Lakeien van de macht

Lakeien van de macht
Op 27 november 2006 gaf ik een lezing in de prachtige Petrus en Paulusvesting van Sint Petersburg. In
1703 hebben duizenden dwangarbeiders op bevel van tsaar Peter de Grote in het moeras aan de
monding van de Neva uit het niets deze stad gebouwd. Het is een statement tegen de voormalige
hoofdstad Moskou én naar de wereld: Sint Petersburg wordt het venster op het Westen. Als teken van
de nieuwe tijd breekt tsaar Peter met oude tradities. Huizen worden van steen in plaats van hout en er
komen kaarsrechte boulevards. De architecten van deze grootschalige onderneming haalt de tsaar uit
Italië. Onder het bewind van zijn dochter Elisabeth worden kerken en paleizen met veel pracht en praal
gerealiseerd. De architectuur moet de grootsheid van het Russische rijk uitstralen. De bouwwoede van
tsarina Catharina (1762-1796) overtreft alles. Zij wil Sint Petersburg de allure van een wereldstad geven.
Haar neef tsaar Alexander I (1801-1825) kiest voor een stijl met strakke lijnen en heldere vormen. Het
zijn de hoogtijdagen van het classicisme in de architectuur.
In de periode daarna zijn het de grote Russische schrijvers zoals Aleksandr Poesjkin, Fjodor Dostojevski,
Nikolaj Gogol, Lev Tolstoi en Josif Brodski die Sint Petersburg legendarisch maken. Zij wonen in en rond
de stad die het toneel vormt van hun verhalen. In de 19e eeuw worden aan de deftige straten, statige
pleinen en protserige gebouwen nieuwe wijken toegevoegd voor de arme plattelandsbevolking die naar
de stad trekt. Het zijn trieste, grauwe wijken met nauwe straten, huurkazernes en donkere
binnenplaatsen. Vanaf die periode is Sint Petersburg de stad van arm en rijk, de stad waar opstanden en
revoluties zullen ontstaan. De adel wordt vanaf 1917 onteigend en hun paleizen worden in gebruik
genomen als kantoren, musea, tehuizen of kommoenalka’s met per kamer een gezin. Dat Sint Petersburg
nu de grootste oude binnenstad van Europa heeft is te danken aan Lenin, die in 1918 Moskou weer tot
hoofdstad uitroept. Daarmee wordt de stad gespaard voor de socialistische stedenbouw zoals die in
Moskou te zien is. Kerken worden niet opgeblazen maar krijgen een andere bestemming.
Als Poetin in 2000 aan de macht komt, wil hij zijn vervallen geboortestad redden. Het nieuwe
hoofdkantoor van staatsgasconcern Gazprom, de grootste gasproducent van de wereld en de trofee van
het nieuwe Rusland, moet het economische symbool van Sint Petersburg worden. Het symbool van
macht is hoogte: Gazprom wil een toren van 320 meter! Zeven internationaal vermaarde architecten
worden uitgenodigd om deel te nemen aan de competitie, slechts één weigert. In verwarring aanschouw
ik de tentoonstelling van de plannen van Rem Koolhaas, Herzog en De Meuron, Massimiliano Fuksas,
RMJM, Daniel Libeskind, en Jean Nouvel. Tot mijn verbijstering zie ik alleen megalomane ontwerpen. Dit
kan je deze stad toch niet aandoen? Deze plannen passen misschien in Dubai of Beijing, maar toch niet in
een unieke, culturele stad die als het Venetië van het noorden wordt beschouwd?
Begin december hoor ik dat het Britse bureau RMJM heeft gewonnen. De prijsvraag is omgeven van
protesten. De architecten Norman Foster, Kisho Kurokawa en Rafael Viñoly zijn uit de jury gestapt. De
Russische architecten federatie kondigt aan het plan te zullen boycotten. Negentig procent van de
bevolking is tegen de aantasting van de skyline van hun geliefde stad. Russische intellectuelen geven
aan dat het ontwerp de architectonische harmonie van de stad zal verstoren. Unesco dreigt haar
restauratiesubsidies voor de stad stil te leggen. En wat hoor je van die zes architecten, die allen tot de
culturele elite van de wereld behoren? Niets, zij zwijgen. Zij zijn alweer op zoek naar de volgende rijke
opdrachtgever. Architecten als de lakeien van de macht. Van een culturele elite zou je anders mogen
verwachten.