Liefde is het enige Theaterconcert over leven en

Liefde is het enige
Theaterconcert over leven en liefde van Leo Vroman
Het is februari 2014. Acteur en zanger Frans van Deursen neemt thuis net een hap
van een broodje als hij Matthijs van Nieuwkerk hoort vertellen dat de dichter Leo
Vroman is overleden. Leo Vroman? Er gaat een belletje rinkelen, maar hij kan zich
geen gedicht voor de geest halen. Gelukkig heeft tafelgast Adriaan van Dis er een
paraat. Met de hem zo eigen dictie leest hij het gedicht September – en bij Van
Deursen schieten de tranen in de ogen. Dit schreeuwt om meer. Hij begint te
googelen, te zoeken, hij downloadt bundels, hij leest en leest en weet dan: dit moet
je op muziek zetten. Zingen. Zijn besluit is snel genomen: hij gaat er een plaat van
maken. Met gedichten op muziek gezet door bewonderde componisten en gezongen
door hemzelf.
Op zoek naar de rechten van Vromans teksten belandt hij bij Mirjam van Hengel, al
jarenlang Vromans redacteur voor uitgeverij Querido. Zij heeft dan net de laatste
hand gelegd aan het biografische boek Hoe mooi alles over Vroman en zijn vrouw
Tineke. Er ontstaat een mooie samenwerking en een jaar later verschijnt de cd. En
ergens onderweg worden de twee verliefd. Leo Vroman had eens moeten weten.
Nu staan ze samen in het theater met de voorstelling De Vogel in mijn Borst. Een
poëtisch theaterconcert over de dichter die hen bij elkaar bracht, waarin Van
Deursen zingt en Van Hengel vertelt. Over Vroman. Over zijn taal. Over zijn
nieuwsgierigheid naar het leven, over verlies en ouderdom. Over de oorlog en de
natuur. En, hoe kan het anders, over de liefde. ‘Kom vanavond met verhalen’,
schreef de dichter zelf en dat is wat in dit programma gebeurt: er worden verhalen
gebracht, in taal en in muziek. Waarna ‘menig bezoeker zich na afloop op verdacht
vochtige ogen betrapt’, zoals een recensent schreef.
Frans van Deursen is acteur, tekstschrijver, vertaler en bovenal zanger. Hij speelt al
dertig jaar in talloze televisieseries, toneelstukken en muziektheaterproducties. Hij
vertolkte Shaffy, Bannink, Zappa, Piazzolla en Tom Waits, die hij ook vertaalde.
Patrick van den Hanenberg schreef ooit over hem: ‘Van Deursen heeft theater in het
bloed en muziek in zijn hart.’
Mirjam van Hengel publiceerde in 2014 Hoe mooi alles. Leo en Tineke Vroman, een
liefde in oorlogstijd. Het boek werd lovend ontvangen, vele malen herdrukt en
bewerkt tot gelijknamig toneelstuk. Ze was redacteur bij uitgeverij Van Oorschot en
Querido en is programmamaker bij De Nieuwe Liefde. Sinds 2015 werkt ze aan de
biografie van Remco Campert.
Frans van Deursen, jij kende het werk van Leo Vroman dus helemaal niet.
‘Nee, er schiet weleens wat doorheen. Je kunt niet alles kennen. Dat is niet erg, er
moet altijd wat te ontdekken overblijven. Maar ik vond het wel vreemd dat de man
bijna honderd is geworden en dat ik nooit iets van hem of zijn werk had
meegekregen. Best gek, zelfs op school niet. Maar schade is er om ingehaald te
worden en dat heb ik nu wel gedaan. Ik heb veel van zijn werk gelezen, ik weet veel
meer over wie hij was en over zijn leven en ik heb inmiddels zelfs zijn dochters leren
kennen. Waar één enkel gedicht niet toe kan leiden!’
Kun je zeggen dat Leo Vroman je leven heeft veranderd?
FvD: ‘Nou ja, het begon met het horen van een gedicht en daar is van alles uit
voortgekomen. Dat hoeft natuurlijk niet te gebeuren, je vindt wel vaker iets mooi
zonder dat dat direct gevolgen heeft. Maar ik kreeg echt meteen dat idee voor een
plaat – het idee vond mij, eigenlijk, zo heb ik dat echt gevoeld. Ik moest er iets mee
en dat lukte ook vrijwel meteen. Ik vroeg verschillende componisten die ik hoog heb
zitten om een gedicht op muziek te zetten, en die zeiden vrijwel allemaal ja. Paul de
Munnik, Michiel Borstlap, Bertolf, Theo Nijland, Daniël Lohues, Jeroen Zijlstra,
Spinvis – een geweldige selectie. Die sloegen aan het componeren, waarna ik
steeds allemaal cadeautjes vond in mijn mailbox: het ene mooie nummer na het
andere. Toen kwam ik bovendien Mirjam tegen met wie het goed werken was. Dat
we ook nog verliefd zouden worden hadden we natuurlijk niet kunnen bedenken.’
Dus Vroman heeft jullie bij elkaar gebracht?
FvD: ‘Dat zeggen zijn dochters wel, ja. Die vinden het prachtig. En wij stellen ons
weleens voor dat hij grinnikend tevreden omlaag kijkt nu.’
Mirjam van Hengel, jij kende Vroman al heel lang, hoe is dat dan gegaan?
‘Ik was zijn redacteur bij uitgeverij Querido en ik werkte al jaren met hem. Maar altijd
per mail en per telefoon, want hij woonde in Amerika, al sinds het einde van de
Tweede Wereldoorlog, daar kwam hij terecht nadat hij als joodse jongen gevlucht
was voor nazi-Duitsland. Ik sprak hem heel vaak en hij begon ook steeds vaker te
vragen of ik niet eens langs wilde komen, zelf kwam hij niet meer naar Nederland, hij
was toen al achter in de tachtig. Dus op een gegeven moment ben ik gegaan. Ik was
meteen vreselijk dol op hem – zoals eigenlijk iedereen – en door de gesprekken die
we voerden ben ik gaandeweg op het idee gekomen het boek over hem te schrijven.
Zijn levensverhaal is zo bijzonder. En de liefdesgeschiedenis van hem en zijn vrouw
Tineke maakt daar een heel belangrijk deel van uit, daar wilde ik me in verdiepen.
Het werken aan het boek heeft de band alleen maar versterkt. Het verscheen kort na
zijn dood, maar hij heeft nog wel het hele manuscript kunnen lezen.’
Frans, heb jij het boek ook gelezen?
FvD: ‘Ja ik heb dat verslonden. Een van de mooiste odes aan de liefde die ik ken.’
Het boek werd bewerkt tot toneelstuk met Kees Hulst en Esther Scheldwacht in
de hoofdrollen. Lijkt dat toneelstuk op deze voorstelling?
MvH: ‘Nee, dat is heel anders. Het toneelstuk volgt de lijn van mijn boek, de
voorstelling van Frans en mij gaat uit van de muziek en de gedichten, en
daaromheen vertel ik over Vroman en mijn persoonlijke herinneringen aan hem.
Bovendien hebben wij een hele band, met geweldige muzikanten: pianist Leo
Bouwmeester, gitarist Wouter Planteijdt óf Marcel de Groot en bassist Hein
Offermans óf Peer Wassenaar.
En we hebben ook nog een heel bijzonder decor: Vroman was ook tekenaar en
maakte prachtige, fantasievolle zwart-wittekeningen, vaak onderweg als hij naar zijn
werk ging met de subway en die projecteren wij. Op die manier kom je echt in een
soort Vroman-universum terecht.’
Wat vinden jullie zelf het mooiste gedicht van Leo Vroman?
Ze kijken elkaar aan en zeggen bijna tegelijkertijd: ‘Borstvogel’. MvH: ‘Dat is wel een
beetje gek, dat we dat nu allebei zeggen, want dat is eigenlijk een zwaar en droevig
gedicht.’ FvD: ‘Een gedicht dat hij schreef in de oorlog. Het gaat over uitputting en
zelfvernietiging.’ MvH: ‘Maar het is zo sterk en de muziek is zó mooi! Die tilt het echt
op naar iets heel betoverends, het is heel ijl en ontroerend en tegelijk heel groots.’
FvD: ‘Wat ook heel mooi is, is Voor wie dit leest, met de prachtige regel: ‘Liefde is het
enige’. Ik kan dat alleen maar beamen.’
Moet je het werk van Vroman kennen om jullie voorstelling te waarderen?
MvH: ‘Nee, helemaal niet. Vroman werd niet voor niets ooit ‘de vlakbijste dichter’
genoemd: wat hij schrijft is heel toegankelijk en vaak herkenbaar. En het is vaak
geestig, ik heb zulke leuke, rare, grappige herinneringen aan hem die ik ook zal
vertellen en sommige dingen daarvan komen ook weer terug in de gedichten die
Frans zingt.’
FvD: ‘Je kunt je gewoon laten onderdompelen in de voorstelling, wij nemen je wel
mee. Zoals Vroman ons betoverd heeft, hopen wij het publiek een beetje te
betoveren.’