07. Homo sapiens - TU Delft Medewerkers

Homo sapiens
De Venus van
Willendorf werd in
1908 gevonden bij
het gelijknamige
dorp in Oostenrijk.
Dit beeldje uit de
Steentijd is 11 cm
hoog. De ouderdom
ervan wordt geschat
op 20.000 jaar.
Auteur:
Matthias Kabel.
Afbeelding van Adam en Eva uit Manafi al-Hayawan
(De nuttige dieren), door Abu Said Ubaud Allah Ibn
Bakhitshu. Mongools Iran, ca. 1300.
Bron: Islamisk Kunst door Ernst J. Grube, 1966.
Uit: 'A Sett of Anatomical Tables with Explanations and an Abridgement
of the Practice of Midwifery', 1754. William Smellie (1697-1763).
Auteur: McLeod.
Taal
clusters: 21506, volgens de berekening van het Tree of Life
Het woord ‘mens’ komt in de Indo-Europese talen voor
web project. Elke cluster - elk gen - bevat de ‘software’
in allerlei schrijfwijzen met als betekenisinhoud: denken,
voor de productie van een bepaald eiwit of enzym en
meten, geest, verstand, geheugen, herinnering. De Indo-
stuurt daarmee het overeenkomende facet van bouw en
Europese of Indo-Germaanse taalfamilie omvat zo’n
functioneren van het organisme aan. De genen zijn ingebed
200 talen. Voor iets minder dan de helft van de huidige
in de chromosomen die bij de mens in de kern van elk van
wereldbevolking is zo’n Indo-Europese taal de moedertaal.
zijn cellen gelegen zijn. Mensen hebben 46 chromosomen,
De wetenschappelijke benaming, ontleend aan het Latijn,
23 homologe paren. Homoloog wil zeggen dat de delen
van de mens als biologische soort is Homo sapiens, dit is
dezelfde configuratie hebben, echter, niet identiek zijn. Het
‘de wetende, uit aarde geboren mens’.
ene deel is afkomstig van de vader, het andere deel van de
moeder. Het menselijk genoom werd in 2001 ontcijferd. Het
Oorsprong
vertoont grote overeenkomst met het genoom van andere
Australopithecus, de ‘zuidelijke aap’ leefde 1,6 tot 5,3
zoogdieren en, in wisselende mate, ook met dat van andere
miljoen jaar geleden in Afrika. Dit wezen had een gebit
organismen. De techniek om het DNA te lezen heet het
lijkend op dat van de moderne mens, liep rechtop en
‘sequencen van het genoom’. Het stelt de wetenschap in
had een schedelinhoud die een derde was van die van de
staat om de evolutionaire ontwikkeling en de verwantschap
mens. Een bekende vertegenwoordiger van het geslacht
van levende organismen en van fossielen nauwkeurig in
Australopithecus is Lucy, een volwassen vrouw die
kaart te brengen.
ongeveer 3,2 miljoen jaar geleden leefde. Zij was 110
Man van Vitruvius: Leonardo da Vinci (1452–1519)
tekent het ideale menselijk lichaam gebaseerd op een pentagon met
de verhouding 1:1,618 van de gulden snede.
centimeter lang en woog zevenentwintig kilogram. In 1974
Wereldbevolking
werd het incomplete skelet van Lucy gevonden in de Afar-
De schatting is dat er 12.000 jaar geleden 8 miljoen
driehoek in Noord-Ethiopië.
mensen op aarde waren. Dit was het geval aan het
Uit een der soorten van het geslacht Australopithecus
begin van wat in de Europese cultuur-opeenvolging
ontstond het geslacht Homo. De oudste bekende fossiele
het Neolithicum of de Jonge Steentijd wordt genoemd.
overblijfselen van, anatomisch gezien, de moderne mens,
Op de geologische tijdschaal markeert het ‘t begin van
Homo sapiens, hebben de namen Omo 1 en Omo 2. Ze
het Holoceen, de relatief warme periode waarin wij nu
werden 40 jaar geleden gevonden in de Omovallei in
leven, na de ijstijden van het voorgaande Pleistoceen.
Ethiopië. De ouderdom ervan wordt geschat op 195.000
Ver verwijderd van elkaar ontwikkelden zich culturen, op
jaar. Deze vondst schraagt de theorie dat de moderne mens
alle continenten, maar vooral in Afrika, Europa en Azië.
in Afrika evolueerde en van daaruit, 60.000 jaar geleden,
In 1804 telde de wereld 1 miljard mensen. In 1927 was
naar alle delen van de wereld migreerde. De gehele
de wereldbevolking gegroeid tot 2 miljard. Eind jaren ‘50
mensheid stamt van hen af. De opvatting dat de Europeaan
stond de teller op 3 miljard en in 1999 werd de 6 miljardste
afstamt van de Neanderthaler is achterhaald. Wél hebben
mens geboren. Medio 2010 telt de aarde 6,9 miljard
beiden een gemeenschappelijke voorouder die 500.000 jaar
mensen en zijn grenzen tussen volken en culturen
geleden leefde. Ook is het zo, blijkt uit recent onderzoek,
vervaagd. De snelle groei van de menselijke populatie
dat sex van Homo sapiens met Homo neanderthalensis
in de tweede helft van de vorige eeuw en de verwachte
vruchtbaar nageslacht heeft geproduceerd, gezien de 1
groei ervan in de komende decennia voedt de vrees voor
à 4 procent Neanderthal-DNA die in het genoom van de
overbevolking. Vanuit ecologisch gezichtspunt is dit het
moderne mens, met uitzondering van zwarte Afrikanen,
overschrijden en de uitputting van de fysieke draagkracht
wordt aangetroffen.
van de habitat. Voor de menselijke psyche, aanhoudende
mentale en emotionele overbelasting. Dit geluid, bij
Genoom
monde van Thomas Malthus, was ook hoorbaar in de
De elementaire bouwsteen van het DNA is het base-
negentiende eeuw, maar het spookbeeld loste op dankzij
paar, twee nucleotiden, elk een chemische configuratie
de dramatische stijging van de productie in industrie en
gevormd uit fosfaat, een suiker en een base. De base
landbouw - de industriële revolutie. Het is maar de vraag
legt de verbinding tussen de twee. De base kan zijn:
of in de huidige wereld louter technologische adaptatie
Adenine, Guanine, Thymine of Cytocine. A vormt altijd
volstaat om te voorkomen dat een dergelijk proces zich
een paar met T (en omgekeerd) en G vormt een paar
zal verwerkelijken. Eerder is kanteling van het paradigma,
met C (en omgekeerd). ‘Genoom’ is de benaming voor al
de mindset, noodzakelijk in het beeld dat de mens heeft
deze basenparen tezamen. Het menselijk genoom telt er
omtrent zijn plaats en rol als onderdeel van het organisch
3 miljard. Ze zijn verdeeld over een aantal samenhangende
leven op aarde, lijkt mij.
De structuur van het DNA, de dubbele helix,
werd opgehelderd door Watson en Crick in 1953.
Wereldbevolking
miljoenen mensen
15000
VN-hoog
12500
10000
VN-midden
7500
VN-laag
5000
geteld
2500
geschat
0
1800
1850
1900
1950
2010
2000
2050
2100
Wereldbevolking, 1800-2100 - een oogwenk op de
geologische tijdschaal. Bronnen: VN-voorspelling uit
2004 en de historische schattingen van het US Census
Bureau. Bron: Loren Cobb.
Biodiversiteit
Mean Species Abundance (% van referentie)
100
80
60
40
20
0
1700
1750
1800
1850
1900
1950
2000
wereld (excl. Antarctica)
Europa (OESO)
Nederland
Biodiversiteitsverlies in Nederland, Europa en de
wereld, 1700-2000. Bron en auteur: Planbureau voor
de Leefomgeving, augustus 2009.
Verspreiding hominiden
miljoenen
jaren
geleden
0,0
0,2
0,4
Homo sapiens
Homo
neanderthalensis
Homo
rhodesiensis
0,6
0,8
1,0
Homo
antecessor/
mauritanicus
Homo
erectus
1,2
1,4
Homo
ergaster
1,6
1,8
2,0
Deze plaquette werd meegestuurd aan boord van de onbemande ruimtesondes
Pioneer 10 en 11 respectievelijk in 1972 en 1973. Ze tonen de naakte gestalten
van een man en een vrouw, tezamen met enkele symbolen die informatie
moeten verschaffen over de oorsprong van het ruimtevaartuig. Dit voor het geval
het wordt gevonden door buitenaards leven. Bron: NASA.
Replica van de schildering in de grot van Altamira in het Deutsches Museum, München.
De ouderdom van het origineel wordt geschat op 15.000 jaar. Auteur: Matthias Kabel.
Europa
Afrika
Azië
Amerika’s
Een gangbaar beeld van de verspreiding in tijd en
ruimte van hominidepopulaties. De afbeelding
geeft een beeld van de geschiedenis van de
menselijke evolutie, gebaseerd op fossiele vondsten.
Auteurs: Reed, Smith, Hammond, Rogers, Clayton.
Bron: PLoS Biology Vol. 2, No. 11.