig hoop meer koesteren dat het nog goed kan komen. Het sociaal isolement is veelal groot (Doorn, 2002; Wolf, Bransen, & Nicholas, 2001). Er is maar een zeer klein percentage dat bij hun relaties en omgang met anderen hulp wenst en ook krijgt. Bij slechts een klein percentage is sprake van onvervulde zorgbehoeften; hulp wel gewenst, maar niet gekregen. 30 Figuur 5.5b Relaties: aansluiting tussen hulpbehoefte en ontvangen hulp bij feitelijk daklozen in Leiden (N=110) Sociale relaties Relatie met familie 0% 20% 40% 60% 80% 100% Geen behoefte, Geen hulp Geen behoefte, Wel hulp Wel behoefte, Geen hulp Wel behoefte, Wel hulp Zelfverzorging & bescherming Dit cluster omvat voeding, zelfverzorging, gebit en bescherming van de eigen veiligheid. Gebitsverzorging staat hoog in de top-vijf als het om onvervulde zorgbehoeften gaat: een kwart wenst hier hulp bij, maar krijgt die niet. Een aanzienlijk deel van de mensen kan zich, als het gaat om de zelfverzorging, de eigen bescherming en voeding, naar eigen inzicht goed redden. Er is op deze vlakken geen hulpbehoefte en ook geen hulp. Voeding (11%) en gebitsverzorging (11%) horen, met overigens lage percentages, bij de top-vijf van domeinen met vervulde zorgbehoeften; hulp is gewenst én gekregen. Opvallend is, dat bij voeding (25%), gebitsverzorging (18%) en overigens ook zelfverzorging (18%), dakloze mensen (ook) het vaakst melding maken van, wat is getypeerd als, ongevraagde bemoeienis. Het kan zijn dat mensen hier 31 ongewenste druk ervaren om van het aanbod gebruik te maken of dat zij de begeleiding ervaren als bemoeizucht bij een zelf gekozen levensstijl. Figuur 5.5c Zelfverzorging: aansluiting tussen hulpbehoefte en ontvangen hulp bij feitelijk daklozen in Leiden (N=110)a Het gebit Zelfverzorging Voeding Bescherming van de eigen veiligheid 0% 20% 40% 60% 80% 100% Geen behoefte, Geen hulp Geen behoefte, Wel hulp Wel behoefte, Geen hulp Wel behoefte, Wel hulp Gezondheid Dit cluster omvat de lichamelijke en psychische gezondheid, maar ook alcohol en drugs. Onvervulde zorgbehoeften in dit cluster zijn er bij de psychische gezondheid (13%) en bij de lichamelijke gezondheid (11%), en toch ook bij drugs; hulp vinden de mensen hierbij gewenst, maar zij krijgen die niet. Hoewel alle domeinen in dit cluster – vooral ook gelet op de vastgestelde problematiek op deze domeinen – opvallen vanwege de hoge percentages ‘geen hulp gewenst, geen hulp gekregen’, springt alcohol (85%) wel bijzonder in het oog. Overigens is het bekend, dat het bereik van de hulpverlening bij (ernstige) alcoholproblematiek, over het algemeen niet groot is. Eerder zagen we dat de helft van de onderzochte groep in Leiden fors alcoholgebruiker is. Gemiddeld zouden zij elf dagen in de maand voorafgaand aan het interview per dag vijf of meer glazen alcohol hebben gedronken. En als we specifiek op de psy32 chische gezondheid inzoomen dan moeten we concluderen dat, hoewel bij twee derde van de groep psychische problemen is vastgesteld, er bij twee derde (64%) geen sprake is van gewenste en gekregen hulp. Bij deze domeinen laat zich de vraag stellen of de dakloze mensen wel voldoende inzicht hebben in hun situatie, hulp bij hun problemen wensen en die zouden accepteren als zij die krijgen. Figuur 5.5d Gezondheid: aansluiting tussen hulpbehoefte en ontvangen hulp bij feitelijk daklozen in Leiden (N=110)a Drugs Alcohol Psychische gezondheid Lichamelijke gezondheid 0% 20% 40% 60% 80% 100% Geen behoefte, Geen hulp Geen behoefte, Wel hulp Wel behoefte, Geen hulp Wel behoefte, Wel hulp Bij lichamelijke problemen is er nog de meest gunstige match in dit cluster; hulp is gewenst én gekregen. Als we het percentage van 12 echter afzetten tot de zeer slechte lichamelijke conditie van de mensen dan ziet het ernaar uit dat het aanbod tekortschiet. Bij de andere domeinen – psychische problemen en alcohol en druggebruik - is het beeld nog ongunstiger, gelet ook, zoals gezegd, op de gesignaleerde problemen bij de daklozengroep. Het maakt echter uit vanuit wiens perspectief de afstemming van vraag en aanbod wordt bezien. Want opvallend is, dat bij lichamelijke problemen, maar ook bij psychische problemen en drugs een behoorlijk percentage mensen rapporteert over ongevraagde bemoeienis; de hulp is niet gewenst, maar zij krijgen die wel. Het is denkbaar dat juist op de hier relatief hoog scorende domeinen de geïnterviewde daklozen niet zijn gediend van de geboden hulp. 33 Een gebrek aan inzicht in de eigen situatie kan hier meespelen. Zij kunnen de hulp echter ook ervaren als te bemoeizuchtig en/of als niet aansluitend bij hun levensstijl en bij wat zij aan hulp wensen. Die inzichten en ervaringen kunnen maken dat mensen geen behoefte aan hulp zeggen te hebben. 5.5 Contacten met instanties Met welke instanties hebben de feitelijk dakloze mensen in Leiden in de zes maanden voorafgaand aan het interview contact gehad? Het Dienstencentrum van De Binnenvest is onbetwiste nummer één: 84% van de geïnterviewde mensen was hier in de genoemde periode binnengelopen. Daarnaast is er relatief veel gebruik gemaakt van De Schuilplaats (53%), De Zaak (47%) en het Slaaphuis (40%). Hierna volgt de methadonverstrekking van Parnassia (27%). Een vijfde deel van de daklozen deed een beroep op de crisisopvang van De Binnenvest. Erg weinig is er contact geweest met de jongerenwerker (4%). Ook zijn de spreekuren van het Riagg (in het Dienstencentrum) weinig bezocht (8%) en is er niet veel gebruik gemaakt van het Dagactiviteitencentrum van de Rijngeest Groep (11%). Tabel 5.2 Zorggebruik van feitelijk daklozen in Leiden (n=110) in de zes maanden voorafgaand aan het interview. Contact gehad met n % Veegploeg 25 23 De Zaak (dagbesteding) 52 47 Methadonverstrekking 30 27 DAC (dagactiviteitencentrum Rijngeest Groep) 12 11 Algemeen Maatschappelijk Werk 25 23 Stadsbank (schuldhulpverlening) 22 20 Het Dienstencentrum 92 84 Slaaphuis 44 40 De Schuilplaats 58 53 9 8 20 18 4 4 27 25 Spreekuren Riagg (Dienstencentrum) Crisisopvang (Binnenvest) Jongerenwerker Anders 34 Er zijn geen gegevens beschikbaar van de mate waarin de feitelijk dakloze mensen in Leiden in het verleden en heden contact hebben gehad met de gespecialiseerde hulpverlening, waaronder die van de geestelijke gezondheidszorg en verslavingszorg. 35 6 Straatlocaties en nieuwe voorzieningen 6.1 Straatlocaties In de interviews werden de mensen een lijst met bekende straatlocaties in Leiden voorgelegd met de vraag of zij hier in de maand voorafgaand aan het interview nog waren geweest. Gemiddeld bezochten de mensen in de bedoelde periode zo’n drie verschillende locaties (SD=2,2). Tabel 6.1 Bezochte straatlocaties door feitelijk dakloze mensen in Leiden in de maand voorafgaand aan het interview. Plekken bezocht n % Van der Werfpark 45 41 Perron 1 44 40 Huigpark 29 26 Het Levendaal 28 25 De Garenmarkt 22 20 De Kaasmarkt 48 44 De Burcht 51 46 Vrouwenkerkhof / Lange Mare 19 17 Anders 57 52 Aantal bezochte plekken Gemiddelde (SD) 3,1 (2,2) Er lijkt niet één uitgesproken favoriete straatlocatie te zijn. De meest bezochte plekken zijn de Burcht (46%), de Kaasmarkt (44%), het Van der Werfpark (41%) en Perron 1 (40%). Kijken we specifiek naar de bezoekers van Perron 1, dan valt op dat in deze groep: • Het gemiddeld aantal overnachtingen op straat significant hoger is • Het gemiddeld aantal overnachtingen in de nachtopvang significant lager is • Het gebruik van heroïne en cocaïne significant hoger is Waarbij de bezoekers van Perron 1 zijn vergeleken met de feitelijk daklozen die in de maand voorafgaand aan het interview niet bij Perron 1 kwamen (zie 37 tabel 6.2). Tussen beide groepen zijn er geen significante verschillen in leeftijd, duur van dakloosheid, kwaliteit van leven en lichamelijke en psychische problemen. Tabel 6.2 Bezoekers van Perron 1 (in de maand voorafgaand aan het interview) en de feitelijk daklozen die hier niet kwamen (gemiddelden) Perron 1 bezocht in de afgelopen 30 dagen? Toetsgegevens a Nee (N=66) M (SD) 39,0 (8,8) Ja (N=44) M (SD) 37,0 (7,8) Duur dakloosheid 5,3 (6,7) 5,0 (4,9) t(106)=0,3; n.s. Totaalscore MAP 9,2 (8,8) 12,6 (9,4) t(108)=1,2; n.s. Totaalscore GHQ 3,9 (3,4) 4,5 (3,4) t(106)=-1,0; n.s. Kwaliteit van leven 3,8 (1,7) 3,3 (1,5) t(108)=1,6; n.s. 11,1 (12,8) 18,1 (12,4) t(108)=-2,9; p<.01 In passantenverblijf 8,0 (12,3) 2,3 (7,5) t(107)=3,0; p<.01 Bij familie/vrienden 10,4 (12,5) 8,0 (11,0) t(100)=1,1; n.s. In woonvoorziening 0,1 (0,9) 0,0 (0,0) t(108)=0,8; n.s. Middelengebruik Heroïne 4,4 (9,8) 14,2 (14,6) t(69)=-3,9; p<.001 6,4 (12,3) 10,7 (14,0) t(84)=-1,7; n.s. 4,1 (9,0) 14,7 (13,1) t(70)=-4,7; p<.001 10,4 (13,7) 10,8 (13,2) t(107)=-0,2; n.s. Leeftijd Overnachtingen Op straat Methadon Cocaïne Alcohol (5 glazen of meer) a. T-toets; n.s. = niet significant. 38 t(108)=1,2; n.s. 6.2 Belangstelling voor nieuwe voorzieningen 6.2.1 Inloop waar alcoholgebruik is toegestaan De mensen werd gevraagd of ze gebruik zouden maken van een dagopvang of inloop waar alcohol kan worden gebruikt. Voor de helft van de mensen was deze vraag niet van toepassing7. De meningen van de rest (n=54) waren verdeeld. Van deze overgebleven groep zou ongeveer de helft (48%) de gebruiksruimte gaan bezoeken. Eén persoon (2%) gaf aan niet te weten wat hij of zij zou doen. Bijna een derde dacht de voorziening niet te gaan gebruiken. Bij een vijfde deel van de mensen bleef het antwoord onbekend. Tabel 6.3 Belangstelling van potentiële doelgroep (n=54) in Leiden voor gebruik van inloop waar alcoholgebruik is toegestaan. Gebruik maken van inloop voor alcohol? N=54 n % Nee 17 31 Ja 26 48 Weet Niet 1 2 Onbekend 10 19 Nagegaan is of er samenhang bestaat tussen het ingeschatte gebruik van de inloop en de intensiteit van het alcoholgebruik (zie tabel 6.4). De alcoholgebruikers die van de inloop gebruik denken te gaan maken gebruiken gemiddeld meer dagen in de maand voorafgaand aan het interview vijf glazen of meer alcohol. Dit verschil in intensiteit van het alcoholgebruik tussen de groep die wel een alcoholspecifieke gebruiksruimte zou bezoeken en de groep die dit niet zou doen is echter niet statistisch significant. 7 Mensen die in de afgelopen 30 dagen geen alcohol (dagen waarop minimaal 5 glazen werden gebruikt) of harddrugs (in dit geval: heroïne en/of cocaïne) hadden gebruikt, kregen de vraag over het bezoeken van een gebruiksruimte niet voorgelegd, omdat zij niet tot de doelgroep van zulke gebruiksruimten horen. 39 Tabel 6.4 Belangstelling voor gebruik van inloop waar alcoholgebruik is toegestaan in combinatie met de intensiteit van het alcoholgebruik (in de maand voorafgaand aan het interview). Gebruik maken van nieuwe voorziening? Nee/Weet niet (N=18) M (SD) Ja (N=26) M (SD) 19,5 (12,5) 25,5 (9,5) Toetsgegevens a Gemiddeld aantal dagen gebruik van: Alcohol (5 glazen of meer) t(30)=-1,7; n.s. a. T-toets; n.s. = niet significant. 6.2.2 Inloop waar harddruggebruik is toegestaan En zou er gebruik worden gemaakt van een inloop waar het gebruik van harddrugs is toegestaan? Deze vraag bleek voor iets minder dan de helft (46%) van de mensen niet van toepassing. Van de overgebleven groep (n=60) zou de meerderheid een dergelijke voorziening wel benutten (55%). Een kwart van de mensen zou zich afzijdig houden. Acht procent van de mensen heeft nog twijfels over het al dan niet bezoeken van een gebruiksruimte. Bij iets meer dan een tiende deel bleef het antwoord onbekend. Tabel 6.5 Belangstelling van potentiële doelgroep (n=60) in Leiden voor gebruik van inloop waar harddruggebruik is toegestaan. Gebruik maken van inloop voor harddrugs? N=60 n % Nee 15 25 Ja 33 55 Weet Niet 5 8 Onbekend 7 12 Ook bij deze inloop onderzochten we de samenhang tussen het ingeschatte gebruik van de inloop en de intensiteit van het harddruggebruik. We richtten ons op het gebruik van heroïne, methadon en cocaïne. De uitkomsten vertonen hetzelfde beeld als bij de alcoholspecifieke gebruiksruimte. Bij de groep mensen die aangeeft geen gebruik van de voorziening te zullen maken ligt de intensiteit van het druggebruik steeds lager dan bij de groep die zegt wel naar 40 de voorziening te gaan. De gevonden verschillen zijn echter niet statistisch significant, wat betekent dat de twee groepen qua gebruiksintensiteit niet wezenlijk van elkaar verschillen. Tabel 6.6 Belangstelling voor gebruik van inloop waar harddruggebruik is toegestaan in combinatie met de intensiteit van het alcoholgebruik (in de maand voorafgaand aan het interview). Gebruik maken van nieuwe voorziening? Toetsgegevens a Nee/Weet niet (N=20) M (SD) Ja (N=33) M (SD) 12,1 (13,5) 18,6 (13,7) t(51)=-1,7; n.s. 9,6 (13,9) 16,7 (14,8) t(51)=-1,7; n.s. 13,5 (11,7) 17,3 (12,9) t(51)=-1,1; n.s. Gemiddeld aantal dagen gebruik van: Heroïne Methadon Cocaïne a. T-toets; n.s. = niet significant. 41 7 Beschouwing 7.1 Omvang van de daklozenpopulatie Leiden blijkt een omvangrijke groep feitelijk dakloze mensen te herbergen. Op basis van bezoekersregistraties gedurende twee weken in het najaar van 2005 (26 september tot en met 9 oktober 2005) bij drie laagdrempelige voorzieningen, komen we tot een schatting van 493 mensen. Onder- en bovengrens van de schatting zijn respectievelijk 466 en 525 mensen. Samengenomen met de 42 residentieel dakloze mensen in de stad komt dit in Leiden neer op in totaal naar schatting 535 daklozen (minimaal 508 en maximaal 567 mensen). Er zijn geen andere schattingen voor Leiden beschikbaar waarmee de huidige resultaten kunnen worden vergeleken. Wel komt de schatting in dit onderzoek overeen met de cijfers die in de Monitor Maatschappelijke Opvang en Verslavingszorg (MMOV) voor de regio Zuid-Holland Noord zijn te vinden (Tielen, Detmar, & Detmar, 2004). Hierin wordt de totale groep Leidse dak- en thuislozen op ongeveer 500 geschat. Ook in vergelijking met enkele andere steden blijkt de Leidse groep daklozen groot te zijn. Kijkend naar het aantal dakloze mensen per 1000 inwoners is de groep in Leiden (4,5) beduidend groter dan die bij eerdere peilingen in bijvoorbeeld Alkmaar (2,0; peiling in 2003) en Den Haag (2,8; peiling in 2001) (Hulsbosch et al., 2003; Reinking et al., 2001). In schril contrast met de grootte van de groep (feitelijk) dakloze mensen in Leiden, staat de capaciteit van de opvang, zowel de nachtopvang (18 plaatsen) als de residentiële opvangplaatsen (43). 7.2 Profiel van feitelijk dakloze mensen Er zijn in totaal 111 feitelijk dakloze mensen geïnterviewd, op diverse locaties, ook op straat. Dit aantal maakt ruim een vijfde deel uit van de geschatte omvang van deze populatie (n=493=100%). Het is veelal lastig uit te maken hoezeer de onderzochte groep representatief is voor de totale groep daklozen. Gezien het profiel van de groep en de overeenkomsten met andere ‘straatpopulaties’ (zie hierna) is het zeer aannemelijk dat dit onderzoek een getrouw beeld van de Leidse populatie daklozen schetst. Zwakke positie De groep feitelijk dakloze mensen in Leiden bestaat voornamelijk uit ongehuwde, alleenstaande mannen met een gemiddelde leeftijd van 38 jaar. Het 43 merendeel (65%) is nooit gehuwd geweest. Met 55% zijn de allochtonen, in vergelijking ook met de inwoners van Leiden, sterk oververtegenwoordigd. De maatschappelijke positie van de mensen is zwak (uitkering, lage opleiding). Een krappe kwart is minder dan één jaar dakloos. Het merendeel hoort tot de zogenoemde chronisch daklozen en is gemiddeld in totaal al vijf jaar dakloos in hun leven. Voor overnachtingsplekken zijn de mensen veelal op de straat aangewezen. Bijna de helft heeft in de maand voorafgaand aan het interview veertien dagen of meer op straat geslapen. De dakloze mensen maken doorgaans weinig gebruik van de nachtopvang, wat overigens niets zegt over de bedbezetting van deze voorziening. Kwaliteit van leven en gezondheidstoestand niet best Over hun leven in het algemeen oordelen de daklozen niet positief, ongeveer de helft van de groep ervaart een lage levenskwaliteit. De gezondheidstoestand van de mensen laat sterk te wensen over. De helft van de daklozenpopulatie heeft - gemeten met een gestandaardiseerd meetinstrument - een slechte fysieke conditie. En bij twee derde zijn met een gestandaardiseerd meetinstrument psychische problemen vastgesteld. Een combinatie van psychische en lichamelijke problemen is gevonden bij vier tiende deel van de onderzochte groep. Het profiel van de feitelijk daklozen in Leiden komt sterk overeen met dat van de populaties feitelijk daklozen in andere steden (Hulsbosch et al., 2003; Reinking et al., 2001; Reinking et al., 1998). Dat is kortweg te typeren als: overwegend man, gemiddeld zo'n 37 à 38 jaar, ongehuwd, alleenstaand, zwakke maatschappelijke positie, lage kwaliteit van leven en slechte gezondheidstoestand. Fors middelengebruik Driekwart van de Leidse feitelijk daklozen gebruikt meerdere middelen naast elkaar. Cocaïne wordt door de helft gebruikt, heroïne door 37% en methadon door 29%. Ook cannabis is zeer gewild: meer dan de helft gebruikt dit. Het percentage stevige alcoholgebruikers (vijf glazen of meer per dag) is hoog (50%). De Leidse feitelijk daklozen zijn in vergelijking met de groepen feitelijk daklozen in andere steden (Alkmaar, Utrecht, Den Haag) forse middelengebruikers. Iets meer dan een tiende deel (12%) gebruikte geen enkel van de nagevraagde middelen. 44 De combinatie van harddruggebruik én psychische problemen komt bij 42% van de onderzochte groep voor, en die van alcohol én psychische problemen is bij een derde aanwezig. Nog geen aansluiting op de noden De mensen hebben vooral behoefte aan hulp bij (problemen met) huisvesting, financiën, gebitsverzorging, werk en de lichamelijke toestand. Dit zijn over het algemeen ook de meest voorkomende zorgbehoeften van feitelijk daklozen in andere steden. De aansluiting van de gekregen hulp op de geformuleerde zorgbehoeften is nog niet al te best. Het slechtst is de aansluiting bij de bestaansvoorwaarden (huisvesting, financiën, werk) en de gebitsverzorging van mensen, en, zij het in mindere mate, ook bij de lichamelijke en psychische gezondheid en het druggebruik. Gelet ook op de problemen die de mensen op deze domeinen ervaren, zijn dit onmiskenbare hiaten in het aanbod. Passend hierbij is de kanttekening dat als hulp beschikbaar komt, dit niet automatisch een oplossing betekent van alle problemen. Van zogenoemde vervulde zorgbehoeften - hulp gewenst en gekregen - is maar bij een klein deel van de onderzochte daklozengroep sprake. Bij slechts zes (van de in totaal 16 onderzochte) leefdomeinen is er een positieve match voor meer dan tien procent van de geïnterviewde mensen: financiën (25%), huisvesting (14%), lichamelijke gezondheid (12%), het vinden van werk, voeding en gebitsverzorging (alledrie 11%). Op basis van dit onderzoek is niet uit te maken of de geboden hulp passend of toereikend is. Daar waar de geïnterviewde dakloze mensen zelf aangeven geen hulp nodig te hebben en ook geen hulp te krijgen, laat zich bij sommige domeinen de vraag stellen of deze inschatting juist is. In het oog springen hier namelijk vooral de relaties met familie en vrienden en het alcoholgebruik. Bekend is dat de relaties van dakloze mensen met familie en vrienden nogal eens conflictueus en breekbaar zijn en niet zelden ook veel verdriet geven (Menger, Jezek, & Wolf, 2004). En het alcoholgebruik in deze daklozenpopulatie is, zie hiervoor, toch heel fors. Overigens blijkt steeds weer dat het bereik door de hulpverlening van mensen met alcoholproblemen slecht is. Ongevraagde bemoeienis – geen hulp gewenst, wel gekregen - komt vooral voor bij financiën, voeding, gebitsverzorging en zelfverzorging. Hierbij is het de vraag of de mensen de hulp echt niet wensen, of dat zij hier onwelwillend tegenover staan omdat zij zich mogelijk onder druk voelen gezet (schuldsanering, budgettering) of de begeleiding ervaren als bemoeizucht bij een zelf ge45 kozen levensstijl. Ook hier geldt dat op basis van dit onderzoek niet is uit te maken of de geboden hulp passend of toereikend is. Dat huisvesting een belangrijk probleem is voor daklozen, ligt voor de hand. Opvallend is wel dat zij de nachtopvang in Leiden, zoals gezegd, relatief weinig gebruiken. Dit maakt het huisvestingsprobleem alleen maar groter. Tijdens de onderzoeksperiode is bovendien gebleken dat de groep daklozen in de nachtopvang vrij stabiel is. Daarnaast is de capaciteit van de nachtopvang, zoals gezegd, beperkt: 18 plaatsen op 493 feitelijk daklozen. Voor veel mensen blijft de nachtopvang dus buiten bereik. De druk op de opvang in Leiden wordt nog eens vergroot door het geringe aantal plaatsen (43) in de residentiele opvang. Dus naast de slechte doorstroom van mensen binnen de nachtopvang, is er ook nog eens nauwelijks doorstroom mogelijk tussen de laagdrempelige opvang en de residentiële opvang. Kortom: de druk op het Leidse opvangcircuit is groot en daarmee ook de kans op het dichtslibben van de voorzieningen. Gezien de regiofunctie die Leiden binnen Zuid-Holland Noord vervult, is de beperkte opvangcapaciteit een groot aandachtspunt. Interesse voor nieuwe voorzieningen Er is bij de onderzochte groep dakloze mensen de nodige interesse voor de voorgestelde gebruiksruimten. Zowel een alcoholspecifieke gebruiksruimte als een voorziening waarin harddrugs gebruikt kunnen worden zal zeker door ongeveer de helft van de doelgroep – zij die deze middelen gebruiken - bezocht gaan worden. Het gaat hierbij overigens specifiek om de groepen daklozen voor wie een dergelijke voorziening ook relevant is. Mensen die geen alcohol en/of harddrugs (heroïne, cocaïne of methadon) hadden gebruikt in de 30 dagen voorafgaand aan het onderzoek, kregen de vraag niet voorgelegd. De interesse voor de gebruiksruimten is niet gerelateerd aan de intensiteit van het alcohol- of druggebruik. Het is dus niet zo dat vooral de mensen die veel gebruiken aangeven dat ze van een dergelijke voorziening gebruik zullen gaan maken. Trefpunten op straat Leiden kent verschillende locaties waar groepen daklozen samenkomen. Er bestaat niet één duidelijk favoriete locatie. De vier meest bezochte locaties zijn: De Burcht, De Kaasmarkt, het Van der Werfpark en Perron 1. De mensen die deze laatste locatie bezoeken zijn, in vergelijking met de mensen die hier niet komen, voor overnachtingsplekken meer op straat aangewezen. Ook maken zij minder gebruik van de nachtopvang. Het gebruik van heroïne en cocaïne ligt een stuk hoger dan bij de mensen die Perron 1 niet aandoen. Wat 46 betreft lichamelijke en psychische gezondheid zijn er geen aanwijzingen dat de Perron 1 groep er slechter aan toe is dan de overige daklozen. De bezoekers van Perron 1 kampen dus vooral met extra problemen bij huisvesting en harddrugs. 7.3 Aanbevelingen Leiden heeft gezien haar inwonertal een niet onaanzienlijke daklozenpopulatie. Dit is mogelijk gerelateerd aan de regiofunctie van de stad. Drie tiende deel van de onderzochte groep overnachtte in de maand voorafgaand aan het interview (uitsluitend) buiten de stad Leiden. Van belang in dit verband is nader te onderzoeken wat van de dakloze mensen de laatste verblijfplaats is (binnen en buiten Leiden / de regio) en wat nodig en mogelijk is om mensen, als zij dakloos worden en zijn, zoveel mogelijk in hun eigen omgeving op te vangen. Wat zijn factoren die dit mogelijk beletten? De daklozen in Leiden staan er niet al te best voor; de gezondheid laat te wensen over, de problemen met huisvesting zijn groot – zonder uitzicht op verbetering - en er zijn veel onvervulde zorgbehoeften. Hier volgen enkele aanbevelingen op grond van de bevindingen van dit onderzoek. • Leiden kent een aanzienlijke groep die chronisch dakloos is; bijna 40% is vijf jaar of meer dakloos. Gemiddeld zijn de mensen 5 jaar dakloos. Het is bekend, dat met het type onderzoek dat is uitgevoerd er al snel sprake is van een oververtegenwoordiging van mensen die langer in die toestand verkeren. Dit doet weinig af aan de resultaten. Het benadrukt integendeel, eerder het grote belang om preventief te werken, om bij dreigende dakloosheid vroegtijdig in te grijpen (voorkomen huisuitzettingen) en om bij recente dakloosheid voor een heel actieve benadering te kiezen die mensen weer op het goede spoor brengt. Want hoe langer mensen dakloos zijn, hoe kleiner de kans dat dit bestaan nog valt te keren (Doorn, 2002; Laere & Wit, 2005; Wolf, 2005). • Leiden heeft een grote groep feitelijk daklozen en slechts geringe opvangcapaciteit. Uitbreiding van de nachtopvang is een logische eerste stap om het probleem van onderdak aan te pakken. 47 • Ook het aantal plaatsen in de residentiële voorzieningen (Sociaal Pension en Begeleid Wonen) is gering. Dit belemmert de doorstroom van feitelijk daklozen naar een meer stabiele situatie. Uitbreiding van de laagdrempelige opvang is een eerste stap, maar zal op zichzelf waarschijnlijk onvoldoende zijn. Nodig is een bezinning op welke combinaties van huisvesting en begeleiding het beste bij de groep en bij de individuele personen passen. Is dat langduriger beschermd verblijf, begeleid zelfstandig wonen, of begeleid wonen in groepsverband, of zelfstandig wonen met ambulante begeleiding, of…. Nader onderzoek zal meer inzicht moeten geven in passende huisvestingsmogelijkheden, in combinatie met begeleiding. • Er zijn veel onvervulde zorgbehoeften bij de feitelijk dakloze mensen. Maatregelen voor deze groep mogen in Leiden daarom niet beperkt blijven tot uitbreiding van de opvangcapaciteit. Zicht hebben en houden op de individuele problemen en zorgbehoeften van de mensen is essentieel om (een deel van) de mensen naar een stabielere situatie toe te leiden. Een juiste en betrouwbare taxatie van de toestand van dakloze mensen is hierbij nodig. De gegevens die tegenwoordig ook in de maatschappelijke opvang worden verzameld voor de aanvraag en toekenning van AWBZzorgfuncties kunnen hierin een functie vervullen en zouden overigens ook goed kunnen worden ingezet voor beleidsontwikkeling bij de daklozengroep. Meer tegemoet komen aan de zorgbehoeften van dakloze mensen vraagt ook een systematische manier van werken. Een methodiek als het 8-fasenmodel dat door het NIZW is uitgewerkt (Leeuwen-den Dekker, 2004; Leeuwen-den Dekker & Heineke, 2004), is hiervoor bedoeld. Mogelijk nog belangrijker dan systematischer werken is het om voeling te houden met dakloze mensen, hun vertrouwen te winnen en aan te sluiten bij hun leefwereld en leefstijl (Baart, 2001). • De meest onvervulde zorgbehoeften zijn er bij huisvesting, werk, financiën en gebitsverzorging. Nagegaan moet worden welk concreet hulpaanbod er, even afgezien van opvangvoorzieningen, op deze gebieden nodig is voor feitelijk daklozen en wat er aan aanbod moet worden ontwikkeld of geïntensiveerd (schuldhulpverlening, een daklozentandarts, dagloonbedrijfjes). Een forse inspanning is nodig voor de verbetering van de kwaliteit van leven van de mensen. 48 • Onduidelijk is nog welke gespecialiseerde hulp de feitelijk daklozen in Leiden precies krijgen van de geestelijke gezondheidszorg, waaronder de verslavingszorg. Nagegaan moet worden of en hoe er bij deze groep beter en meer kan worden voorzien in de behoeften aan hulp bij psychische problemen en middelengebruik. Hoe kan de geestelijke gezondheidszorg deze groep beter bereiken? En hoe zou de hulp dan het beste aangeboden kunnen worden? Moet gedacht worden aan mobiele straatteams? • Er is animo voor gebruiksruimten. Als hierop wordt ingespeeld is het van belang duidelijk te zijn in de doelstelling van deze voorzieningen (Linssen, Graaf, & Wolf, 2002). Is het doel primair om mensen van de straat te halen met het oog op bestrijding van overlast (bezemwagen)? Of worden gebruiksruimten ingericht als vangnet, om druggebruikers de gelegenheid te bieden in relatieve rust hun drugs te gebruiken en hen van de meest noodzakelijke medische en maatschappelijke zorg te voorzien? Of, nog ambitieuzer, is er het streven om met de gebruiksruimten de bezoekers een springplank te bieden door te werken aan verbetering van hun leefomstandigheden, toeleiding naar andere voorzieningen en inschakeling van derden bij verdere resocialisatie? 49 Bijlage 1 Lijst met deelnemende opvangvoorzieningen Instelling Stichting De Binnenvest Stichting De Binnenvest Stichting De Binnenvest Stichting De Binnenvest Parnassia Parnassia Locatie Dienstencentrum Slaaphuis Sociaal Pension Begeleid Wonen De Zaak Veldwerk/ Methadonverstrekking De Schuilplaats Omschrijving Inloop/Dagopvang Nachtopvang Woonvoorziening Dagbesteding Inloop/Dagopvang Groep a FD FD RD RD FD FD FD a. FD=Feitelijk Daklozen; RD=Residentieel Daklozen. 51 Bijlage 2 Informatie over de vangst hervangst methode Criteria Voorwaarden voor het toepassen van de Petersen-schatter zijn (Smit et al., 1996): 1. Onafhankelijkheid In de registratie staan van een voorziening heeft geen invloed op de kans om in de registratie van een andere voorziening te staan. Anders gezegd: iedereen moet in principe vrij gebruik kunnen maken van de – bij het onderzoek betrokken – voorzieningen. 2. Homogeniteit De kans om geregistreerd te worden is voor ieder individu uit de doelgroep even groot. 3. Geslotenheid De populatie kent geen in- en uitstroom en is dus niet aan verandering onderhevig als gevolg van geboorte, sterfte en migratie. 4. Perfecte ‘record linkage’ Er moet met zekerheid vastgesteld kunnen worden of iemand al dan niet in beide registraties voorkomt. Personen moeten uniek geïdentificeerd kunnen worden. Op de Fienberg-schatter zijn alleen de voorwaarden 2 tot en met 4 van toepassing. In deze schatter kan namelijk worden gecorrigeerd voor afhankelijkheid tussen de registraties. 53 Petersen-methode (twee registraties) Wel in B Niet in B Totaal Wel in A n11 n12 N1 Niet in A n21 n22 Totaal N2 N* Bij de subscripten van “n”: 1 = geregistreerd, 2 = niet geregistreerd. Het eerste subscript heeft betrekking op “A”, het tweede op “B”. Het totaal aantal (feitelijk) dakloze mensen (N*) - wordt geschat aan de hand van de volgende formule: N* = N1 × N 2 n11 Het 95% betrouwbaarheidsinterval is als volgt te berekenen: N * ± 1,96 (N1 + 1)(N 2 + 1)(N1 − n11 )(N 2 − n11 ) (n11 + 1)2 (n11 + 2) Bron: (Seber G.A.F., 1982) 54 Bijlage 3 Stroomschema interviews Bezoeker benaderen "Meedoen aan onderzoek?" Nee Reden navragen en noteren bij non-respons Uitleg geven over het onderzoek en de werkwijze "Mogen we nog een paar korte vragen stellen?" Nee Bedank R en sluit af Ja Screener doorwerken Ja Screener doorwerken Is iemand feitelijk dakloos? Ja Bedank R en sluit af Nee Komt R al voor in het registratieboek? Ja Bedank R en sluit af Nee Bedank R en sluit af Wil R de verklaring van toestemming ondertekenen? Ja Gegevens van screener op het registratieformulier zetten Nee Bedank R en sluit af Interview afnemen Bedank R, geef 10 euro en sluit af 55 Bijlage 4 Tabellen Tabel 1 Demografische gegevens van de feitelijk daklozen. Geslacht Dien- Slaaphuis stencentrum N=65 N=7 n % n % Man 59 Leeftijd in jaren N=65 N=7 N=8 N=15 N=16 N=111 Gemiddeld (SD) 38 (7,9) 41 (7,4) 44 (8,6) 36 (9,5) 36 (8,6) 38 (8,4) Spreiding 21 – 67 32 - 55 30 - 58 20 - 50 19 - 49 19 – 67 Burgerlijke staat N=64 n % n N=7 % N=8 n % N=15 n % N=16 n % N=110 n % Gehuwd 91 6 86 Schuilplaats De Zaak Straat Totaal N=8 n % N=15 n % N=16 n % N=111 n % 11 16 99 7 88 73 100 89 5 8 - - - - 1 7 - - 6 5 Gescheiden 15 23 4 57 3 38 4 27 5 31 31 28 Weduwstaat 1 2 - - - - - - - - 1 1 Nooit gehuwd 43 67 3 43 5 63 10 67 11 69 72 65 Samenlevingsverband N=64 n % Alleenstaand 59 92 7 100 7 Met partner 4 6 - - Met partner en kinderen 1 2 - Eenoudergezin - - Met anderen - - n N=7 % N=8 n % N=15 n % N=16 n % N=110 n % 88 12 80 13 81 98 89 - - 3 20 1 6 8 7 - - - - - 1 6 2 2 - - 1 13 - - - - 1 1 - - - - - - 1 6 1 1 Etnische herkomsta N=64 n % Autochtoon 26 41 5 71 3 38 9 60 7 44 50 45 Allochtoon 38 59 2 29 5 62 6 40 9 56 60 55 Hoogst voltooide opleiding N=64 n % Geen/BuO/LO/LVO 27 42 4 57 2 25 3 20 7 44 43 39 LBO/MVO/MBO 30 47 1 14 4 50 10 67 9 56 54 49 7 11 2 29 2 25 2 13 - - 13 12 HVO/VWO/HBO/WO n n N=7 % N=7 % N=8 n % N=8 n % N=15 n % N=15 n % N=16 n % N=110 n % N=16 n % N=110 n % a. Etnische herkomst volgens de 'brede' VNG-definitie: Allochtoon= Geboorteland respondent (R) niet NL of geboorteland moeder en/of vader niet NL. 57 Tabel 2 Leiden als overnachtingplaats voor feitelijk dakloze mensen Dienstencentrum N=65 Slaaphuis Schuilplaats De Zaak Straat Totaal N=7 N=15 N=111 Slaapplek n % Binnen Leiden 45 69 5 71 Buiten Leiden 20 31 2 - - - Binnen en Buiten Leiden Tabel 3 n N=8 % n N=16 % n % 1 13 14 93 29 5 63 - - 2 25 1 n % n % 9 56 74 67 - 5 31 32 29 7 2 13 5 5 Slaaplocaties in de laatste maand van feitelijk dakloze mensen Dien- Slaaphuis stencentrum N=65 Slaaplocaties >1 nacht N=7 Schuilplaats De Zaak Straat Totaal N=8 N=15 N=16 N=111 n % n % n % n % n % n % Buiten 47 72 2 29 7 88 7 47 11 69 74 67 Nachtopvang 10 15 7 100 2 25 9 60 3 19 31 28 Familie/vrienden 42 65 - - 3 38 5 33 6 38 56 50 Elders 4 6 1 14 1 13 1 7 1 6 7 6 N=65 n % n N=7 % Buiten 35 54 2 Nachtopvang 6 9 Familie/vrienden 24 Elders 3 Voornaamste slaaplocatie a N=8 n % N=15 n % N=16 n % N=111 n % 29 5 63 2 13 9 56 53 48 4 57 - - 8 53 2 13 20 18 37 - - 2 25 4 27 5 31 35 32 5 1 14 - - - - - - 4 4 a. Voornaamste slaaplocatie waar personen in de maand voorafgaand aan het interview meer dan veertien nachten gebruik van maakten. 58 Tabel 4 Duur van feitelijke dakloosheid tijdens het leven. Dienstencentrum Slaaphuis Schuilplaats De Zaak Straat Totaal N=65 N=7 N=7 N=15 N=15 N=109 n n % n % Duur feitelijke dakloosheid n % n % n % % < 1 jaar 12 18 2 29 1 14 7 47 3 20 25 23 1 tot 5 jaar 26 40 2 29 4 57 4 27 6 40 42 39 5 tot 10 jaar 14 22 1 14 1 14 3 20 3 20 22 20 10 jaar of langer 13 20 2 29 1 14 1 7 3 20 20 18 In jaren Gemiddelde (SD) 5 (6) 8 (10) 5 (7) 3 (4) 5 (5) 5 (6) Spreiding 0 - 30 0 - 25 0 - 20 0 - 11 0 - 20 0 - 30 Tabel 5 Inkomstenbronnen van de afgelopen 12 maanden Dienstencentrum Slaaphuis Schuilplaats De Zaak Straat Totaal N=64 N=7 N=8 N=15 N=15 N=110 Geld uit uitkeringen n 54 % 84 n 7 % 100 n 5 % 63 n 9 % 60 n 14 % 88 n 89 % 81 Geld uit legaal werk 16 25 3 43 3 38 7 47 7 44 36 33 Geld uit illegale bronnen 10 16 - - 1 13 2 13 4 25 17 15 7 11 1 14 1 13 1 7 5 31 15 14 Anders Aantal inkomstenbronnen Gemiddelde (SD) 1,4 (0,7) 1,6 (0,5) 1,3 (0,7) 1,3 (0,5) 1,9 (0,8) 1,4 (0,7) 59 Middelengebruik in de afgelopen 30 dagen a,b Tabel 6 Dienstencentrum Slaaphuis Schuilplaats De Zaak Straat Totaal N=64 N=7 N=8 N=15 N=16 N=110 n % n % n % n % n % n % Heroïne 25 39 3 43 2 25 4 27 7 44 41 37 Methadon 16 25 3 43 2 25 4 27 7 44 32 29 Cocaïne 33 52 2 29 2 25 5 33 12 75 54 49 Amfetamines 3 5 1 14 - - - - 1 6 5 5 XTC 1 2 - - - - 1 7 - - 2 2 34 53 2 29 4 50 9 60 12 75 61 55 - - - - - - - - - - - - 36 56 3 43 4 50 8 53 14 88 65 59 Poly Drugb 81 74 4 57 5 63 10 67 15 94 81 74 Alcohol (5 glazen of meer per dag) 29 46 5 71 4 50 6 40 10 63 54 50 Middelengebruik >1 dag Cannabis Hallucinogenen Hard Drug a a. Hard drug - Gebruik van heroïne, methadon, cocaïne, amfetamines, XTC, of LSD in de afgelopen 30 dagen. b. Poly drug - Meer dan één type drug gebruikt in de afgelopen 30 dagen. 60 Tabel 7 Lichamelijke Gezondheid (Maudsley-Schaal) in de afgelopen 30 dagen Dienstencentrum Slaaphuis Schuilplaats De Zaak Straat Totaal N=64 N=7 N=8 N=15 N=16 N=110 Gemiddelde Scorea per item (SD) Gebrek aan eetlust 1,1 (1,4) 1,0 (1,5) 1,5 (1,4) 1,3 (1,4) 1,2 (1,6) 1,2 (1,4) Vermoeidheid / gebrek aan energie 1,8 (1,5) 2,6 (1,3) 2,0 (1,5) 1,7 (1,4) 1,5 (1,4) 1,8 (1,4) Misselijkheid 0,8 (1,2) 0,9 (1,5) 0,5 (1,4) 1,4 (1,5) 0,8 (1,2) 0,9 (1,3) Maagpijn 1,0 (1,4) 0,4 (1,1) 1,9 (1,9) 1,5 (1,8) 0,6 (1,0) 1,1 (1,5) Kortademigheid / Benauwdheid 1,3 (1,5) 0,7 (1,5) 1,4 (1,6) 1,3 (1,4) 1,1 (1,2) 1,2 (1,4) Pijn in de borst 0,5 (1,2) 0,6 (1,1) 0,4 (1,1) 0,5 (0,8) 1,1 (1,5) 0,6 (1,2) Pijnlijke gewrichten / stijfheid 1,0 (1,6) 1,4 (1,6) 0,9 (1,6) 0,7 (1,3) 1,1 (1,4) 1,0 (1,5) Spierpijn 0,9 (1,3) 0,7 (1,3) 1,0 (1,5) 0,8 (1,3) 1,3 (1,5) 0,9 (1,3) Doof of tintelend gevoel in armen en benen 1,0 (1,3) 1,3 (1,9) 0,8 (1,5) 0,9 (1,2) 0,8 (1,5) 1,0 (1,4) Trillen / beven 0,8 (1,2) 1,0 (1,7) 1,1 (1,5) 0,9 (1,4) 1,4 (1,5) 0,9 (1,4) Overall Gemiddelde Score (SD) 10,3 (9,1) 10,6 (10,6) 11,4 (9,5) 11,0 (7,9) 10,9 (10,9) 10,5 (9,2) a. Maudsley-schaal: alle items gemeten op een 5-puntsschaal (0=helemaal niet t/m 4=voortdurend). 61 Tabel 8 Psychische gezondheid (GHQ-12) in de afgelopen paar wekena Dienstencentrum Slaaphuis Schuilplaats De Zaak Straat Totaal N=64 N=7 N=8 N=15 N=16 N=110 n % n % n % n % n % n % Bent u de laatste tijd door zorgen veel slaap tekort gekomen? 30 47 4 57 3 38 7 47 6 38 50 45 Heeft U de laatste tijd het gevoel gehad dat U voortdurend onder druk stond? 24 38 3 43 2 25 9 60 6 38 44 40 Heeft u zich de laatste tijd kunnen concentreren op Uw bezigheden? 20 31 5 71 2 25 7 47 4 25 38 35 Heeft U de laatste tijd het gevoel gehad zinvol bezig te zijn? 26 41 4 57 2 25 5 33 6 38 43 39 Bent u de laatste tijd in staat geweest Uw problemen onder ogen te zien? 9 14 3 50 1 13 2 13 - - 15 14 Voelde U zich de laatste tijd in staat om beslissingen (over dingen) te nemen? 16 25 2 29 1 13 6 40 3 19 28 25 Heeft U de laatste tijd het gevoel gehad dat U Uw moeilijkheden niet de baas kon? 27 42 4 57 1 13 9 60 2 13 43 39 Heeft U zich de laatste tijd alles bij elkaar redelijk gelukkig gevoeld? 31 48 5 71 2 25 7 47 6 38 51 46 Heeft U de laatste tijd plezier kunnen beleven aan Uw gewone dagelijkse bezigheden? 24 38 5 71 1 13 7 47 6 40 43 39 Heeft U zich de laatste tijd ongelukkig en neerslachtig gevoeld? 25 39 5 71 2 25 7 47 7 44 46 42 Bent U de laatste tijd het vertrouwen in Uzelf kwijtgeraakt? 16 25 3 43 1 13 5 33 2 13 27 25 Heeft U zich de laatste tijd als een waardeloos iemand beschouwd? 13 20 2 29 - - 4 27 3 19 22 20 Aantal mensen met een score 3 of 4 Totaalscore GHQ Gemiddelde Score (SD) 4,1 (3,3) 7,5 (4,2) 2,3 (2,2) 5,0 (3,4) 3,2 (2,9) 4,1 (3,4) GHQ_Case n % n % n % n % n % n % 42 66 5 83 4 50 12 80 10 67 73 68 Aantal mensen met een score of 3 of 4 op 2 of meer items a. GHQ-12: alle items gemeten op een 4-puntsschaal (hogere scores zijn indicatief voor problemen). 62 Tabel 9 Feitelijk daklozen in Leiden met tamelijk of erg veel behoefte aan hulp op diverse leefdomeinen. Dienstencentrum Slaaphuis Schuilplaats De Zaak Straat Totaal N=64 N=7 N=8 N=15 N=16 N=110 Behoefte aan hulp na % % na % na % na % Huisvesting 39 61 5 71 3 38 12 80 12 75 71 65 Dagbesteding 12 19 2 29 - - 3 20 2 13 19 17 Relatie met familie 5 9 - - 1 14 1 9 1 7 8 9 Sociale relaties 5 8 1 14 - - 2 13 2 13 10 9 Financiën 28 44 2 29 3 38 9 60 10 63 52 47 Het vinden van werk 23 36 3 43 3 38 3 20 4 25 36 33 Basisvaardigheden 8 13 2 29 2 25 1 7 2 13 15 14 Bescherming van de eigen veiligheid 4 6 4 57 - - 1 7 1 6 10 9 Lichamelijke gezondheid 14 22 3 43 3 38 2 13 3 19 25 23 Voeding 11 17 - - 2 25 1 7 3 19 17 15 7 11 - - - - - - 2 13 9 8 Het gebit 23 36 3 43 3 38 4 27 7 44 40 36 Psychische gezondheid 10 16 3 43 1 13 4 27 4 25 22 20 4 6 2 29 1 13 1 7 2 13 10 9 Drugs 10 16 2 29 - - 2 13 4 25 18 16 Vervoer 12 19 2 29 1 13 - - 3 19 18 16 Zelfverzorging Alcohol na % na Aantal domeinen met tamelijk of erg veel behoefte aan hulp Gemiddelde (SD) 3,4 (2,8) 4,9 (3,7) 2,9 (2,4) 3,1 (2,1) 3,9 (3,6) 3,5 (2,8) a=Aantal mensen dat tamelijk veel of erg veel behoefte aan hulp heeft (scores 4 t/m 5 op een vijfpuntsschaal). 63 Tabel 10 Feitelijk daklozen in Leiden die hulp hebben gekregen op 16 leefdomeinen in de afgelopen 6 maanden. Dienstencentrum Slaaphuis Schuilplaats De Zaak Straat Totaal N=110 N=64 N=7 N=8 N=15 N=16 Hulp Gekregen a n % a % a a % n % a % na % Huisvesting 21 33 2 33 1 13 5 33 3 19 32 29 Dagbesteding 14 22 2 29 1 13 11 73 - - 28 25 6 11 1 20 1 14 1 10 1 6 10 11 Sociale relaties 11 17 1 14 1 13 2 13 - - 15 14 Financiën 33 52 2 29 3 38 7 47 8 50 53 48 Het vinden van werk 20 31 1 14 1 13 4 27 4 25 30 27 Basisvaardigheden 6 9 - - 1 13 1 7 - - 8 7 Bescherming van de eigen veiligheid 8 13 2 29 1 13 4 27 1 6 16 15 Lichamelijke gezondheid 20 31 1 14 2 25 9 60 2 13 34 31 Voeding 20 31 1 14 4 50 9 60 5 31 39 35 Zelfverzorging 11 17 - - 2 25 5 33 4 25 22 20 Het gebit 13 20 4 57 1 13 9 60 5 31 32 29 Psychische gezondheid 13 20 1 14 1 13 6 40 5 31 26 24 2 3 - - 1 13 2 13 4 25 9 8 14 22 - - 3 38 5 33 6 38 28 25 7 11 - - 1 13 2 13 1 6 11 10 Relatie met familie Alcohol Drugs Vervoer n n n Aantal domeinen waarbij hulp is gekregen Gemiddelde (SD) 3,4 (3,1) 2,6 (2,6) 3,1 (3,8) 5,5 (3,9) 3,1 (2,2) 3,6 (3,2) a=Aantal mensen die een beetje, nogal, tamelijk veel of erg veel help hebben gekregen (scores 2 t/m 5 op een vijfpuntsschaal). 64 Tabel 11 Gewenste (in hoge mate) en ontvangen hulp (zowel in enige mate als in hoge mate) voor 16 leefdomeinen (N=110) Gewenste hulpa Ontvangen hulp (enige mate)b n % Ontvangen hulp (hoge mate)c n % n % Bestaansvoorwaarden Huisvesting 71 65 32 29 5 5 Dagbesteding 19 17 28 25 12 11 Financiën 52 47 53 48 13 12 Het vinden van werk 36 33 30 27 11 10 Basisvaardigheden 15 14 8 7 - - Vervoer 18 16 11 10 2 2 8 9 10 11 2 2 Sociale relaties 10 9 15 14 3 3 Zelfverzorging Bescherming van de eigen veiligheid 10 9 16 15 2 2 Voeding 17 15 39 35 13 12 9 8 22 20 4 4 Het gebit 40 36 32 29 10 9 Gezondheid Lichamelijke gezondheid 25 23 34 31 10 9 Psychische gezondheid 22 20 26 24 10 9 Alcohol 10 9 9 8 1 1 Drugs 18 16 28 25 3 3 Relaties Relatie met familie Zelfverzorging a. Aantal mensen dat tamelijk veel of erg veel behoefte aan hulp heeft (scores 4 t/m 5 op een vijfpuntsschaal) b. Aantal mensen die een beetje, nogal, tamelijk veel of erg veel help hebben gekregen (scores 2 t/m 5 op een vijfpuntsschaal). c. Aantal mensen die tamelijk veel of erg veel help hebben gekregen (scores 4 t/m 5 op een vijfpuntsschaal). 65 Tabel 12 Aansluiting tussen hulpbehoefte en ontvangen hulp bij feitelijk daklozen in Leiden (N=110) in de zes maanden voorafgaand aan het interview (op 16 leefdomeinen) HB(-) HO(-)a n % HB(-) HO(+)a n % HB(+) HO(-)a n % HB(+) HO(+)a n % Huisvesting 21 19 17 16 56 51 15 14 Dagbesteding 72 65 19 17 10 9 9 8 Relatie met familie 77 84 7 8 5 5 3 3 Sociale relaties 88 80 12 11 7 6 3 3 Financiën 33 30 25 23 24 22 28 25 Het vinden van werk 56 51 18 16 24 22 12 11 Basisvaardigheden 90 82 5 5 12 11 3 3 Bescherming van de eigen veiligheid 87 79 13 12 7 6 3 3 Lichamelijke gezondheid 64 58 21 19 12 11 13 12 Voeding 66 60 27 25 5 5 12 11 Zelfverzorging 81 74 20 18 7 6 2 2 Het gebit 50 45 20 18 28 25 12 11 Psychische gezondheid 70 64 18 16 14 13 8 7 Alcohol 94 85 6 5 7 6 3 3 Drugs 72 65 20 18 10 9 8 7 Vervoer 84 76 8 7 15 14 3 3 a. HB(-) = Geen hulpbehoefte; HB(+) = Wel hulpbehoefte; HO(-) = Geen hulp ontvangen; HO(+) = Wel hulp ontvangen. 66 Tabel 13 Zorggebruik van Feitelijk daklozen in Leiden in de afgelopen zes maanden. Dien- Slaaphuis stencentrum Schuilplaats De Zaak Straat Totaal N=8 N=15 N=16 N=110 N=64 N=7 n % n % n % n % n % n % Veegploeg 14 22 1 14 2 25 7 47 1 6 25 23 De Zaak (dagbesteding) 25 39 5 71 3 38 15 100 4 25 52 47 Methadonverstrekking 16 25 3 43 1 13 3 20 7 44 30 27 DAC (dagactiviteitencentrum Rijngeest Groep) 5 8 1 14 1 13 4 27 1 6 12 11 Algemeen Maatschappelijk Werk 12 19 2 29 2 25 6 40 3 19 25 23 Stadsbank (schuldhulpverlening) 12 19 1 14 1 13 5 33 3 19 22 20 Het Dienstencentrum 61 95 6 86 3 38 13 87 9 56 92 84 Slaaphuis 20 31 7 100 3 38 11 73 3 19 44 40 De Schuilplaats 28 44 6 86 8 100 13 87 3 19 58 53 6 9 - - - - 1 7 2 13 9 8 11 17 2 29 1 13 5 33 1 6 20 18 2 3 - - 1 13 1 7 - - 4 4 13 20 2 29 1 13 5 33 6 38 27 25 Contact gehad met Spreekuren RiaGG (in Het Dienstencentrum) Crisisopvang (Binnenvest) Jongerenwerker Anders Aantal contacten: Gemiddelde (SD) Tabel 14 3,5 (2,2) 5,1 (1,9) 3,4 (2,5) 5,9 (1,8) 2,7 (1,9) 3,8 (2,3) Algemene ervaren levenskwaliteit van feitelijk dakloze mensen in Leiden (gemiddelde scores op een schaal van 1 tot 7) Algemene levenskwaliteit Gemiddelde (SD) Dienstencentrum Slaaphuis Schuilplaats De Zaak Straat Totaal N=64 N=7 N=8 N=15 N=16 N=110 a 3,6 (1,7) 3,1 (2,1) 3,8 (1,4) 3,8 (1,4) 3,2 (1,4) 3,6 (1,6) a. zeven puntsschaal van 1= vreselijk tot 7 = prima. 67 Tabel 15 Plekken bezocht in de afgelopen 30 dagen bij feitelijk dakloze mensen in Leiden. Dienstencentrum Slaaphuis Schuilplaats De Zaak Straat Totaal N=64 N=7 N=8 N=15 N=16 N=110 n % n % n % n % n % n % Van der Werfpark 28 44 1 14 2 25 7 47 7 44 45 41 Perron 1 26 41 1 14 3 38 4 27 10 63 44 40 Huigpark 20 31 3 43 - - 4 27 2 13 29 26 Het Levendaal 14 22 2 29 - - 4 27 8 50 28 25 De Garenmarkt 10 16 - - - - 5 33 7 44 22 20 De Kaasmarkt 29 45 3 43 3 38 8 53 5 31 48 44 De Burcht 30 47 3 43 2 25 7 47 9 56 51 46 9 14 1 14 1 13 5 33 3 19 19 17 33 52 6 86 3 38 9 60 6 38 57 52 Plekken bezocht Vrouwenkerkhof / Lange Mare Anders Aantal bezochte plekken Gemiddelde (SD) 68 3,1 (2,2) 2,9 (2,0) 1,8 (1,6) 3,5 (2,3) 3,6 (2,4) 3,1 (2,2) Tabel 16 Aandacht voor nieuwe voorzieningen. Gebruik maken van inloop/dagopvangvoorziening voor alcohol? Dienstencentrum Slaaphuis Schuilplaats De Zaak Straat Totaal N=29 N=5 N=4 N=6 N=10 N=54 n % n % n % n % n % n % 9 31 2 40 1 25 2 33 3 30 17 31 16 55 2 40 1 25 3 50 4 40 26 48 Weet Niet - - - - - - 1 17 - - 1 2 Onbekend 4 14 1 20 2 50 - - 3 30 10 19 Nee Ja Gebruik maken van inloop/dagopvangvoorziening voor Voor drugs? N=34 N=3 N=3 N=6 N=14 N=60 n % n % n % n % n % n % Nee 12 35 - - - - 1 17 2 14 15 25 Ja 17 50 3 100 1 33 3 50 9 64 33 55 Weet Niet 3 9 - - 2 67 - - - - 5 8 Onbekend 2 6 - - - - 2 33 3 21 7 12 69 Literatuur Baart, A. (2001). Een theorie van de presentie. Utrecht: Lemma. Bishop, Y. M. M., Fienberg, S. E., & Holland, P. W. (1975). Discrete multivariate analysis: theory and practice. Cambridge: The MIT Press. Brink, W. v. d., Hendriks, V. M., Blanken, P., Koeter, M. W. J., Zwieten, B. J. v., & Ree, J. M. v. (2003). Medical prescription of heroin to treatment resistant heroin addicts: two randomised controlled trials. BMJ, 327, 310-315. Doorn, L. v. (2002). Een tijd op straat : een volgstudie naar (ex-)daklozen in Utrecht 1993-2000. Utrecht: NIZW. Hulsbosch, L., Nicholas, S., Smit, F., & Wolf, J. (2003). Dakloos in Alkmaar : onderzoek naar omvang en kenmerken van de daklozenpopulatie. Utrecht: Trimbos-instituut. Koeter, M. W. J. & Ormel, J. (1991). General Health Questionnaire: Nederlandse bewerking - Handleiding. Lisse: Swets & Zeitlinger. Laere, I. v. & Wit, M. d. (2005). Dakloos na huisuitzetting Amsterdam: GG&GD. Leeuwen-den Dekker, P. v. (2004). Stap voor stap vooruit : het 8-fasenmodel voor de maatschappelijke opvang. SPH : Tijdschrift voor Sociaal Pedagogische Hulpverlening, 14-19. Leeuwen-den Dekker, P. v. & Heineke, D. (2004). Het 8-fasenmodel : planmatig werken in de maatschappelijke opvang. Utrecht: NIZW. Linssen, L., Graaf, I. d., & Wolf, J. (2002). Gebruiksruimten in beeld : handreiking bij organisatie en inrichting. OSV. Marsden, J., Gossop, M., Stewart, D., Best, D., Farrell, M., Lehmann, P. et al. (1998). The Maudsley Addiction Profile (MAP): a brief instrument for assessing treatment outcome. Addiction, 1998 Dec; Vol.93 (12), pp.1857-67.. Menger, R., Jezek, R., & Wolf, J. (2004). Eens was ik één van jullie... Een blik op de toekomst en de hobbels op de weg ernaar toe toe door dak- en thuisloze mensen. In M.Nuy & F. Brinkman (Eds.), Wanorde in een mensenleven. Een bezinning op thuisloosheid (pp. 105127). Amsterdam: SWP. Reinking, D. & Kroon, H. (1998). Opgevangen in Utrecht : dakloosheid en zelfverwaarlozing in de regio Midden-Westelijk Utrecht. Utrecht: Trimbos-instituut. Reinking, D., Nicholas, S., Leiden, I. v., Bakel, H. v., Zwikker, M., & Wolf, J. (2001). Daklozen in Den Haag : onderzoek naar omvang en kenmerken van de daklozenpopulatie. Utrecht: Trimbos-instituut. Seber G.A.F. (1982). The estimation of animal abundance and related parameters. High Wycombe: Charles Griffin & Company Limited. 71 Smit, F., Brunenberg, W., & Heijden, P. v. d. (1996). Het schatten van populatiegroottes: toepassingen en een voorbeeld. Tijdschrift voor sociale gezondheidszorg, 74, 171-176. Tielen, H., Detmar, B., & Detmar, H. (2004). Monitor Maatschappelijke Opvang en Verslavingszorg: Regio Zuid-Holland Noord Leiden: GGD Zuid-Holland Noord/OSPm. Wolf, J. (2005). Wat de opvang wil weten. Kennisprogramma Maatschappelijke Opvang en Vrouwenopvang Amsterdam: SWP. Wolf, J., Bransen, E., & Nicholas, S. (2001). Mensen in de marge: kenmerken van sociale kwetsbaarheid. Justitiële Verkenningen, 27, 19-38. Wolf, J., Zwikker, M., Nicholas, S., Bakel, H. v., Reinking, D., & Leiden, I. v. (2002). Op achterstand : een onderzoek naar mensen in de marge van Den Haag. Utrecht: Trimbosinstituut. 72
