Pesach Syllabus

Inhoudsopgave
Pesach-index
INHOUDSOPGAVE
VOORWOORD .......................................................................................................... 6
VERANTWOORDING ....................................................................................... 9
I. SEIDERSCHOTEL - INGREDIËNTEN ..................................... 10
I.1 VERSCHILLENDE INDELINGEN ........................................................................... 10
I.2 MATSOT ....................................................................................................................... 10
I.3 MAROR - BITTER KRUID ........................................................................................ 10
I.4 ZERO’A – BEENTJE................................................................................................... 11
I.5 BEETSA – EI ................................................................................................................ 11
I.6 CHAROSSET – MENGSEL ........................................................................................ 11
I.7 KARPAS – RADIJS/ PETERSELIE .......................................................................... 12
I.8 MEE MELACH – ZOUT WATER ............................................................................. 12
II. SEIDERAVOND - ALGEMEEN ...................................................... 13
II.1 LEUNEN ...................................................................................................................... 13
II.2 DE VIER BEKERS ..................................................................................................... 13
II.3 WIJN ............................................................................................................................ 14
II.4 KWALITEIT EN KWANTITEIT VAN DE WIJN ................................................. 14
II.5 KINDEREN ................................................................................................................. 15
II.6 HOE DRINKEN .......................................................................................................... 15
II.7 DE VIJFDE BEKER WIJN – DE BEKER VAN ELIJAHOE – DE VIJFDE
ZOON .................................................................................................................................. 15
II.8 HET GETAL VIER .................................................................................................... 16
III. DE VOLGORDE VAN DE SEIDERAVOND ..................... 18
III.1 KIDDOESJ ................................................................................................................. 18
III.1.a Eindberacha .......................................................................................................... 18
III.1.b Hawdala ................................................................................................................ 18
III.1.c Sjehechijanoe ......................................................................................................... 18
III.1.d Twee aspecten van Sjabbat: Schepping èn Uittocht.............................................. 19
III.1.e Tisjrie of Nisan? .................................................................................................... 19
III.2 HANDEN WASSEN DOOR DE LEIDER VAN DE SEIDER .............................. 20
III.3 EERSTE MAAL INDOPEN ..................................................................................... 20
III.4 HET BREKEN VAN DE MIDDELSTE MATSA - JACHATS ............................ 20
III.4.a Het wegleggen van het afikoman .......................................................................... 20
III.4.b Over een gebroken matsa ...................................................................................... 21
III.5 HET VERTELLEN VAN DE HAGADDA - MAGGIED ...................................... 21
III.5.1 Sipoer jetsiat Mitsrajiem ....................................................................................... 21
III.5.2 Ha Lachma Anja.................................................................................................... 22
III.5.3 “Dit is het brood der ellende, dat onze voorouders in het land Egypte aten”...... 22
III.5.4 Aramese inleiding .................................................................................................. 22
III.5.5 “Iedereen die hongerig is, mag komen en eten” ................................................... 22
III.5.6 Eerst een welkom thuis, dan spirituele groei ........................................................ 23
III.5.7 “Iedereen die hongerig is, kan komen…mogen wij het volgend jaar in het land
Israël zijn.”....................................................................................................................... 23
III.5.8 Dit is het brood der ellende…hij die hongerig is – laat hij komen en eten. .......... 23
Inhoudsopgave
III.5.9 ‘Nu zijn we hier; maar het volgend jaar zijn we in het land Israël!’ .................... 23
III.5.10 Ma Nisjtanna ....................................................................................................... 25
III.5.11 Opvoeding (chinoeg) boven aan prioriteitenlijst ............................................... 26
III.5.12 “Chameets en matsa – zelfs het kleinste kruimeltje verbiedt” ........................... 26
III.5.13 Twee Weltanschauungen ..................................................................................... 26
III.5.14 Awadiem hajienoe ............................................................................................... 27
III.5.15 “En indien God onze voorouders niet uit Egypte had bevrijd, zouden wij nog
steeds slaven zijn geweest voor Pharao” ......................................................................... 27
III.5.16 Als de Heilige, gezegend zij Hij, onze vaderen niet uit Egypte had geleid, dan
waren wij…en de kinderen van onze kinderen slaaf gebleven van Pharao in Egypte ..... 28
III.5.17 “Onze spirituele winst is er nog steeds” ............................................................. 28
III.5.18 Van vernedering naar prestige ............................................................................ 28
III.5.19 Awadiem Hajienoe .............................................................................................. 28
III.5.20 Ma’asé beRabbi Eliëzer ...................................................................................... 30
III.5.21 De dageraad ........................................................................................................ 30
III.5.22 Amar (‘toen zei’) ................................................................................................. 30
III.5.23 Ook in geestelijke duisternis? ............................................................................. 30
III.5.24 welo zachiti (‘ik heb niet de verdienste gehad’) .................................................. 31
III.5.25 Amar Rabbi Elazar ben Azarja ........................................................................... 31
III.5.26 Werken om te rusten of omgekeerd? ................................................................... 31
III.5.27 Besteding van vrije tijd ........................................................................................ 31
III.5.28 Baroech Hamakom (‘gezegend G'd’) .................................................................. 32
III.5.29 “Geprezen is Hij, die Zijn belofte aan het volk Israël nakomt, geprezen is Hij!” ... 32
III.5.30 De vier zonen ....................................................................................................... 32
III.5.30.A Vier karakters .............................................................................................. 32
III.5.30.B De volgorde ................................................................................................. 33
III.5.30.C Ook zondaren behoren tot het Joodse volk .................................................. 33
III.5.30.D Schema van volgordes: ................................................................................ 34
III.5.30.E Chagam: “De wijze zoon, wat zegt hij?” ..................................................... 34
III.5.30.F Wat zegt de chagam? Wat zegt de chagam anders dan de rasja?................ 34
III.5.30.G Wat wil zeggen: ‘kehilchot haPesach’?....................................................... 35
III.5.30.H "Kehilchot Pesach" - wat is halacha? ......................................................... 35
III.5.30.I “Leg hem de halachot van Pesach uit” ......................................................... 36
III.5.30.J Twee soorten wonderen ................................................................................ 36
III.5.30.K Rasja: “De slechte zoon, wat zegt hij?” ..................................................... 36
III.5.30.L Dichterbij halen........................................................................................... 37
III.5.30.M Een apikores maakt een statement ............................................................. 37
III.5.30.N Tegen dovemansoren ................................................................................... 37
III.5.30.O “Maak zijn tanden stomp” - Harde Liefde ................................................. 37
III.5.30.P “Pesach en Soekot: verschillende soorten slechte mensen” ......................... 37
III.5.30.Q Als hij daar zou zijn geweest, zou hij niet bevrijd zijn ................................ 38
III.5.30.R Terug in de tijd ............................................................................................ 38
III.5.30.S Cynisch en koud ........................................................................................... 38
III.5.30.T “Wat is deze dienst voor jullie” – Ma ha’awoda hazot lachem ................... 38
III.5.30.U Bevestigen en uiten ..................................................................................... 38
III.5.30.V Fundamentele relatie ................................................................................... 39
III.5.30.W De eenvoudige ............................................................................................ 39
III.5.30.X “De simpele zoon, wat zegt hij?” ................................................................ 39
III.5.30.Y Sje'eeno jodee'a lisjol (hij, die niet kan vragen) ......................................... 39
III.5.30.Z “En het kind dat niet kan vragen, moet jij de mond openen” ..................... 40
Inhoudsopgave
III.5.31 Jachol (‘ik had kunnen denken’) ........................................................................ 40
III.5.32 “Alleen wanneer matsa en maror voor je liggen” .............................................. 40
III.5.33 Inzicht komt wel ................................................................................................... 40
III.5.34 Mitchiela - "in het begin" ................................................................................... 41
III.5.35 Ja’akov en Esau .................................................................................................. 41
III.5.36 Beracha van continuatie...................................................................................... 42
III.5.37 “Oorspronkelijk waren onze voorouders afgodendienaren”.............................. 42
III.5.38 Autoriteit zonder eisen ........................................................................................ 42
III.5.39 “Slaven waren wij”- “Onze voorouders waren afgodendienaren” ................... 42
III.5.40 “Weet, dat uw kinderen vreemdeling zullen zijn, in een land dat hen niet
toebehoort” ...................................................................................................................... 43
III.5.41 Neurotische angst voor liefdesverlies ................................................................. 43
III.5.42 Bescheidenheid kent ook grenzen ........................................................................ 43
III.5.43 baroech sjomeer havtachato (‘gezegend is Hij die Zijn belofte houdt’) ............. 44
III.5.44 wehie sje'amda ("zij heeft ons bijgestaan")......................................................... 44
III.5.45 “Het was dit, dat onze voorouders en ons bijstond” .......................................... 45
III.5.46 “Speciale opdracht” ........................................................................................... 45
III.5.47 Kosjere wijn – symbool van de Joodse identiteit ................................................ 45
III.5.48 tsee oelemad ("ga en leer") ................................................................................. 45
III.5.49 “Ga en leer”........................................................................................................ 46
III.5.50 Wat heeft Lawan met de Hagada te maken? ....................................................... 46
III.5.50.1 “Lawan wilde alles vernietigen” .................................................................. 46
III.5.50.2 “Ga naar buiten om te leren: Wat probeerde Lawan, de Arameer onze
voorvader Ja’akov aan te doen?” ................................................................................. 46
III.5.51 Het belangrijkste: het leergedeelte van de Seider ............................................... 46
III.5.52 "wajeered mitsrajma" - ze daalden of naar Egypte ............................................ 47
III.5.53 “Toen daalde hij af naar Egypte, gedwongen door het G’ddelijke decreet” ..... 47
III.5.54 “Toen daalde hij af naar Egypte”....................................................................... 47
III.5.55 ‘Met zeventig ziel’ ............................................................................................... 48
III.5.56 En zij verbleven daar tijdelijk” ........................................................................... 48
III.5.57 De meerderheid volgen? ..................................................................................... 48
III.5.58 “Met weinig mensen”.......................................................................................... 48
III.5.59 “En zij werden daar een groot volk”. ................................................................. 48
III.5.60 “Machtig en talrijk zoals geschreven staat: Ik maakte je zo talrijk als het gras
van het veld”. ................................................................................................................... 49
III.5.61 “En de Egyptenaren deden ons kwaad” -wajaree'oe (slecht behand(elen)(t)) .. 49
III.5.62 Farao’s politiek ................................................................................................... 49
III.5.63 Eerst zoet, daarna bitter ...................................................................................... 49
III.5.64 Onschuldige facade ............................................................................................. 50
III.5.65 “Om het volk te onderdrukken met hun lasten” .................................................. 50
III.5.66 “En ik zal door het land Egypte trekken”…”Ik en geen Engel” ........................ 50
III.5.67 Direct bestuur ...................................................................................................... 51
III.5.68 “met een uitgestrekte arm – slaat op het zwaard”.............................................. 51
III.5.69 Befarech .............................................................................................................. 51
III.5.70 Onze zorg: dit zijn onze kinderen ........................................................................ 52
III.5.71 “Elke zoon die geboren wordt, moet in de rivier gegooid worden en elk meisje
mag je laten leven” (Sjemot 1:22).................................................................................... 52
III.5.72 “Hasjeem nam ons uit Egypte – niet door een bemiddelaar maar G’d zelf in Zijn
glorie heeft ons bevrijd” .................................................................................................. 53
III.5.73 De 10 plagen ....................................................................................................... 54
Inhoudsopgave
III.5.74 “Dit zijn de tien plagen” ..................................................................................... 54
III.5.74.1 De tien plagen............................................................................................... 54
III.5.74.2 Indopen van de vinger in de wijn ................................................................ 55
III.5.74.3Persoonlijke betrokkenheid ........................................................................... 55
III.5.74.4 Rabbi Jehoeda heeft de tien plagen afgekort naar hun Hebreeuwse initialen:
...................................................................................................................................... 55
detsach adasj beachav................................................................................................... 55
III.5.74.5 Dit is een vinger van G’d ............................................................................. 56
III.5.74.6 Slechte eigenschappen goed aangewend ...................................................... 56
III.5.74.7 “Waarvandaan weten we dat iedere plaag uit vier onderdelen bestond?” ... 57
III.5.74.8 Twee niveaus van vertrouwen ...................................................................... 57
III.5.74.9 Toepassing op de persoonlijke situatie....................................................... 58
III.5.74.10 Zijn grote woede – “Charon af” ................................................................. 58
III.5.74.11 Waarom is de plaag van pest geassocieerd met de machtige hand meer dan
de andere tien plagen? .................................................................................................. 59
III.5.74.12 “Met tekenen – dit slaat op de wonderen die werden uitgevoerd met de
staf” .............................................................................................................................. 59
III.5.74.13 Immuun voor de plagen.............................................................................. 59
III.5.74.14 De duur van de plagen ................................................................................ 60
III.5.74.15 Het getal tien .............................................................................................. 60
III.5.74.16 Stadia .......................................................................................................... 60
III.5.74.17 Vergelding .................................................................................................. 61
III.5.74.18 Analyse per plaag ....................................................................................... 61
III.5.74.19 De indeling van Rabbi Jehoeda .................................................................. 63
III.5.74.20 Chatam Sofeer ............................................................................................ 63
III.5.74.21 Andere meningen ....................................................................................... 64
III.5.74.22 Rabbiner Hirsch.......................................................................................... 64
III.5.74.23 Toen en nu .................................................................................................. 64
III.5.75 “Kama ma’alot towot” – Vele weldaden ............................................................ 65
III.5.76 Als Hij ons naderbij had gebracht tot bij de berg Sinaï, maar ons de Tora niet
had gegeven, dan hadden wij nog reden tot dankbaarheid gehad. .................................. 65
III.5.77 Dankbaarheid ...................................................................................................... 66
III.5.78 “Indien G’d ons voor de berg Sinaï had gebracht, maar niet de Tora had
gegeven, zou dit ook al voldoende zijn geweest” ............................................................. 66
III.5.79 Rabbi Gamliël zei: “Ieder die niet uitvoerig deze drie onderwerpen op Pesach
bespreekt, heeft zijn plicht niet gedaan. En dit zijn ze: Pesach, matsa, maror”. ............. 66
III.5.80 Contrastwerking .................................................................................................. 67
III.5.81 Matsa, de haast van de uittocht .......................................................................... 67
III.5.82 “De drie belangrijkste ingrediënten van de Seider: Pesach, Matsa en Maror” 68
III.5.83 “In elke generatie is ieder mens verplicht om zichzelf te beschouwen alsof hij uit
Egypte is vertrokken” ....................................................................................................... 68
III.5.84 Halleel ................................................................................................................. 68
III.6 HET HANDENWASSEN VOOR HET MATSA ETEN ........................................ 70
III.7 DE BERACHA HAMOTSIE OVER DE MATSA ................................................. 70
III.8 HET ETEN VAN DE MATSA ................................................................................. 71
III.9 HET ETEN VAN DE MAROR ................................................................................ 71
III.10 HET ETEN VAN DE MATSA EN MAROR SAMEN (KOREECH)................. 72
III.11 DE MAALTIJD ....................................................................................................... 73
III.12 HET ETEN VAN DE AFIKOMAN ...................................................................... 73
III.13 HET DANKGEBED OVER DE MAALTIJD...................................................... 74
Inhoudsopgave
III.14 HALLEL.................................................................................................................. 74
III.15 NIRTSA, HET SLOT ............................................................................................. 75
III.15.1 Adier bimeloecha – krachtig in zijn koningschap ............................................... 75
III.15.2 Jiwné weto bekarov – moge Hij spoedig Zijn huis herbouwen ........................... 75
III.15.3 Lesjana haBa’a BiJeroesjalajiem ....................................................................... 76
III.15.4 Broeikas van religieuze activiteit ........................................................................ 77
III.15.5 Burger in Jeruzalem ............................................................................................ 77
III.15.6 Oewegeen wajehie bachatsie halajla – het gebeurde midden in de nacht…. En je
zal zeggen: dit is het feest van Pesach ............................................................................. 77
III.15.7 Alle begin is moeilijk ........................................................................................... 77
III.15.8 Opofferingsgezindheid ........................................................................................ 78
III.15.9 Dekmantel van afgoderij .................................................................................... 78
III.15.10 Echad mie Jodé’ ra - Samenvatting in één hoofdprincipe ................................ 78
III.15.11 Dertien, geluksgetal .......................................................................................... 79
III.15.12 Echad Mie Jod’a ............................................................................................... 79
III.15.13 Scheppen uit niets .............................................................................................. 79
III.15.14 Bereesjiet: totaal vacuüm .................................................................................. 79
III.15.15 G’dsverduistering – grootste spanningsveld .................................................... 80
III.15.16 Steeds terug naar de kern, de Eénheid van G’d ................................................ 80
III.15.17 Van drie tot dertien ........................................................................................... 81
III.15.18 Chad gadja- agressie en de pure intentie.......................................................... 81
III.15.19 Geen eigen rechter spelen ................................................................................ 82
III.15.20 Chad Gadja - door Rabbijn B. Drukarch z.ts.l. ............................................... 82
IV OVERIG ................................................................................................................. 84
IV.1 AFKORTINGEN ....................................................................................................... 84
IV.2 VERKLARENDE WOORDENLIJST ..................................................................... 84
IV.3 INDELING GROEPEN JOODSE GELEERDEN .................................................. 85
IV.4 INDELING SJOELCHAN AROECH RABBI JOSEEF KARO (1488-1575) ....... 85
IV.5 ENKELE BELANGRIJKE TALMOEDISCHE COMPENDIA ........................... 85
IV.6 JOODSE GESCHIEDENIS IN VOGELVLUCHT ................................................. 86
IV.7 AARSTVADERS ........................................................................................................ 87
IV.8 OVERZICHT JOODSE MAANDEN ....................................................................... 87
IV.9 OVERZICHT JOODSE FEESTDAGEN ................................................................ 87
IV.10 INDELING VAN DE TORA ................................................................................... 87
IV GERAADPLEEGDE LITERATUUR.......................................... 88
Voorwoord
VOORWOORD
Met Pesach deed het Joodse volk zijn intrede in de geschiedenis. Op Seideravond beleven wij
ons bovennatuurlijke volksbestaan opnieuw. De ontstaansgeschiedenis van het Joodse volk
was uniek. Onder de meest uitzichtloze omstandigheden werd een natie geboren, die bestand
bleek te zijn tegen alle sociologische conventies. Israël werd een volk in een vreemd land,
onder een drukkende slavernij waarin ons alle rechten werden ontzegd. De toekomst leek
verloren. De baby's werden in de Nijl geworpen. Wij werden geboren in bloed en zouden
blijven voortgaan te leven bij bloed. Het symbool van een leven vol zelfopoffering en
zelfverloochening ter verkondiging van de enige waarheid. Het was de profeet Jechezkeel die
de geboorteweeën van het Joodse volk in Egypte zo treffend schilderde: "Ik trok over u heen
en zag u wentelen in uw bloed en ik zei tegen u: In uw bloed zal u leven, bedamajich chaji”.
Het uitverkoren volk was voorbestemd voor een totaal andere levensdimensie dan de rest van
de mensheid. Bij de doortocht door de Schelfzee schrijft de Tora dat de Joden “wejàminoe
baSjeem oeweMosjé awdo” - geloofden in G'd en in Mosje, zijn dienaar. Ook de Joodse
slaven in Egypte hielden zich staande door hun geloof. Maar het geloof na de
bovennatuurlijke bevrijding had een heel ander karakter.
Enige echte realiteit
Wat is geloof? Sommigen geloven dat G'd de wereld heeft geschapen. Anderen gaan ervan uit
dat G'd nog steeds ingrijpt in het wereldgebeuren. De hoogste vorm van geloof is dat G'd de
enige echte realiteit is. De geschiedenis heeft de realiteit van G'ds Tora als het transportabele
vaderland van het Joodse volk bewezen. Op Seideravond zingen wij de lof van G'd die ons
wegvoerde uit Egypte. Een vreemde zaak. G'd brengt ons eerst naar Egypte en laat de
Egyptenaren ons verdrukken. Daarna verlost hij ons en eist van ons, dat wij hem dankbaar
zijn. Het lijkt een paradox maar op Seideravond vieren wij zowel de ellende als de verlossing.
Seideravond is een herbeleving van de totale Egyptische ‘experience’. Deze dubbelheid ligt
reeds verankerd in de matsa. De matsa wordt zowel het ‘brood der armoede’ als het
‘vrijheidsbrood’ genoemd. Juist in de eenvoud van ons geloofsbestaan ligt onze vrijheid en
veerkracht. Ellende en verlossing tegelijkertijd zijn onze identiteit geworden.
Wat is het verschil tussen Chameets, gerezen brood, en matsa? Matsa bestaat alleen uit water
en meel, het is vrijwel smakeloos. Door toevoeging van gist ontstaat een rottingsproces dat
een veel smakelijker brood produceert. Op Pesach mogen wij gerezen producten zelfs niet in
ons bezit hebben. We moeten dit alles tot stof verklaren. Het Chameets-verbod betekent dat
wij ons eens per jaar volledig moeten losmaken van iedere gebondenheid aan onze aardse
genietingen en onze materiële neigingen. Verslaving is slavernij - vrijheid is nergens aan
gebonden zijn. Ons brood van vrijheid is ons brood. Onze rechteloze positie bleek onze
kracht. Omdat wij niet gebonden waren aan land, status of maatschappelijke positie konden
wij G'd onvoorwaardelijk volgen.
Ware vrijheid
Het probleem van de vrije wil heeft filosofen uit alle eeuwen bezig gehouden. Moderne
mensen zoeken ongeremde vrijheid. We voelen ons vrij als we onze eigen levensdoelen
mogen kiezen. Een beperking in middelen noemen wij geen onvrijheid. Toch is het fysieke
lichamelijke leven zeer beperkend. Er bestaat een prijs voor alles. Iedere menselijke keuze is
een afweging van het doel en de middelen. Wat doet een mens als hij zich alles kan
veroorloven? Dan kiest hij alleen datgene wat hij werkelijk wil. En wat indien hem vrijwel
niets kan schelen? De enige die werkelijk vrij kan kiezen is degene die nergens aan gebonden
6
Voorwoord
is. Op Seideravond vieren wij de matsa, ellende en vrijheid ineen. Want de matsa is ‘lechem
onni’ - brood der ellende, maar ook ‘lechem sjeoniem alav dwariem harbé’ - brood waar we
veel over vertellen, over onze vrijheid. Matsa is ellende en vrijheid ineen, ontzegging van
alles en tegelijkertijd onze vrijheid. Hij, die zonder iets kan, is het meest vrij.
Bereidheid te veranderen
Eigenlijk moet de matsa gegeten worden "met de lendenen omgord, wandelschoenen aan en
een wandelstok in de hand”. Het duidt op een constante bereidheid van plaats of ingenomen
positie te veranderen. In de Spreuken der Vaderen (Pirké Awot) staat, dat alleen hij, die
constant bezig is met Tora, werkelijk vrij is.
Doel van de uittocht
Wat is dat Tora? De Tora was het doel van de uittocht. Tora in de diepste zin betekent een
voortdurend najagen van de Enige Echte Waarheid, objectief zonder vooroordeel en bias. Het
moeilijkste voor de mens is zichzelf te veranderen; ook de vrije mens kost het enorme moeite
om af te stappen van zijn eigen ideeën en geloofjes, gewoontes en opvattingen. Hij moet
bereid zijn zijn eerdere zienswijzen opnieuw te evalueren en steeds nieuwe uitgangspunten te
kunnen kiezen. En dit is het eenvoudigst indien hij letterlijk nergens aan vast zit, ook niet aan
de meest allerdaagse zaken als brood. "Als de Joden maar een moment geaarzeld hadden uit
te trekken uit Egypte waren ze niet verlost", zeggen onze Wijzen. Matsa is
ongecompliceerdheid, constant jezelf durven toetsen. Waarheid is nergens aan gebonden.
Omgang met het negatieve
Met de matsa eten wij maror, het bitterkruid. Seideravond leert ons ook hoe wij moeten
omgaan met het negatieve in de wereld. Het eten van maror is op zichzelf geen
Toraverplichting. Wij zijn niet uit op lijden. Toch zien wij ook de positieve kanten van de
problemen, die wij in de loop der eeuwen ondervonden hebben. Het is een deel van ons feestdankmaal. Wij gaan de moeilijkheden niet uit de weg maar gaan door, door een groeiproces,
dat ons uiteindelijk terugvoert tot de Waarheid. Dit was de totaliteit van de Egyptische
'experience'.
Spiraal in de tijd
De Maharal van Praag zag het fenomeen tijd niet als een lange doorlopende lijn maar als een
spiraal, die steeds verder en hoger voert. Ieder jaar passeren wij weer dezelfde gebeurtenissen,
die iedere generatie van ons volk heeft doorgemaakt. Het is een ‘back to the roots' in
opgaande beweging. De aantrekkingskracht van Pesach ligt juist in de ontmoeting met onszelf
en onze oorsprong: vrijheid door gebondenheid aan het Hogere.
“Kaddeesj oeRechats: heilig je en was je”
De Seider is opgebouwd uit 15 stadia, die allen door trefwoorden worden gekarakteriseerd.
De eerste stadia heten ‘kaddeesj oerechats”.
In de vijftien stadia van de Seider is een duidelijke lijn van stijgende religiositeit herkenbaar.
Het is interessant om Kaddeesj oeRechats eens nader onder de loep te nemen, omdat hier
sprake is van een duidelijke afwijking van de normale patroon. Normaal moet men zich eerst
geestelijk reinigen, voordat men kan spreken van spirituele stijging, het doel van het
Jodendom. Zo staat er ook in de Psalmen “wendt u eerst af van het kwade en doe dan het
goede” (4: 15). Wij mogen niet verwachten, dat wij kedoesja (heiligheid) kunnen bereiken
voordat we ons minder fraaie gedrag hebben laten varen. Het heeft weinig zin om te proberen
je schoon te wassen, terwijl je nog in de modder wentelt. Men kan pas mooie kleren
aantrekken wanneer alle viezigheid weggewassen is.
7
Voorwoord
Exodus is een uitzondering
De Exodus was een uitzondering op deze regel. In Egypte was het Joodse volk zijn
spiritualiteit en vrijheid kwijtgeraakt. Zij hadden de Egyptische afgoderij uit hun omgeving
overgenomen. Met het slachten van het Pesachlam verwierpen ze het Egyptische polytheïsme.
Maar nog voordat ze de decadentie van hun meesters waren ontstegen, ontvingen ze een
G’ddelijke openbaring, die zo groot was dat onze Geleerden zeggen: “Bij de splitsing van de
Rode Zee ervoer zelfs de geringste burger meer profetische openbaring dan de profeet
Jechezkeel” (Mechilta).
Wonderlijk! Bij de Exodus was het dus mogelijk om de grootste G’ddelijke openbaringen te
ervaren nog voordat men zich gereinigd had in spiritueel opzicht. Dit is een belangrijke les.
Veel mensen stellen dat het weinig zin heeft “om nu mijn levensstijl te gaan veranderen,
omdat ik te ver verwijderd ben van het Jodendom. Wanneer ik nu iets uit de Tora in acht ga
nemen, zou dat hypocriet zijn”. Onjuist! Het één sluit het ander niet uit. Met oprechte
tesjoewa kan men veel veranderen. De Talmoed vertelt van een grote zondaar, die na één
serieuze poging om tot inkeer te komen, toegelaten werd tot Gan Eden (het Paradijs).
Waarom was G’d zo gewillig voor het Joodse volk? Omdat onze voorouders bereid waren
Egypte te verlaten in het kielzog van Mosje Rabbenoe naar een verlaten woestijn waar geen
voedsel noch water was. De profeet Jeremia (2: 2) verwoordt dit zo treffend: “Ik herinner mij
de liefde van jullie jeugd, toen jullie mij volgden in de woestijn, een ongezaaid land”. Het
herinneren van de uittocht uit Egypte is dus een dagelijkse spirituele ervaring van
vernieuwing en hoop.
Chag haMatsot – het feest van de matsot
Wanneer wij over het feest van de Uittocht spreken, hebben wij het over Pesach. De Tora
noemt het echter “het feest van de Matsot”. Kennelijk bestaat er een verschil in benadering
vanuit de optiek van ‘Boven’ en die van de mensen. Rabbi Levi Jitschak van Berditschev legt
uit, dat matsa de totale opoffering symboliseert van de Joden voor G’d. Dit staat ook
aangeduid in de pasoek (vers), waar beschreven wordt dat het Joodse volk Egypte overhaast
verliet, geen tijd had om het deeg te laten rijzen en geen proviand voor onderweg meenam
(Exodus 12: 39). Zo sterk was het vertrouwen in G’d, dat zij nauwelijks voedsel of water
meenamen.
Lof over en weer
Aan de andere kant duidt het woord Pesach op de wonderlijke redding, waarbij G’d de
eerstgeborenen van Egypte trof, maar de huizen van de Israëlieten spaarde door “er overheen
te lopen” (Exodus 12: 13). Het woord Pesach betekent ‘ergens overheen stappen’.
G’d en het Joodse volk prijzen elkaar over en weer. De Tora beschrijft het Pesachfeest als het
feest van de matsot, hetgeen de loyaliteit van de mens benadrukt. Wij op aarde benoemen het
feest als Pesach (passeren, overheen stappen) om het G’ddelijke wonder te herinneren. Op
deze manier leren we ons op een positieve manier uit te drukken, waarbij we altijd de
verdienste van de ander benadrukken.
Ik hoop dat deze Hagada moge bijdragen aan een verdieping van de herbelevenis van de
Exodus uit Egypte!
Lesjana haba’a bieroesjalajiem habenoeja!
Rabbijn Mr. Drs. R. Evers
8
Verantwoording
VERANTWOORDING
Veel heb ik geleerd van mijn leraren, maar meer uit de verschillende Joodse werken die ik bij
het vervaardigen van deze Hagada geraadpleegd heb. De vele verschillende verklaringen zijn
vrijwel alle afkomstig uit de werken, die vermeld worden in de rubriek ‘Geraadpleegde
Literatuur’.
9
Hoofdstuk I Seiderschotel – Ingrediënten
I. SEIDERSCHOTEL - INGREDIËNTEN
I.1 VERSCHILLENDE INDELINGEN
De Seiderschotel is het eerste wat we tegenkomen. Op onze Nederlandse Seiderschotel liggen
de drie matsot, Koheen, Levi en Jisra'eel, onder het bovenvlak.
Maar er zijn ook andere manieren om de Seiderschotel op te stellen. De Rema, Rabbi Mosjé
Isserles (1520 - 1575) legde de drie matsot op de Seiderschotel. Hij begon rechtsvoor met
karpas (peterselie) en hiervoor met mee melach (zout water), omdat we deze het eerst
tegenkomen in de Seiderviering. Daarna de drie matsot, bovenop de Seiderschotel; daarboven
de maror en de charosset omdat die pas na de matsa worden gegeten. Daarna, dus het meest
veraf van degene die de Seider leidt, liggen zero'a en beetsa, het beentje en het ei.
Onze Seiderschotel in Nederland volgt gedeeltelijk de opvatting van de ArieZal, de grote
kabbalist, die ook de drie matsot onder de zero'a, beetsa, maror, karpas en de charosset
plaatste. Wij hebben drie matsot. De Gaon van Wilna had slechts twee matsot op de
Seiderschotel en brak de bovenste.
Seiderschotel: conflicterende symbolen
Pesach is het feest van spiritualiteit. Conflicterende ideeën kunnen naast elkaar bestaan. Onze
Seidertafel ligt er vol van. Symbolen van vrijheid en slavernij liggen door elkaar. Wij eten
droge matse, brood van slaven en bittere kruiden om onze onderdrukking te herinneren. Toch
leunen wij en dopen appetizers in als teken van vrijheid en voornaamheid. Hoe kunnen we
deze tegenstrijdigheden met elkaar verenigen? Wij hoeven niet alle conflicten te
harmoniseren. Ons begrip vrijheid is anders dan wat men daar normaal onder verstaat. Echte
vrijheid is in moderne opvattingen totale harmonie en volledige afwezigheid van alle onmin
en strijd. Deze toestand van eeuwige harmonie bestaat niet in de praktijk. Het Joodse
vrijheidsconcept is leven met stress en in staat zijn om het heil te vinden, ondanks alle
conflicten.
I.2 MATSOT
Op de Seiderschotel liggen drie matsot. Twee matsot zijn bestemd voor lechem misjne
(dubbel brood), zoals wij elke Sjabbat of Jom Tov gewend zijn over lechem misjne de beracha
(zegening) hamotsie uit te spreken.
De derde matsa is een symbool van awdoet (slavernij) en ook van cheroet (vrijheid). Deze
matsa is zowel:
1) ‘lechem onni of lachma anja’ – brood der ellende,
als:
2) ‘lechem sjeoniem alav dewariem harbé - brood waarover we veel dingen vertellen over de
uittocht uit Egypte.
I.3 MAROR - BITTER KRUID
Maror herinnert ons aan de bitterheid van de slavernij. Tegenwoordig is maror niet meer
verplicht volgens de Tora maar volgens de Rabbijnen. Maror staat wel vermeld in de Tora
10
Hoofdstuk I Seiderschotel – Ingrediënten
maar is afhankelijk van het Pesachoffer: nu er geen Pesach-offer meer is, is maror niet meer
verplicht volgens de Tora.
Volgens de Rabbijnen is maror echter nog steeds verplicht, omdat het een herinnering is aan
de bitterheid.
De Talmoed noemt drie soorten kruiden die geschikt zijn om te gebruiken als maror:
1) ‘chazeret’ = ’ chassa’, Romeinse sla met lange, donkere bladeren. Deze sla is in het begin
niet bitter maar de nasmaak is wel bitter. Het is een symbool voor ons verblijf in Egypte: aan
het begin was het nog niet zo ‘bitter’ maar na verloop van tijd werd het erger en erger. Het
probleem van Romeinse sla is, dat er veel kleine insecten in de bladen zitten, die moeilijk te
verwijderen zijn. Het eten van de kleinste organismen is door de Tora verboden. Als men de
insecten niet kan verwijderen, kan men beter geen Romeinse sla nemen.
2) ‘olsjien’ = rauwe andijvie.
3) ‘tamcha’ =mierik of mierikswortel. Bij mierik is het bijna onmogelijk om een olijfgrootte
(19,29 gram) binnen twee of vier minuten op te eten.
I.4 ZERO’A – BEENTJE
Zero'a is het beentje, ter herinnering aan het Pesachoffer. We nemen hiervoor het
schouderbeen van een lam. Anderen nemen een vogelvleugel. Rabbenoe Manoach zegt dat dit
beentje de middag voor de Seideravond geroosterd moet worden, net zoals het Pesach-offer
dat dan gebracht zou moeten worden. Het beentje mag niet worden weggegooid maar moet op
Jom Tov opgegeten worden.
I.5 BEETSA – EI
Het ei mag gebraden of gekookt worden.
Behalve dat dit ei een herinnering aan het Chagiega (feestoffer) is, is het ei ook een teken van
rouw. Wij rouwen om de verwoesting van de Tempel waardoor wij het feestoffer niet meer
kunnen brengen.
Een ei is het teken van rouw, omdat het geen opening heeft - net zoals een rouwende, die als
het ware geen mond heeft, omdat hij van verdriet niet kan praten.
Het ei is rond - net zoals het rad van rouw. De rouw draait door de wereld en we hebben heel
erg pech als het ons raakt.
Het ei is tevens te vergelijken met het Joodse volk - hoe harder je het "kookt" en vervolgt, hoe
sterker en weerbaarder het wordt.
I.6 CHAROSSET – MENGSEL
Charosset is een mengsel van rozijnen, amandelen, appelen, noten, wijn en kaneelstokken. Dit
mengsel doet denken aan charsiet (steen of klei), waarmee de Joden moesten werken in
Egypte.
Wijn is als herinnering aan het bloed, de kaneelstokken zijn een herinnering aan het stro en de
appelen zijn een herinnering aan de vrome vrouwen, die in de appelboomgaarden bevielen om
zo hun baby's voor de Egyptenaren verborgen te houden.
11
Hoofdstuk I Seiderschotel – Ingrediënten
I.7 KARPAS – RADIJS/ PETERSELIE
De peterselie of radijs is een symbool van vrijheid. Voorname mensen aten een voorspijs.
Karpas is tevens bedoeld als vraagopwekker, ‘eye-opener’ voor de kinderen.
Het staat voor ma nisjtanna en moet een boree perie ha'adama zijn, een vrucht die direct uit
de grond groeit. Karpas staat op de Seiderschotel om de interesse van de kinderen op te
wekken en ze tot vragenstellen te stimuleren. Seideravond is bedoeld om juist de kinderen de
uittocht uit Egypte bij te brengen.
Bovendien eten we aan het begin van de Seider karpas of peterselie of radijs om over de
maror, dat iets onaangenaams is, een klala is, geen twee berachot te hoeven uitspreken. Over
de maror zeggen we de beracha: al achilat maror en de boree perie ha'adama, die we
eigenlijk ook over de maror zouden moeten zeggen, zeggen we nu over karpas.
De beracha: boree perie ha'adama geldt dus ook voor de maror. Daarom moet men bij het
eten van karpas de bedoeling hebben de maror te vrijwaren van de beracha: boree perie
ha'adama.
I.8 MEE MELACH – ZOUT WATER
Het zoute water dat dient om daarin de karpas te dopen, symboliseert de tranen van onze
voorouders. Bovendien is het een herinnering aan het zout dat nooit bij de offers mocht
ontbreken. Op Seideravond moesten we eigenlijk een Pesach-offer brengen. Het zoute water
herinnert ons verder aan de verwoesting van Sedom en de verandering van de vrouw van Lot
in een zoutpilaar, dat ook precies op vijftien Niesan plaatsvond. Wij laten hiermee zien, dat
wij niet dezelfde wegen willen opgaan als de bewoners van Sodom en de vrouw van Lot
wiens slechte karakter zich vooral uitte in hun ongastvrijheid.
12
Hoofdstuk II Seideravond - Algemeen
II. SEIDERAVOND - ALGEMEEN
II.1 LEUNEN
Het is bet beste om gedurende de hele Seideravond te leunen, als teken van vrijheid. We
leunen op een kussen of doek op de linkerhand.
We moeten leunen bij:
* het matsa eten;
* koreech (de ‘sandwich’ = matsa en maror);
* het drinken van de vier bekers wijn;
* karpas (het is een machloket (meningsverschil) of men hier verplicht is om te leunen).
Als je bij je Rebbe (leraar) aan de Seider zit, moet je hem toestemming vragen om te leunen.
II.2 DE VIER BEKERS
Gedurende de Seideravond drinken wij vier bekers wijn. Bij voorkeur nemen we wijn, want
wijn is de drank van de vrije mensen.
Als redenen voor de vier bekers wijn gelden:
* G'd beloofde de Joden op vier manieren te bevrijden:
lichamelijk:
uit de gevangenis van Egypte
naar Israël;
en geestelijk:
uit de afgodencultuur
naar de Tora.
* De vier manieren waarin de Joden verschilden van de Egyptenaren. Zij waren anders in hun:
(1) taal
(2) namen;
(3) kleding en;
(4) zij waren geen verklikkers.
* Rabbi Jitschak Abarbanel (1437-1508) verklaart:
De beker bij kiddoesj geldt als dank dat G'd ons uitkoos en heiligde vanaf de dagen van
Awraham. Kiddoesj betekent heiliging.
De beker aan het einde van maggied ( het verhaalgedeelte van de Seider) geldt als dank voor
de uittocht uit Egypte;
De beker na het bensjen is ingesteld als dank dat G'd ons lichamelijk in stand houdt tussen de
zeventig volkeren;
De beker na halleel (het dankgebed in de na-Seider) symboliseert onze dankbaarheid voor het
sturen van de Masjie’ach.
13
Hoofdstuk II Seideravond - Algemeen
* Er zijn vier situaties waarbij G'd op een speciale wijze bedankt wordt (in de tijden van de
Tempel door het brengen van een dankoffer en nu door middel van Gomeelbensjen):
na gevangenschap (hier: Egypte);
na ziekte (hier: afgoden);
na een zeereis (hier: keri'at Jam-Soef, het trekken door de Rode zee);
na een woestijnreis.
De vier bekers symboliseren verder de vier bevrijdende uitdrukkingen, die G'd in Zijn belofte
aan Mosje bezigt in Exodus 6: 6-7:
“Ik zal u wegvoeren van onder de lastdiensten van Egypte”.
“En Ik zal u redden van hun dienst”.
“En Ik zal u verlossen met uitgestrekte arm en door grote gerichten”.
“En Ik zal u mij tot volk nemen en Ik zal u zijn tot G'd”.
II.3 WIJN
Maar als onze Geleerden het getal vier wilden memoriseren, waarom werd hier dan het
medium ‘wijn’ voor gebruikt? Veel mensen hebben moeite met zoveel wijn drinken. Waarom
hebben onze Wijzen niet ingesteld dat we vier soorten vruchten gedurende de Seider zouden
eten. Ook dan zouden de kinderen vragen ‘waarom staan hier vier soorten vruchten op tafel?’
en zouden wij kunnen antwoorden met de rest van de seidertekst.
Cumulatief proces
De reden dat er specifiek wijn werd uitgezocht voor de vier bekers heeft te maken met het
feit, dat de vier uitdrukkingen van bevrijding meer zijn dan alleen maar herhalingen van
hetzelfde thema. Er bestaat een hiërarchie van steeds sterker wordende beschrijvingen van het
bevrijdingsproces: de weg vanuit de slavenarbeid naar vrijheid en zelfstandigheid, vanuit een
slavenmentaliteit en een afgodische cultuur naar spirituele verheffing. Iedere volgende
uitdrukking bouwt verder op de effecten van de voorgaande. Er is sprake van een toenemende
intensivering van het bevrijdingsproces.
Daarom hebben onze Geleerden de vier bekers wijn ingesteld. Vier verschillende vruchten
zouden elkaar niet versterken. Maar wijn heeft een cumulatief effect op de mens. Iedere
volgende beker versterkt onze gevoelens van vreugde over de vier stadia van de Uittocht.
II.4 KWALITEIT EN KWANTITEIT VAN DE WIJN
Elke beker moet een rewi'iet bevatten. Een rewi'iet is volgens:
de Chazon Iesj: 150 cc (1/8 liter);
R. Chaim Naè: 86 cc (ong. 1/12 liter);
R. Moshe Feinstein: 97,95 cc (1/10 liter).
Men mag zelf kiezen welke mening men volgt.
De beker moet het liefst helemaal leeg gedronken worden maar als dat niet mogelijk is, kan
men volstaan met het drinken van het grootste gedeelte van de inhoud.
De volgorde van de te prefereren dranken is:
pure wijn;
wijn vermengd met druivensap;
wijn vermengd met water;
druivensap;
14
Hoofdstuk II Seideravond - Algemeen
druivensap vermengd met water;
rozijnenwijn of chamar medina (een drank die je voorzet aan een niet-dorstige gast: een
alcoholische drank, koffie, cola, een borrel (dus geen spawater)).
Normaal gesproken neemt men wijn; alleen als men niet tegen wijn kan of niet gewend is
zoveel wijn te drinken en daardoor de Seideravond niet voor de volle honderd procent mee
kan maken, kan men overwegen om nummer (2) te drinken. Als dat ook niet kan, kan men
overwegen nummer (3) te drinken enz.
Rode wijn
Het liefst gebruiken we rode wijn, want:
het is een goede kwaliteit;
het is als herinnering aan het bloed van de Joodse kinderen dat, in Egypte vergoten werd.
Niet teveel mengen
Vroeger, in de tijd van de Gemara was de wijn zo sterk dat men altijd drie maal zoveel water
toe moest voegen om het drinkbaar te maken. Als men meer dan zes maal zoveel water bij de
wijn toevoegt, dan is de wijn zo dun dat men er niet eens meer ‘boree perie hagafen’ (de
zegening over wijn) kan zeggen.
II.5 KINDEREN
Zodra kinderen het onderwerp begrijpen, waarbij een beker wordt gedronken, moeten zij
opgevoed worden in de mitswa van de desbetreffende beker. Begrijpt het kind de kiddoesj,
dan drinkt het bij de kiddoesj een beker. Begrijpt het kind het verhaal van de uittocht, dan
drinkt het ook de tweede beker. Kan een kind meebensjen dan drinkt het ook een derde beker.
Wanneer de kinderen ook de naseider begrijpen, drinken zij de vierde beker.
II.6 HOE DRINKEN
Het beste is:
de gehele beker in één slok leeg te drinken;
met één slok het grootste gedeelte van de beker leeg te drinken en met de tweede slok de rest;
de beker leeg te drinken binnen twee, vier of desnoods negen minuten;
als het langer dan negen minuten duurt, moet op de beracha nieuw gezegd worden.
Degene, die de Seider geeft, mag zijn eigen wijn niet inschenken. Het is het beste als de een
voor de ander inschenkt.
We zeggen elke keer een beracha voor het drinken van elke volgende beker, want elke
volgende beker is een nieuw stadium, een nieuw soort bevrijding.
Waarom maken we geen afzonderlijke na-beracha voor iedere beker? Het antwoord luidt, dat
het bensjen en de na-beracha over de vierde beker betrekking hebben op alle bekers. Ook al is
elke beker een aparte mitswa, desondanks is de na-beracha of het bensjen voor allen geldig.
Omdat we geen afleidende bezigheden tussen de mitswot van het drinken van de
verschillende bekers verrichten, is één na-beracha voldoende.
II.7 DE VIJFDE BEKER WIJN – DE BEKER VAN ELIJAHOE – DE VIJFDE ZOON
Waarom staat er op de Seidertafel nog een vijfde beker wijn, die niet gedronken wordt?
15
Hoofdstuk II Seideravond - Algemeen
De Tora (Sjemot 6:8) bezigt nog een vijfde uitdrukking in verband met de verlossing: “Ik zal
jullie brengen naar het land”. Rabbi Tarfon beschouwt de verlossing als een vijfvoudige, en
verplicht ons tot het drinken van een vijfde beker. De andere geleerden zijn het daar niet mee
eens. Een halacha waarbij geen definitieve beslissing wordt genomen wordt soms uitgedrukt
met het woordje ‘Tekoe ‘, hetgeen betekent: ‘het blijft onbepaald’. Maar het kan tevens een
afkorting zijn van Hebreeuwse woorden, die betekenen dat Elijahoe, de voorbode van de
Masjie’ach, alle halachische problemen zal oplossen. Wij schenken de beker dus wel in, maar
drinken hem niet en noemen hem daarom de beker van Elijahoe.
De vier bekers symboliseren de vier soorten kinderen. Toch is onze bevrijding niet volledig
als wij niet ook de afwezige vijfde zoon in onze Seider betrekken. Er staat een vijfde beker op
tafel, die echter niet gedronken wordt. Wij zeggen tegen de rasja: "als jij in Egypte geweest
was, zou jij niet bevrijd zijn".
Maar na Matan Tora - de wetgeving op de berg Sinaï - hopen wij dat iedereen - ook zij die nu
de Seider nog niet meevieren - mee zal gaan bij de uiteindelijke bevrijding, waarover de
na-Seider spreekt.
De naam Elijahoe telt vijf letters. Het is de vijfde beker, die traditioneel iets groter is dan de
andere bekers. Velen hebben de gewoonte dat allen een beetje uit de beker drinken of om er
de volgende dag kiddoesj over te maken. Zodra de beker van Elijahoe tot de rand gevuld is,
wordt de deur van het huis geopend, waarmee we symbolisch aangeven dat wij de geest van
de voorloper van de Masjie’ach uitnodigen om binnen te komen omdat hij de uiteindelijke
verlossing brengt.
De na-seider is (anders dan de voor-seider waar de verlossing uit Egypte werd gevierd)
bedoeld om de toekomstige verlossing te vieren. Volgens een traditie zou de profeet Elijahoe
uit deze beker drinken waarna de inhoud onder alle seiderdeelnemers wordt verdeeld.
Wellicht zou dit de volgende betekenis kunnen hebben: onze individuele levensbekers kunnen
verschillen: sommigen ondervinden meer geluk, anderen hebben helaas minder geluk. Als we
totaal niets met elkaar te maken hebben, brengen we de uiteindelijke verlossing niet
dichterbij. Wanneer we samen uit één beker drinken, gemeenschappelijk de vreugde en
ellende van het leven delen, samen de momenten van blijdschap beleven en elkaar
ondersteunen in moeilijke momenten, pas dan brengen we de verlossing wat meer naderbij.
II.8 HET GETAL VIER
In de Seider staat het getal vier centraal. Er zijn vier vragen, vier zonen en vier bekers.
Verschillende verklaarders zien in het getal vier een verwijzing naar de vier Aartsmoeders
Sara, Riwka, Racheel en Lea, die een voorbeeld vormden voor de ‘nasjiem tsidkaniot’ - de
vrome vrouwen uit Egypte. De Joodse vrouwen uit Egypte gaven de moed niet op en stelden
alles in het werk om de "gezera" - het besluit van Farao om het voortbestaan van het Joodse
volk te frustreren - teniet te doen. De mannen, zelfs de gedol hador - de grootste leider uit die
generatie - Amram, de vader van Mosjé, zagen na het wrede besluit om alle Joodse jongetjes
in de Nijl te werpen, geen toekomst meer voor het Joodse volk. Daarom staan veel aspecten
van de Seider in het teken van het getal vier.
Ook herinnert het getal vier aan de vier eigenschappen, waarin de Joden zich onderscheidden
in Egypte. Ze veranderden hun kleding, taal en namen niet en gaven elkaar niet aan bij de
Egyptische overheid.
Op een dieper niveau geschouwd staat het getal vier in de Kabbalistische leer van de ‘sefierot’
voor het begrip chessed - liefde, de vierde sefiera (sfeer). Op Seideravond benadrukken wij de
enorme chessed van Hasjeem. Toen de Joden bij de Schelfzee stonden, zeiden de Engelen
tegen Hasjeem: "wat zijn de Joden beter dan de Egyptenaren? Beiden hebben afgoden
gediend?"
16
Hoofdstuk II Seideravond - Algemeen
Toch redde Hasjeem de Joden uit liefde voor Awraham, Jitschak en Ja'akov, de Aartsvaderen.
17
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III. DE VOLGORDE VAN DE SEIDERAVOND
DE PROGRAMMAONDERDELEN VAN SEIDERAVOND
De Seideravond is verdeeld in vijftien onderdelen. Alle delen hebben hun eigen simaniem
(tekens of kernwoorden). De vijftien simaniem zijn niet alleen geheugensteuntjes maar helpen
ons de gehele uittocht opnieuw te beleven.
Onze simaniem zijn opgesteld door Rasjie (1040 - 1105) of door Rabbi Sjemoe'eel uit Falaise
(12e eeuw). Deze delen komen overeen met de vijftien treden waarop de Levi'iem stonden in
de Tempel.
III.1 KIDDOESJ
Het eerste deel van de kiddoesj wordt alleen gezegd als Seideravond op vrijdagavond valt:
"G'd eindigde op of met de zevende dag, dat wil zeggen Hij voltooide het scheppingswerk
met de rust van de Sjabbat".
‘La’asot’ betekent: ‘om te verbeteren’, d.w.z. de aarde en het Scheppingwerk afmaken en
voltooien.
‘Saveri rabbanan’ betekent: "let op of de kiddoesjbeker groot genoeg is voor de kiddoesj".
Kiddoesj op de Seideravond mogen we pas na nacht maken, omdat de kiddoesj een deel is
van de Seidermaaltijd en de maaltijd moet ook pas na nacht gegeten worden.
‘Mo'adiem lesimcha’ betekent: ‘vastgestelde tijden als bron van vreugde’ voor het gehele
jaar. De Jamiem Toviem - feestdagen - zijn vastgesteld als herinnering aan grote
gebeurtenissen in de geschiedenis.
III.1.a Eindberacha
De eindberacha van de kiddoesj vermeldt: eerst de Sjabbat, dan het Joodse volk en dan de
feestdagen. Waarom deze volgorde?
Omdat de Sjabbat al bestond voor het Joodse volk en deze volledig onafhankelijk is van het
Joodse volk. De feestdagen ontstonden pas na het Joodse volk en zijn afhankelijk van het
Joodse volk, want het Beet dien (gerechtshof) stelt Rosj Chodesj (de nieuwe maand) vast en
afhankelijk daarvan weten wij dus wanneer het Jom Tov is.
III.1.b Hawdala
Uitgaande Sjabbat zeggen wij in de kiddoesj een beracha over het vuur, want:
op Sjabbat mogen wij geen vuur maken of gebruiken;
de eerste mens werd uitgaande Sjabbat het Paradijs uitgezet. Hij was bang voor de duisternis
en G'd gaf hem twee vuurstenen.
III.1.c Sjehechijanoe
De beracha sjehechijanoe is een beracha over de tijd. Als er na verloop van tijd iets nieuws
gebeurt zegt men sjehechijanoe.
Bij het uitspreken van deze beracha op de Seideravond moet men denken aan de Jom Tov en
aan alle mitswot, die men die avond zal gaan doen. Deze zijn iets "nieuws" na verloop van
tijd.
Wij zeggen geen beracha over de mitswa van de vier bekers, omdat de vier bekers niet achter
elkaar gedronken worden, maar verspreid over de hele Seider.
18
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Wel zeggen we de beracha over wijn (boree perie hagafen) voor het drinken van elke beker
apart, want elke beker is een nieuw soort bevrijding.
Dat de Sjabbat een herinnering is aan de schepping is duidelijk. Op de zevende dag rustte G’d
van Zijn scheppen. Maar wat heeft de Sjabbat van doen met de uittocht uit Egypte?
III.1.d Twee aspecten van Sjabbat: Schepping èn Uittocht
Rabbi Welwel Soloveitchik legde uit, dat Sjabbat twee aspecten kent. Allereerst, vieren wij op
Sjabbat de speciale positie en opdracht van het joodse volk. Dit was het resultaat van de
uittocht uit Egypte, zoals de Tora verschillende keren verklaart: “Ik ben G’d, die u heeft
uitgevoerd uit Egypte om uw G’d te zijn” (Sjemot 29:46, Wajikra 11:45, 25:38, 26:45,
Bemidbar 15:41). In dit opzicht is Sjabbat gelijk aan de feestdagen. Ook zij zijn duidelijke
herinneringen aan bepaalde facetten van de uittocht uit Egypte. Met het oog hierop stelt de
Tora: “U moet Mijn Sjabbatdagen in acht nemen (Sjabbatdagen in het meervoud, hetgeen
zowel de Sjabbat als de feestdagen betekent omdat de Tora ook de feestdagen nog wel eens
Sjabbatdagen noemt) want het is een teken… opdat u zult weten dat Ik G’d ben die u heilig
maakt” (Sjemot 31:13). Dit is ook duidelijk uit de Talmoed (B.T. Eroewien 96a), die aangeeft
dat de Tefillien, die ook een teken worden genoemd (Sjemot 13:9) niet op Sjabbat en Jom
Tov (feestdagen) gedragen mogen worden omdat die dagen zelf tekens zijn van ons verbond
met G’d en wij geen extra tekens nodig hebben op die speciale dagen. Maar het feit dat de
Tora nergens de speciale dagen van Jom Tov als tekens beschrijft is opvallend. Wat is dan de
grond voor de Talmoedische uitspraak dat ook de feestdagen tekens zijn?
Rasji legt uit, dat het uit de vers Sjemot 31:13 komt: “Het is een teken tussen Mij en u”!
Het tweede aspect van de Sjabbat is dat het de zesdaagse schepping herinnert. Een aspect, dat
de Sjabbat niet gemeen heeft met alle andere feestdagen van het jaar. En met het oog daarop
schrijft de Tora: “De kinderen van Israël zullen de Sjabbat in acht nemen (enkelvoud).. het is
een teken voor eeuwig, dat G’d in zes dagen hemel en aarde schiep”.
Daarom vermelden we in de Kiddoesj beide aspecten van Sjabbat, omdat het beide thema’s
herinnert: Schepping en Exodus.
III.1.e Tisjrie of Nisan?
Er bestaat een controverse in de Talmoed (B.T. Rosj Hasjana 10b) of de wereld werd
geschapen in Tisjri of in Nisan. De Tora (Sjemot 12:2) vertelt ons uitdrukkelijk, dat de
maanden van het jaar geteld moeten worden vanaf Nisan – Nisan is de eerste maand van het
jaar, Ijar de tweede, Tisjri de zevende, enz. – want Nisan was de maand waarin de joden
Egypte verlieten. Volgens de mening, dat de wereld werd geschapen in Nisan, werden de
maanden altijd al in deze volgorde geteld. Volgens het standpunt dat de schepping van de
wereld plaatsvond in de Tisjri, was dit een radicale verandering in het systeem van het
berekenen van jaren en data. G’d wilde, dat de Exodus zo’n voorname plaats zou innemen in
het leven van de joden, dat iedere keer dat ze een datum noemden, ze automatisch hun hele
perspectief op het dagelijks leven zouden centreren rond deze gebeurtenis. Toch kent dit feit
nog een veel diepere betekenislaag. Het is niet alleen maar zo, dat G’d besloot dat de Exodus
voortaan belangrijker was als referentiepunt in de tijd dan de Schepping. De gebeurtenissen
van de Exodus waren op een bepaalde manier de vervulling van de Schepping.Toen de
Exodus plaatsvond – werd de boodschap en betekenis van G’ds schepping volledig begrepen
door de mens.
19
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.2 HANDEN WASSEN DOOR DE LEIDER VAN DE SEIDER
Het wassen - oerechats
We wassen onze handen omdat die onrein zijn en door contact met de vrucht wordt ook de
vrucht onrein.
We wassen onze handen ter herinnering aan het wassen in de Tempel en hopen daarbij dat de
Tempel spoedig herbouwd zal worden. Eén van de aanwezigen brengt de leider van de seider
water om zijn handen te overgieten.
In het Hebreeuws heet het handenwassen in dit stadium ‘oerechats’, hetgeen een gebiedende
wijs is. Gedurende de rest van het jaar wassen wij onze handen niet voor groente en fruit.
Daarom staat hier een gebiedende wijs om ons op de noodzaak van het handenwassen te
wijzen ter herinnering aan de Tempel en als ‘eye-opener’ voor de kinderen om het stellen van
vragen te stimuleren.
III.3 EERSTE MAAL INDOPEN
Radijs, Peterselie - Karpas
Over de radijs of peterselie wordt de beracha "boree perie ha’adama" gezegd.
Bij deze beracha moet men de bedoeling hebben ook de beracha van de maror te vervullen,
omdat wij liever niet een aparte beracha uitspreken over iets dat zoveel ellende symboliseert.
Van de karpas eten wij minder dan een kezajiet (olijfgrootte) zodat we er geen naberacha over
kunnen uitspreken en we later, bij de maror, dus geen nieuwe beracha hoeven te zeggen.
Het woord karpas herinnert ons aan de slavernij: karpas betekent – anders gelezen - perech
samech: hard werk van 60 x 10.000 = 600.000 Joden.
Voor de mitswa van karpas zeggen wij verder geen beracha daar het alleen een minhag
(gewoonte) is.
III.4 HET BREKEN VAN DE MIDDELSTE MATSA - JACHATS
Op de Seiderschotel liggen drie matsot: twee voor lechem misjne (dubbel brood) en één (de
middelste matsa) symboliseert het lechem onni (het brood der ellende) en dient als afikoman
(toetje).
De middelste matsa wordt gebroken en het kleinste deel leggen we terug op de Seiderschotel.
Het grootste deel leggen we onder het kussen en bewaren we tot na het eten.
III.4.a Het wegleggen van het afikoman
Het kleinste deel blijft op de Seiderschotel liggen, als lechem onni, als brood van een arme
man, want ook een arme man legt het grootste deel van zijn schamele brood weg voor een
onzekere toekomst en eet zo min mogelijk.
Voor het wegleggen van de matsa onder het kussen of in een zakje worden verschillende
redenen gegeven: allereerst is het ter herinnering aan “oesjemartem et hamatsot”, je moet de
matsot bewaren. Bovendien wordt het afikoman apart weggelegd opdat het niet vermengd zal
worden met andere matsot. Een andere reden om het afikoman weg te leggen onder het
kussen is omdat het pas later op de avond gebruikt zal worden, en door het weg te leggen
onder het kussen “beschamen” we het als het ware niet door eraan voorbij te gaan. Een
belangrijke andere reden is ook, om de kinderen actief te houden, want de Seideravond is
voornamelijk bedoeld om de kinderen in te voeren in het Jodendom en hen de uittocht uit
Egypte opnieuw te laten beleven.
20
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Vele mensen hebben nog de gewoonte om met het afikoman in een apart zakje op de
schouders rond de tafel te lopen, om opnieuw te beleven hoe de Joden uit Egypte trokken, met
deeg op hun schouders, gewikkeld in doeken. De Joden hielden zoveel van de mitswa van
matsa, dat ze de matsot zelf droegen en het niet lieten dragen door hun dieren.
Waarom heet het deel, waarbij de afikoman uiteindelijk gegeten wordt, tsafoen? Tsafoen
betekent verborgen. Afikoman symboliseert dat de Exodus slechts het begin was van het
bevrijdingsproces, dat nog grotendeels verborgen is. Afikoman wordt pas gegeten bij het
tweede deel van de Seider waarin we de toekomst van het Joodse volk vieren en daarom is het
ook het laatste voedsel van de avond.
Het afikoman, dat we tegenwoordig eten aan het eind van de maaltijd, is een herinnering aan
het vlees van het Pesach-offer, dat gegeten moest worden aan het einde van de maaltijd (B.T.
Pesachiem 119b). Het Pesachoffervlees moest zorgvuldig bewaakt worden om te voorkomen
dat het onrein werd; zelfs de kleinste onoplettendheid maakte het Pesachvlees ongeschikt. Ter
herinnering aan het feit, dat dit vlees constant in de gaten moest worden gehouden, nemen we
het stuk van de matsa dat in plaats van het geofferde vlees gegeten wordt, pakken wij het in
en leggen wij het voorzichtig ter zijde om het te bewaren.
III.4.b Over een gebroken matsa
De matsa wordt bijna direct na de Kiddoesj gebroken, lang voordat de zegenspreuk
‘hamotsie’ daarover wordt uitgesproken. Waarom wordt dit zo gedaan? Zou het niet logischer
zijn om de matsa te breken vlak voor hij gegeten moet worden (zoals inderdaad de mening
van Maimonides is)?
Het antwoord luidt, dat de matsa wordt gebroken zodra we beginnen met het lezen van de
Hagada omdat dit een inleiding is op het eten van de matsa. Zo ook verklaren we in ha lachma
anja (dit is het brood van de ellende), vóór het eigenlijke begin van de Hagada. We
benadrukken hiermee, dat de focus van de Seider niet alleen maar het vertellen is maar ook
het eten van de matsa. Bovendien, concludeert Rabbi Sjlomo Zalman Auerbach, verklaart
onze uitleg waarom al hagefen, de zegenspreuk ná de wijn, niet wordt gezegd na de Kiddoesj,
zoals het telkens gezegd wordt als men wijn heeft gedronken en niet meteen een maaltijd eet.
Ook hier begint de maaltijd vlak na de Kiddoesj, bij het vertellen van de Hagada.
III.5 HET VERTELLEN VAN DE HAGADDA - MAGGIED
III.5.1 Sipoer jetsiat Mitsrajiem
Het vertellen over de uittocht uit Egypte op Seideravond is een mitswa uit de Tora. Het woord
maggied wat het leidende siman, het leidende kernwoord, is van het verhalende deel van de
Seider, betekent behalve vertellen ook demonstreren en danken.
Eigenlijk moeten we elke dag de uittocht uit Egypte herinneren. De verschillen met
Seideravond zijn:
1) dat we op Seideravond het volledige verhaal van de slavernij tot de bevrijding moeten
vertellen en
2) daarbij geldt als regel: kol hamarbe lesapeer haré ze mesjoebach, hij die meer vertelt over
de uittocht verdient een pluimpje, terwijl elke andere avond slechts het herinneren of het
vermelden verplicht is.
3) Op Seideravond is het vertellen over de uittocht één van de 613 mitswot.
De tekst van de Hagada is vastgesteld door de ansjee kenesset hagedola (de mannen van de
Grote Vergadering - ong. 400 voor de gewone jaartelling). Later werden er nog enkele
stukken toegevoegd, zelfs tot in de middeleeuwen.
21
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.5.2 Ha Lachma Anja1
Het stukje ‘ha lachma anja’ is hoogwaarschijnlijkst ingevoegd na de verwoesting van de
tweede Tempel. In dit stukje wordt de mitswa van de matsa benadrukt, aangezien dat nog de
enige overgebleven mitswa uit de Tora is met betrekking tot Pesach, na de verwoesting van de
tweede Tempel.
In dit stuk aan het begin van de Seider, nodigen wij arme mensen uit als herinnering aan het
feit dat de Joden uit Egypte werden verlost omdat ze altijd zo goed voor elkaar waren en wij
hopen, dat ook wij gered zullen worden uit onze ballingschap door de mitswa van tsedaka.
"Nu slaven, volgend jaar vrije mensen"
Dit kan twee dingen betekenen:
(1) Wij zijn ook nu nog niet helemaal vrij om als Joden te leven;
(2) Dit stukje stamt uit de tijd van de Egyptische slavernij en zou de hoop van de slaven
weergeven.
III.5.3 “Dit is het brood der ellende, dat onze voorouders in het land Egypte aten” 2
Solidariteit met het lijdende deel van de mensheid
De Tora benoemt onze slavernij in Egypte als een ervaring van een “ijzeren smeltoven”
(Dewariem 4:20). Hoewel we niet volledig begrijpen hoe wij in Egypte tot spirituele rijping
zijn gekomen, is het duidelijk dat deze ervaring ons helpt om ons te identificeren met het
lijdende deel van de mensheid. Op verscheidene plaatsen in de Tora wordt van ons geëist
gevoelig te zijn voor de behoeften van de vreemdeling: “En u zult de vreemdeling in uw
midden liefhebben als u zelf, want u bent zelf vreemdeling in het land Egypte geweest”
(Wajikra 19:34). Wanneer wij “het brood der ellende” eten, voelen wij ons solidair met de
mensen, die de zegen van de vrijheid nog niet hebben ervaren. Zolang nog maar één persoon
gebukt gaat onder het juk van slavernij, is niemand echt vrij.
III.5.4 Aramese inleiding
De inleiding op de Haggada is in het Aramees gesteld en niet in het Hebreeuws. De tekst werd
vastgesteld gedurende de Babylonische ballingschap. Pesach, het feest van de bevrijding,
werd gevierd onder drukkende omstandigheden, buiten het Joodse land. Deze paragraaf is in
feite een verzekering. De Babylonische Joden zeiden: “Het moge zo zijn, dat wij wederom het
brood van ellende in ballingschap moeten eten. Maar gelijk wij in het verleden onderdrukt en
bevrijd werden, mogen wij ook nu weer uitkijken naar de uiteindelijke verlossing!”.
III.5.5 “Iedereen die hongerig is, mag komen en eten”3
Wanneer wij dawwenen (bidden) voor de uiteindelijke verlossing zeggen wij “laat iedereen
die hongerig is, binnenkomen”. We sluiten niemand uit. Wanneer wij geen onderscheid
maken tussen de mensen, mogen we van God ook verwachten dat Hij geen onderscheid zal
maken tussen de goeden en de kwaden. Daarop is onze hoop gebaseerd, dat wij uiteindelijk
bevrijd zullen worden, hoewel wij het wellicht niet verdienen.
Toch zijn wij er niet op uit om anderen te bekeren. We kennen geen zendelingen, die anderen
moeten overtuigen van het ware geloof. In feite gebeurt het omgekeerde. Wanneer iemand
Joods wil worden, wordt hij ontmoedigd. Alleen wanneer men de vele eisen van het
Jodendom aankan, is het tijd om het Jodendom te omhelzen. Pas dan wordt bekering
toegestaan. Onze P.R. is dus niet gebaseerd op promotie van de goede zaak. Onze
1
NIK Hausdorff Haggada 4e Druk, p.23
Ibid., p.23
3
Ibid., p.23
2
22
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
aantrekkingskracht moet komen van onze spirituele uitstraling. Hoewel we geen nieuwe
volgelingen rekruteren, staan onze deuren altijd open. Iedereen is welkom. We maken geen
onderscheid maar de behoefte om er bij te horen, moet van binnen uit komen.
III.5.6 Eerst een welkom thuis, dan spirituele groei
En wij maken ons druk om andermans lichamelijke welzijn: “Laat iedereen, die hongerig is,
komen”. We maken ons veel te vaak zorgen over onze eigen financiële welvaart, terwijl we
voor de ander alleen oog hebben voor zijn geestelijke welzijn. De weg terug naar het
Jodendom loopt soms via vreemde wegen. Natuurlijk gaat het uiteindelijk om het delen van
ons geestelijke erfgoed maar sommigen hebben eerst behoefte aan eten en een welkom thuis.
III.5.7 “Iedereen die hongerig is, kan komen…mogen wij het volgend jaar in het land
Israël zijn.”4
Wat hebben deze twee zaken gemeen, het uitnodigen van vreemdelingen en onze hoop dat wij
het volgend jaar op alija mogen gaan? Zion, zegt de profeet, zal uiteindelijk door de
verdienste van tsedaka verlost worden (Jesaja 1: 27). Bij veel mitswot uit de Tora geldt, dat
zij niet goed uitgevoerd worden, indien de juiste kawwana (intentie) ontbreekt. Veel van onze
mitswot gaan mank aan gebrekkige en zelfzuchtige bedoelingen. Hierop is echter één
uitzondering, de mitswa van tsedaka. Tsedaka is gericht op het helpen van anderen. Hoe en
waarom dit goede doel bereikt wordt is niet echt relevant. Rasjie stelt in zijn commentaar op
Dewariem 24: 19, dat wanneer men geld verliest en een arme dit vindt en gebruikt, de
verliezer niettemin de mitswa van tsedaka vervuld heeft, alhoewel hij misschien niet eens
wéét, dat hij arme mensen geholpen heeft. Daarom is wellicht de uiteindelijke verlossing
afhankelijk van het zechoet (de verdienste) van tsedaka. Tsedaka wordt altijd volledig “juist”
uitgevoerd. Daarom stelt de Haggada de beide uitspraken naast elkaar. “Laat de hongerige
komen en aan onze tafel zitten”: door onze zorg voor onze behoeftige medemens zullen wij de
uiteindelijke verlossing bereiken: “Het volgende jaar in het land Israël!”.
III.5.8 Dit is het brood der ellende…hij die hongerig is – laat hij komen en eten.5
Waarom worden er afwijkende bewoordingen gebezigd bij beide uitnodigingen? Wanneer we
het over matsa hebben, wordt de uitdrukking gebezigd: “Hij die hongerig is”. In relatie tot het
Pesach-offer zeggen we: “Hij die dit nodig heeft”. Deze verandering in formulering is
gebaseerd op de verschillende halachische eisen, die aan beide soorten voedsel gesteld
worden. De matsa moet met smaak en trek gegeten worden. Daarom hebben onze Geleerden
het eten van de matsa de hele dag voor Pesach verboden en vullend voedsel in de late middag
voor Seideravond om zeker te stellen, dat we de matsa op Seideravond met veel smaak zullen
eten. Het vlees van het Pesachoffer, echter, moest gegeten worden op een bijna volle maag
(“op de verzadiging”) na ander voedsel en niet uit honger of trek. Daarom nodigen we mensen
uit die hongerig zijn om matsa (brood der ellende) te komen eten. Zo moet de matsa worden
gegeten. Maar wanneer we spreken over het Pesach-offer zeggen we, dat alleen diegenen zijn
uitgenodigd, die er behoefte aan hebben.
III.5.9 ‘Nu zijn we hier; maar het volgend jaar zijn we in het land Israël!’6
Na de verwoesting van de Tempel kon het Pesach-offer niet meer gebracht worden en eten we
Afikoman – een extra stukje matsa – aan het einde van de maaltijd als herinnering aan het
Pesach-offer. Dit stukje (“nu zijn we hier etc.”) werd opgenomen in de Hagada-tekst als een
soort excuus voor wat we eerder hebben medegedeeld. We hebben net mensen uitgenodigd
4
Ibid., p.23
Ibid., p.23
6
Ibid., p.23
5
23
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
om deel te nemen aan het Pesach-offer maar we kunnen het vlees ervan niet meer nuttigen.
Daarom leggen we uit, dat we nu ‘nog hier zijn, in ballingschap en op dit moment niet in staat
om het Pesach-offer te serveren’. Maar we hopen dat we volgend jaar in het land Israël mogen
zijn en in staat zullen zijn om de hele Seider in alle details te vieren.
Ha lachma anja7
Verdieping:
Dit stukje wordt niet helemaal aan het begin van de Seider gezegd, voor de kiddoesj, of direct
daarna; het staat in de Hagada na het onderdeel magied (vertellen), hetgeen erop duidt, dat ‘ha
lachma anja’ een deel van het vertellen over de uittocht uit Egypte vormt. Bij het reciteren
van deze passage is het gebruikelijk de Seiderschotel op te tillen of de matsot bloot te leggen,
omdat ‘bij de matsot’ verhaald moet worden over de uittocht uit Egypte.
In feite had dit stukje, naar de inhoud ervan, veel eerder gezegd moeten worden. Met name
het gedeelte van de passage, waarin men ’hongerigen en behoeftigen’ uitnodigt om aan te
schuiven, had eigenlijk in Sjoel (Synagoge) moeten worden uitgesproken, omdat zich daar de
potentiële gasten bevinden. Toch gebeurt dit niet. En de vraag dringt zich op waarom niet.
Drie verschillende verklaringen
Verder zou men zich kunnen afvragen wat het verband is tussen de verschillende onderdelen
van deze passage. Zo op het eerste gezicht bestaat deze passage uit drie ongerelateerde
stukjes:
de ba’al haSeder (de leider van de Seider) deelt mede, dat de matsa die voor hem ligt het
brood der ellende is, dat onze voorouders hebben gegeten in Egypte,
de ba'al haSeder nodigt alle behoeftigen en hongerigen uit om deel te nemen aan de Seider,
de ba’al haSeder spreekt de hoop uit, dat wij, alhoewel wij dit jaar nog hier in galoet
(diaspora, ballingschap) zijn en wij op dit moment nog ‘slaven’ zijn, het volgend jaar in Israël
en vrij zullen zijn.
G'dsverduistering
Voordat we verdergaan eerst een stukje ‘Joodse theologie’. Ha lachma anja is een reeks
verklaringen, die wij afleggen omdat wij nog steeds in galoet zijn. Galoet betekent duisternis
en benauwenis. De mens in galoet leidt een duister, van het G'ddelijk licht verstoken, bestaan,
zelfs indien hij voor zijn gevoel een gelukkig leven leidt. Hoewel ook in galoet zich in ieder
schepsel de G'ddelijke levenskracht bevindt, welke scheppende kracht hem op elk ogenblik in
stand houdt, is deze 'Scheppingsvloed' in het geheel niet duidelijk zichtbaar; deze scheppende
krachten zijn verborgen. Deze duisternis, waarin G'ds scheppende bezigheid zich verhult,
vindt zijn oorzaak in het (geestelijk) galoet van het Joodse volk.
De eerste verklaring
Deze gedachte wordt uitgelegd in het eerste onderdeel van de passage ‘ha lachma anja’.
Vanwege de geestelijke armoede van het Joodse volk (armoede is slechts spirituele armoede,
zegt de Talmoed), dat gesymboliseerd wordt in ‘het brood der armoede’ ontstaat een situatie
van ‘die achloe awhatana’, hetgeen (anders dan de standaardvertaling "dat onze voorouders
gegeten hebben") betekent: "dat onze (voor)ouders heeft verteerd". In de Kabbalistische
literatuur wordt het begrip ouders geïnterpreteerd als ‘de intellectuele capaciteiten’ (chogma,
7
Ibid., p.23
24
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
biena en da'at; het intellect wordt soms ouders genoemd, omdat het intellect gezien wordt als
de 'vader' en oorsprong van de menselijke emoties).
Met andere woorden: in Kabbalistische termen vertaald, wordt in het eerste onderdeel van ‘ha
lachma anja’ geschetst hoe in galoet de spirituele armoede van het Joodse volk het kennen
van de voortdurend Scheppende aanwezigheid van G'd onmogelijk heeft gemaakt. In dit
opzicht zijn wij tegenwoordig niet veel verder dan onze voorouders in Egypte. Het galoet in
Egypte, het arche- en prototype van alle latere (geestelijke) ballingschappen, zijn wij op dit
moment nog niet te boven. In Egypte heerste Farao, die verklaarde (Exodus 5:2): "Ik ken G'd
niet", hij kon en wilde niet weten van het hele bestaan van G'd. Iedereen in zijn omgeving was
het met hem eens.
De tweede verklaring
De geoela van de Sjechiena (de bevrijding uit de G'dsverduistering) hangt samen met de
geoela van het Joodse volk. Daarover wordt gesproken in de tweede afdeling van ‘ha lachma
anja’: "iedereen, die hongerig is, kan komen en eten". Ongeacht de geestelijke duisternis,
waarin wij ons in galoet bevinden, belooft G'd, dat een ieder, die ‘hongert' naar het kennen
van G'd dit niettemin kan bereiken. Deze kennis leidt er toe, dat men steeds meer wil weten
van deze diepe wijsheid; een kleine openbaring van Boven leidt tot een steeds groter
verlangen van verbondenheid met het Opperwezen. Ook aan dit verlangen wordt
tegemoetgekomen. Deze belofte wordt uitgedrukt in de woorden "een ieder die daar behoefte
aan heeft, kan komen en Pesach meevieren". Degene, die serieus 'hongerig' is naar het woord
van G'd krijgt niet slechts hetgeen hij verlangt, hij ontvangt méér. Het Pesach-offer werd in de
tijd van de Tempel gegeten ter verzadiging; met andere woorden: de mens, die G'd zoekt,
ontvangt niet slechts hetgeen hij zoekt en hetgeen hem ontbreekt; G'd belooft, dat hij zich zal
kunnen verzadigen aan de kennis van en verbondenheid met de Eeuwige.
De derde verklaring
In het derde stukje van ‘ha lachma anja’ worden de gevolgen van dit zoeken en vinden
beschreven. Verzadiging met deze G'ddelijke kennis, geestelijke rijkdom brengt ons tot "het
volgend jaar in Erets Jisra'eel". Het woord Erets (letterlijk: land) komt volgens de Midrasj van
het woord Ratson (wil, verlangen). Jisra'eel is het acrostichon van de woorden "Jeesj Sjisjiem
Ribo Otiot La Tora - de Tora bevat 600.000 letters"; het woord Jisra'eel duidt op de Tora.
Erets Jisra'eel betekent in Kabbalistische termen: verlangen naar de Tora.
De Talmoed verklaart, dat "de dochters van Israël mooi zijn, de (geestelijke) armoede maakt
hen echter lelijk" (B.T. Nedariem 66a). Onze geestelijke armoede verhult ons verlangen naar
de Tora. Vanuit zichzelf wil iedere Jood zich verbonden voelen met de Tora, geestelijke
armoede verhindert dit slechts...
En nadat dit verlangen naar de Tora en haar Auteur is aangewakkerd, zal de belofte "het
volgend jaar vrije mensen" vervuld worden. Wanneer het verlangen van iedere Jood zich richt
op het bestuderen van de Tora en het vervullen van de mitswot (geboden), wordt men "een
vrij man", bevrijd van de beperkingen die het galoet oplegt aan onze psychoreligieuze
ontplooiing.
III.5.10 Ma Nisjtanna8
Hier worden door een kind vier vragen aan de ouders gesteld.
8
Ibid., p.25
25
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
De Seider begint met de vragen van een kind want de hele Seider moet een antwoord zijn van
de vader aan zijn zoon of dochter - zo staat het geboden in de Tora (Dewariem 6:20).
Waarom hebben de Chagamiem (wijzen) juist deze vier vragen uitgekozen?
Omdat hierbij evenveel gewicht wordt toegekend aan mitswot uit de Tora als aan mitswot
deRabbanan (van de Rabbijnen). Er zijn namelijk twee vragen over mitswot uit de Tora,
matsa en maror, en twee vragen over mitswot die door de Rabbijnen zijn ingesteld, indopen
en leunen.
Matsa - is een mitswa uit de Tora, ook tegenwoordig nog; maror was ten tijde van de Tempel
een mitswa uit de Tora, toen het nog samen gegeten werd met het Pesach-offer. Nu is het
slechts een mitswa deRabbanan;
Matbilien - indopen, is gebaseerd op gewoonte (minhag);
Haseba - leunen, is door de Chagamiem verplicht gesteld, zonder dat er hiervoor een
duidelijke basis is in de Tora.
Bij de vier vragen gaat het er hoofdzakelijk om dat het kind iets vraagt, niet zozeer dat hij
precies deze vragen stelt.
Toen ma nisjtanna werd samengesteld was de vraag over het leunen er nog niet bij. Die is er
pas later bijgekomen, omdat vroeger iedereen bij elke maaltijd gewend was te leunen en niet
alleen op Seideravond.
De volgorde van de vier vragen is niet helemaal logisch. Immers het indopen is alleen maar
een minhag (gewoonte), en had dus als minst belangrijke vraag als laatst gesteld moeten
worden (en dus niet als voorlaatste!).
Aangezien de opvoeding van de kinderen één van de hoofdthema's van de Seideravond is, is
die ongebruikelijke volgorde van de vragen gehandhaafd, om zo te laten zien, dat minhagiem
(Joodse gewoonten) erg belangrijk zijn.
III.5.11 Opvoeding (chinoeg) boven aan prioriteitenlijst
De Seider begint met de opvoeding van onze kinderen. Seider betekent orde. Boven aan ons
prioriteitenlijstje staat de opvoeding van onze kinderen. Hoewel kennis in sommige religieuze
gemeenschappen niet erg gewaardeerd werd, staat bij ons onderwijs centraal.
III.5.12 “Chameets en matsa – zelfs het kleinste kruimeltje verbiedt”
In Ma Nisjtana wordt gevraagd naar chameets en matsa. Waarin bestaat het verschil eigenlijk
tussen deze twee broden?
Normaal geldt de regel, dat verboden voedsel wordt opgelost in toegestane materie in een
ratio van 1:60. Bij Chameets gelden andere voorschriften. Als ook maar een klein kruimeltje
Chameets in een enorm vat matsadeeg valt, wordt het hele deeg verboden. Wat is het verschil
tussen Chameets en alle andere verboden voedselsoorten? En wat is het verschil tussen
Chameets en matsa?
Wanneer matsadeeg met rust gelaten wordt, zal het spontaan gaan rijzen en Chameets worden.
Matsadeeg blijft alleen matsa als het bewogen, gekneed, gerold en direct gebakken wordt. De
Halacha vereist doorlopend contact. Matsa wordt het pas wanneer de bakker doorlopend met
de vorm van het deeg bezig is. Chameets daarentegen rijst vanzelf.
III.5.13 Twee Weltanschauungen
Chameets en matsa vertegenwoordigen twee Weltanschauungen. Matsa staat voor de
constante G’ddelijke Voorzienigheid. Niets gebeurt zonder dat G’d het laat gebeuren. Dat er
iets vanzelf zou ontstaan, is ondenkbaar. De kleinste verandering in het universum is G’ds
werk. Chameets is spontane verandering. De grote “Big-Bang” vormt de inleiding op een
proces waar niemand meer vat op heeft. Na de uittocht uit Egypte was het duidelijk dat G’d
alle touwtjes in handen heeft. Zelfs in de meest dagelijkse gebeurtenis is G’ds hand
26
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
herkenbaar. Niets gebeurt zonder dat G’d dat wil. Deze gedachte ligt in de matsa. Anders dan
Chameets is er bij matsa geen sprake van spontane veranderingen. Om te benadrukken, dat
zelfs de kleinste gebeurtenissen niet aan G’ds aandacht ontsnappen, luidt de Halacha dat zelfs
de kleinste kruimeltjes Chameets verboden zijn. Misschien is het daarom dat de matsa “brood
van geloof” wordt genoemd. Matsa leert ons dat er één groot Scheppingsplan is, dat tot de tijd
van de Messias zal voortduren. Behalve onze vrije wil en onze eigen morele beslissingen ligt
alles al vast.
III.5.14 Awadiem hajienoe9
In de Gemara staat een meningsverschil tussen Rav en Sjemoe'eel: de één zegt dat we als
antwoord op de vier vragen het stukje "awadiem hajienoe" moeten zeggen en de ander meent
dat het antwoord het stuk "mitchiela" is (pag. 35).
Beide stukjes spreken over het nederige begin van het Joodse volk, want we willen laten zien
dat het alleen door G'd was dat wij bevrijd zijn en niet omdat de Joden zo goed waren.
Awadiem hajienoe staat letterlijk in de Tora in Dewariem, hoofdstuk 6 zin 21.
Als G'd ons niet uit Egypte had gevoerd, zouden wij nog steeds onderworpen zijn aan de
Egyptische cultuur.
Ook al kennen we alle verhalen over de uittocht, toch is het een mitswa (gebod) om zo lang
mogelijk te vertellen, want het gaat niet zozeer om het weten maar om het herbeleven.
Verder zijn de wonderen van G'd zo diep dat men er gerust een hele nacht over kan vertellen.
III.5.15 “En indien God onze voorouders niet uit Egypte had bevrijd, zouden wij nog
steeds slaven zijn geweest voor Pharao”10
Hoe kunnen wij er zeker van zijn dat wij onszelf nooit hadden kunnen bevrijden uit Egypte?
Het is wel vaker in de geschiedenis gebeurd, dat vrijheid zonder wonderlijke interventie van
Boven verkregen werd.
Toen Mosje opdracht kreeg om het Joodse volk uit Egypte te bevrijden, zei God: “Ik zal ze
vanuit de lasten – siwlot – van Egypte bevrijden” (Sjemot 6:6). Siwlot betekent niet alleen
lasten maar ook tolerantie en verdraagzaamheid. We kunnen de vers dus ook lezen als “Ik zal
ze vanuit de verdraagzaamheid voor Egypte bevrijden”. Gewenning gebeurt namelijk
gemakkelijk, ook onder drukkende omstandigheden. De Joden waren zo gewend geraakt aan
hun slavenstatus, dat ze meenden dat dit normaal was. Bovendien dachten ze wellicht bij
zichzelf: ‘Wat is er zo verkeerd aan het slavendom, onze magen zijn altijd gevuld en we
hebben geen verantwoordelijkheden. Wat hebben we eigenlijk aan vrijheid?’
Inderdaad zonder G’ddelijke interventie zouden we niet vrij gekomen zijn uit Egypte; we
hadden immers geen enkele behoefte aan vrijheid. Een belangrijke eye-opener in onze
moderne tijd! Veel mensen zijn zo gewend geraakt aan hun Galoet-lifestyle dat ze geen
behoefte meer hebben aan vrijheid in ons eigen land. Op ieder moment worden we geacht
onszelf te onderzoeken op de vraag of wij geen waardiger vorm van leven zouden moeten
opzoeken. Spirituele stijging komt niet makkelijk. Een koe in de wei heeft een makkelijker
leven dan een mens, die zich wil ontplooien, wil stijgen en geestelijke groei wil doormaken.
Maar wij staan boven het dier….
9
Ibid., p.27
Ibid., p.27
10
27
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.5.16 Als de Heilige, gezegend zij Hij, onze vaderen niet uit Egypte had geleid, dan
waren wij…en de kinderen van onze kinderen slaaf gebleven van Pharao in Egypte11
We moeten ons realiseren, dat het hoofddoel van de Exodus niet slechts bevrijding van
slavernij was maar veel meer een langzame groei naar dienstbaarheid aan G’d. Ook al zouden
de joden uiteindelijk bevrijd zijn uit hun slavernij, de verheven spirituele hoogten die ze
bereikten bij de uittocht uit Egypte hadden zij nooit kunnen halen op eigen kracht.
Zo krijgt de uitspraak van onze Wijzen, “dat In elke generatie het ieders plicht is zichzelf te
beschouwen als ware hij zelf Egypte uitgetrokken”, een diepere dimensie. Het is niet
voldoende jezelf voor te stellen alsof je persoonlijk bevrijd werd uit de fysieke slavernij. Het
belangrijkste is dat je jezelf moet zien als iemand, die persoonlijk die spirituele transformatie
heeft ondergaan van een nederige slaaf tot een enthousiast dienaar van Hasjeem. Niet de
fysieke of politieke aspecten waren het belangrijkste van de uittocht maar juist het spirituele
component.
III.5.17 “Onze spirituele winst is er nog steeds”
We zitten nog steeds in galoet. Waarom herinneren we de Exodus dan nog? Er was eens een
arme man die plotseling een fortuin won in de loterij. Omdat hij besefte, dat hij nooit had
kunnen leren, huurde hij leraren in en werd hij een wijs man. Elk jaar placht hij de verjaardag
van het winnende lot te vieren. Enige tijd later verloor hij al zijn geld en werd hij weer arm,
maar toch bleef hij de verjaardag van het winnende lot vieren. Mensen om hem heen vroegen
waarom hij toch zo blij bleef om deze dag, ondanks het verlies van zijn hele vermogen. De
man antwoordde: “Het geld is weg, maar de kennis die ik heb verworven, is nog steeds bij
me”. Hoewel we onze politieke onafhankelijkheid, verkregen bij de Exodus, verloren hebben,
is de spiritualiteit, die wij opgedaan hebben bij de Openbaring op de berg Sinaï nog steeds bij
ons. We vieren Pesach zelfs in ballingschap, omdat wij daarmee de spirituele winst van het
hele traject vieren. Iemand, die lang blijft stilstaan bij de Exodus, verdient inderdaad een
pluimpje, omdat hij laat zien dat hij spiritualiteit hoog op zijn prioriteitenlijstje heeft staan.
III.5.18 Van vernedering naar prestige
De Misjna schrijft voor, dat tijdens de vertelling van het verhaal van de uittocht eerst de
aanvankelijk onwaardige situatie van het joodse volk verteld moet worden om daarna hun
prestigieuze bevrijding te beschrijven (B.T. Pesachim 116a). Het vereiste van de Misjna
wordt vervuld door eerst te vertellen dat wij slaven waren en dat G’d ons daarna bevrijdde.
Volgens een andere mening in de Talmoed moeten we vertellen: “Oorspronkelijk waren onze
voorouders afgodendienaren (onwaardige status) maar nu heeft de Alomtegenwoordige ons
gebracht tot zijn dienstbetoon (daaropvolgend prestige). Wat is de reden voor deze specifieke
vorm van vertelling?
De Maharal van Praag legt uit, dat een roemrijke status na een onwaardig begin een uiting is
van G’ds leiding van de geschiedenis. Het loopt parallel met de natuur, waar dingen geboren
of geschapen worden in een onvolmaakte staat en na verloop van tijd volwassenheid bereiken
en meer perfect gaan functioneren. Daarom moest ook het oorspronkelijke licht, dat
geschapen werd op de eerste dag voorafgegaan worden door duisternis, want licht is de
perfectie van de Schepping en het kan niet zijn dat dat direct aan het begin van de schepping
zou ontstaan.
III.5.19 Awadiem Hajienoe12
Verdieping:
11
12
Ibid., p.27
Ibid., p.27
28
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
In Dewariem (6:21) staat: Dan zal U Uw zoon antwoorden: "Slaven waren wij voor Farao in
Egypte en Hasjeem voerde ons uit Egypte met sterke hand".
In de Hagada-tekst staan enkele variaties op de Tora-tekst:
1) "Hasjeem Elokeenoe voerde ons uit" in plaats van enkel: "Hasjeem voerde ons uit";
2) met sterke hand en met uitgestrekte arm.
Deze extra woorden tonen onze bereidheid om G'd in alles te volgen.
Hasjeem is de naam van chessed, de liefde van G’d. Als wij in de Hagada slechts de naam
HaSjeem zouden vermelden, zou het lijken alsof wij Hasjeem alleen maar zouden volgen als
Hij in Zijn vriendelijke gedaante verschijnt. Wij voegen Elokeenoe bij, hetgeen de naam van
G'd als rechter is; zelfs als Hij ons berecht, zijn we bereid om Hasjeem te volgen uit Egypte,
de dorre woestijn in.
Hetzelfde geldt voor ‘bejad chazaka oewizroa netoeja’, allemaal uitdrukkingen van gewoera,
kracht, gestrengheid, dien - berechting, al dit soort dingen zijn wij bereid ook van Hasjeem te
accepteren. Niet alleen de goede dingen maar ook de vervelende.
Daarna gaat de Hagada verder met: "we'iloe lo hotsie haKadosh Baroech Hoe et awoteenoe
miMitsrajiem" - had G'd ons niet uitgevoerd uit Egypte, dan zouden wij en onze kinderen en
onze kinds kinderen, nog steeds onderworpen zijn aan Farao in Egypte.
Dit staat niet in de Tora, maar geeft aan dat we beseffen, dat wij nooit op eigen kracht van de
afgodische Egyptische cultuur waren losgekomen.
En dan eindigt het antwoord met: ook al waren we allemaal chagamiem - van chogma
(inzicht), newoniem - van biena (verstand), jode'iem - van da'at (kennis), ook al waren wij op
elk niveau van kennis volledig op de hoogte van de Tora, desondanks is het een mitswa voor
ons om te blijven vertellen over de uittocht.
En iedereen die daar meer over vertelt is mesjoebach - die verdient een pluimpje.
Het laatste stukje is een soort handleiding - geeft aan hoe je de Seider moet vieren: ook al is
men nog zo knap en weet men alles al, het gaat er op de Seideravond om, dat men de uittocht
opnieuw beleeft, het maakt niet uit of men alles al weet en kent.
Waarom worden er hier drie generaties genoemd?
Om een juiste levensweg te bestendigen zijn er drie generaties nodig, zoals we zien bij het
begin van het Joodse volk. Er waren toen drie Aartsvaderen: Awraham, Jitschak en Ja'akov.
Als er drie generaties echte Geleerden zijn, grootvader, vader en zoon, dan kan men er zeker
van zijn, dat de Tora altijd terug komt bij hun kinderen of kleinkinderen. Het gaat hierbij om
de Joodse continuatie.
Zo staat er ook: "lo jamoesjoe mipiecha, oemipie zaracha, oemipie zera zaracha", de woorden
van de Tora mogen niet uit je mond wijken, niet uit jouw mond, uit die van je kinderen en die
van je kleinkinderen.
Hetzelfde geldt voor de drie intellectuele stadia, chogma (de flits van inzicht) biena (de
uitwerking van die flits) en da'at (de resulterende praktische kennis), die drie moet men
doorlopen, wil men echt op de hoogte zijn.
Wat bedoelen we met: "we zouden nog steeds slaven zijn geweest voor Farao"? Lichamelijk
zouden we ooit wel bevrijd worden, maar geestelijk zouden we er nooit uitkomen.
En ten tweede: wie zegt dat die hele bevrijdingsbeweging überhaupt wel was ontstaan als G’d
de Joden dat hele proces niet hadden laten meemaken? Misschien waren de vrijheidsidealen,
die we de laatste eeuwen meemaken, helemaal niet eens tot stand gekomen zonder de Tora!
"En eenieder die zo veel mogelijk vertelt over de uittocht uit Egypte, verdient een pluimpje";
29
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
‘lesapeer’ - komt van helder maken; eenieder die de uittocht voor zichzelf zo helder als een
saffier kan maken;
‘mesjoebach’ - veredeld; als men de uittocht inderdaad opnieuw kan beleven, is men een
persoon, die een beetje veredeld wordt, die op een hoger niveau terecht komt.
'Wechol hamarbe’ - een ieder die kwantitatief meer verteld, er een mooi lang verhaal van
maakt; sommigen zeggen, dat men na de maaltijd door moet vertellen, niet alleen tot chatsot
(middernacht), maar ook nog daarna.
III.5.20 Ma’asé beRabbi Eliëzer13
De tekst van de Hagada is een richtlijn voor het herbeleven van de uittocht.
Als illustratie wordt de gebeurtenis van de vijf Rabbijnen aangevoerd, die de hele nacht door
seiderden. Alle persoonlijkheden, die in Bné Berak bijeen zaten, hadden iets bijzonders.
Rabbi Akiwa stamde af van geriem (proselieten): zijn voorouders waren nooit in Egypte
geweest. Rabbi Elazar ben Azarja, Rabbi Eliëzer en Rabbi Tarfon waren kohaniem en Rabbi
Josjoe’a was een levi. De priesterlijke klasse was vrijgesteld van slavenarbeid omdat zij zich
bezighielden met het bestuderen van de Tora. Dat zelfs zij toch de hele nacht door
discussieerden over de uittocht was inderdaad opmerkelijk!
III.5.21 De dageraad
Het detail, dat hun leerlingen hen kwamen halen voor het ochtendgebed, kan op verschillende
niveaus begrepen worden. We kunnen het opvatten als een relaas van een feitelijk voorval.
Toch zit er iets dieper achter. De commentatoren wijzen erop, dat de vijf Rabbijnen die avond
in Bné Berak in staat waren geweest de uittocht zó levensecht en helder voor te stellen, dat
hun leerlingen in verrukking en extase uitriepen, dat zij in hun gevoel en beleving de dageraad
van de bevrijding en verlossing reeds ervoeren.
III.5.22 Amar (‘toen zei’)14
Bij het aanschouwen van het lichtende voorbeeld van de Rabbijnen uit Bné Berak raken we in
een verheven stemming. In het stukje daarna drukt Rabbi Elazar ben Azarja ons met onze
neus op de feiten. Hij roept uit, dat hij "als iemand van zeventig jaar" is maar er nooit in
geslaagd is zijn collega's er van te overtuigen, dat over de uittocht uit Egypte ook 's nachts
gesproken moet worden. Ben-Zoma verschijnt ten tonele om te bewijzen, dat dit inderdaad
kan.
Rabbi Elazar ben Azarja was slechts 18 jaar. De standaardverklaring luidt, dat hij overnacht
grijs werd en er uitzag als een oude wijze man. Mystici wijzer er echter op, dat hij inderdaad
70 jaar was. Rabbi Elazar was namelijk een reïncarnatie van de profeet Samuel, die 52 jaar
oud is geworden. Toen hij in een volgend leven achttien jaar oud was, was hij in feite
zeventig jaar.
III.5.23 Ook in geestelijke duisternis?
De inhoud van de discussie tussen Ben-Zoma en de Chagamiem is raadselachtig. Het
standpunt van de Chagamiem, die stellen, dat ‘kol jemé chajega’ betekent, dat er ook in de
dagen van de Masjieach nog over die wonderlijke exodus gesproken zal worden, blijft
onduidelijk met het oog op de vraag of zij het nu eens zijn met Ben-Zoma of dat zij stellen,
dat er 's nachts niet over de uittocht gesproken kan worden.
Kabbalisten leggen uit, dat hier gediscussieerd wordt over de vraag of het in een tijd van
G'dsverhulling en - verduistering, diaspora en geestelijke armoede ook mogelijk is die
bovennatuurlijke ervaringen van weleer opnieuw te beleven. De tijd van ons galoet is zo'n
13
14
Ibid, p.27
Ibid, p.28
30
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
periode van diepe spirituele duisternis (hoewel velen dit niet beseffen!). Met veel opoffering
en inspanning is het mogelijk ons over allerlei hindernissen en belemmeringen heen te zetten
en ons volledig te wijden aan de religie en G'dsdienst. Dit kan, maar direct contact met het
Opperwezen is nog steeds een onbereikbaar ideaal. Dit directe contact was wel mogelijk bij
de uittocht waar de Joden als het ware op G'ds aanwezigheid konden wijzen en uitriepen: "Dit
is onze G'd!". Deze nabijheid is tegenwoordig niet meer mogelijk en op dit niveau wordt de
discussie gevoerd. De Chagamiem zeggen dat dit voorbehouden is voor de tijd van de
Masjieach. Alleen Ben-Zoma was ook in de diaspora, ondanks de gespannen verhouding
tussen G'd en Zijn volk, in staat al deze beletselen te overwinnen en het G'ddelijke overal in
de wereld te zien.
De Talmoed vertelt ons, dat vier mensen levend een kijkje mochten nemen in het Paradijs.
Eén van hen was Ben-Zoma. Hij was in staat door de nevel van G'dsverduistering heen te zien
en kon dus met recht stellen, dat het ook in ons diep depressieve goles mogelijk moest zijn de
Exodus echt opnieuw te beleven.
III.5.24 welo zachiti (‘ik heb niet de verdienste gehad’)15
Ben-Zoma zegt dat wij elke avond en dag de uittocht moeten vermelden. Dit doen wij
dagelijks in de derde Parsja (afdeling) van Sjema, de monotheïstisch geloofsbelijdenis.
Ben-Zoma zegt, dat we de hoop op de verlossing niet mogen opgeven, zelfs niet in de nacht,
in moeilijke tijden voor de het Joodse volk.
De Chagamiem (Wijzen) vragen zich af, of het in de tijd van de Masjieach nog wel zin heeft
om te spreken over de uittocht.
Ze antwoorden: "Ja, omdat zelfs in de tijd van de Masjieach de uittocht uit Egypte heel
belangrijk blijft als beginstadium van de uiteindelijke Messiaanse openbaring”.
III.5.25 Amar Rabbi Elazar ben Azarja16
“De dagen van uw leven, zijn alleen de dagen. Het woordje al de dagen, slaat ook op de
nachten.”
Voor de gemiddelde burger is die ene rustdag in de week bedoeld om nieuwe energie op te
doen voor het werk van de volgende week. Rust is onderdeel van het werk en staat in het
teken van de arbeid. De werkweek is het doel.
III.5.26 Werken om te rusten of omgekeerd?
Volgens onze Chagamiem is het doel van de zes dagen arbeid het vieren van de Sjabbat, het
uiteindelijke doel van de Schepping. Zouden we enkel de bevrijding van slavernij uit Egypte
vieren, dan zouden we dat overdag moeten herinneren, omdat slavenarbeid overdag
plaatsvond. ’s Nachts waren we ook in Egypte vrij, dus zou de Seideravond geen echte
viering van bevrijding zijn. Als we de Egyptische ballingschap echter opvatten als
verdrukking van lichaam èn geest, dan worden de nachten ook betrokken in de herinnering,
omdat de nachten niet alleen maar voorbereidden op het werk. Wanneer het werk het
uiteindelijke doel is, staat de rust volledig in het teken van dagelijkse activiteiten en is het
niets meer dan dat.
III.5.27 Besteding van vrije tijd
Als we niet elke dag tijd vrij maken om na te denken over onze plaats en doel in deze wereld,
zijn we echter nauwelijks mensen. Als we onze avonden besteden aan Tora leren, mediteren
over hogere doelen, of dawwenen dan geven wij ons werk een diepere betekenis. Als we de
hele avond alleen maar voor de TV zitten, doen we dat Goddelijke beeld, waarnaar de mens
15
16
Ibid, p.28
Ibid, p.28
31
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
geschapen is, tekort. Het is niet zozeer de vraag hoe we de dag doorkomen, maar veel meer
wat we van onze avonden en nachten maken. Dáár tonen we waar het ons werkelijk om gaat
in het leven.
III.5.28 Baroech Hamakom (‘gezegend G'd’)17
Tot hier hebben we benadrukt hoe belangrijk het is om zo lang mogelijk door te praten in de
nacht.Nu begint het echte leren. Voordat we gaan leren zeggen we vier berachot
(zegenspreuken).De Seiderleider zegt “baroech hamakom” - gezegend is G’d, de aanwezigen
zeggen “baroech hoe” - gezegend is Hij. Vier maal ‘baroech’ tegenover de vier
zonen.Waarom begint de Hagada met een verhaal over vier soorten kinderen? Omdat we op
deze avond bezig zijn met en bezorgd zijn over het voortbestaan van het Joodse volk. Farao
deed alles om vooral de Joodse kinderen te vermoorden. Daarom begint de Hagada met de
opvoeding van de Joodse kinderen.
III.5.29 “Geprezen is Hij, die Zijn belofte aan het volk Israël nakomt, geprezen is Hij!” 18
Wij zijn dankbaar dat G’d onze koning is. Het verschil tussen aardse en hemelse politieke
macht wordt duidelijk uit de verkiezingsstrijd, en de manier waarop politieke leiders gekozen
worden. Politici beloven een Utopia, en verleiden hun electoraat met prachtige beloften. Ze
zeggen belastingverlaging, volledige werkgelegenheid, minder misdaad en gezondheidszorg
toe voor iedereen. Maar zodra ze gekozen zijn blijkt veel bij het oude te zijn gebleven. G’d is
een ware koning. G’d belooft, maar verdraait de feiten niet. Aan Awraham werd duidelijk van
tevoren verteld, dat het volk eerst zou lijden, voordat ze bevrijd zouden worden uit Egypte.
Politieke leiders zouden er goed aan doen als zij uit dit voorbeeld lering zouden trekken.
Spiritualiteit is waarheid. Geprezen is G’d, die zijn beloften houdt. Daar wij geacht worden
G’ds eigenschappen te imiteren, is de boodschap van de Haggada, dat wij onze beloften na
moeten komen.
III.5.30 De vier zonen19
Over vier soorten kinderen spreekt de Tora: "Echad chagam we'èchad rasja .... één is
verstandig, één is kwaadwillend, en één is eenvoudig en één kan nog geen vragen stellen.”.
Op Seideravond staat de opvoeding van onze jeugd centraal. Joodse continuïteit is alleen
gewaarborgd wanneer onze geestelijke erfenis wordt doorgegeven aan de volgende generatie.
Farao zag dit in: eerst liet hij de jongetjes in de Nijl gooien, daarna probeerde hij het
gezinsleven te verstoren en uiteindelijk wilde hij de volwassenen wel laten uittrekken maar de
kinderen moesten in Egypte blijven (Ex.10:8-11).
G'ds grote liefde voor het Joodse volk heeft uiteindelijk alles ten goede gekeerd. In de
mystieke Tien Sefirot is de vierde sefiera die van chessed, G'ds liefde. Vandaar dat op
Seideravond alles in het teken staat van het getal vier: vier bekers wijn, vier vragen, vier
uitdrukkingen van bevrijding, vier zonen.
III.5.30.A Vier karakters
Jodendom is permanente educatie. De vier zonen uit de Hagada zijn in feite vier typen Joden,
vier persoonlijkheden, die evengoed volwassenen kunnen zijn. Ik zou nog één stapje verder
willen gaan: de vier karakters zijn eigenlijk verschillende aspecten van ieders persoonlijkheid.
Bij tijd en wijle zijn wij wijs, soms kwaadwillend, op andere gebieden zijn wij eenvoudigen
van geest of zijn wij nog niet eens in staat de juiste vragen te stellen. Toch vormen al deze
aspecten één persoonlijkheid en alle vier karakters één volk. De vraag is alleen hoe de
17
Ibid, p.29
Ibid, p.29
19
Ibid, p.29
18
32
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
opvoeding van hoog naar laag doorklinkt, hoe dat G'ddelijke licht zijn weg vindt tot in de
laagste regionen van G'dsverduistering en Joodse onwetendheid.
III.5.30.B De volgorde
In versluierde vorm geeft de Hagada-tekst hier antwoord op. De Hagadavolgorde van de "vier
zonen" is niet logisch: in de Tora-tekst staat de rasja als eerste genoemd (Ex. 12:26) en de
chagam pas helemaal achteraan (Deut. 6:20). Als we een prioriteitenlijst zouden opstellen
naar volgorde van religieus gewicht, belangrijkheid voor de Joodse continuïteit, dan zou de
rasja helemaal onderaan terechtkomen. Niettemin plaatst de Hagada-tekst de rasja direct naast
de chagam en zet er zelfs het verbindende woordje "en" tussen: "één is verstandig èn één is
kwaadwillend". Ook de andere kinderen worden via het verbindende woordje èn aan de
chagam gebonden.
Opvallend is verder, dat de vier bekers wijn op Sederavond zijn ingesteld tegenover de vier
soorten kinderen. Het grootste deel van de vertelling over de uittocht uit Egypte gebeurt over
de tweede beker, die tegenover de rasja staat. Was dat nu wel de bedoeling?
Moet de slechte zoon de meeste aandacht krijgen?
Vrijwel direct na de passage over de vier kinderen gaat de Hagada-tekst ver terug in onze
geschiedenis met de woorden: "oorspronkelijk waren onze voorouders afgodendienaren ". Dit
stukje volgt vríjwel direct op het onderdeel van de vier zonen, omdat de Talmoed zegt dat
men het verhaal van de uittocht uit Egypte moet aanvangen met het nederige begin van het
Joodse volk. De vraag is echter, wat deze inleiding over de afgodische oorsprong van het
Joodse volk te doen heeft met de Seider.
III.5.30.C Ook zondaren behoren tot het Joodse volk
De Talmoed (Sanhedrien 44a) stelt dat hoewel iemand gezondigd kan hebben, hij nog steeds
Joods blijft. Ondanks alles behoudt iedere Jood zijn Joodse nesjomme. Dit wordt aangeduid in
de inleiding op de passage van de vier kinderen, waar staat “èchad chagam we'èchad rasja”.
Het woord ‘èchad’ betekent ‘één’, en geeft aan dat in iedereen, van de eenvoudigste tot de
meest wijze, het gevoel van de Eenheid van G'd aanwezig is. Een bekend voorschrift wil dat
zodra er één van de 600.000 letters in de Tora ontbreekt, de Tora niet meer gebruikt mag
worden om daaruit voor te lezen. Hetzelfde geldt voor de zeshonderdduizend leden van het
Joodse volk. Wanneer er maar één ontbreekt, is het Joodse volk gebrekkig. Daarom moeten
wij ook bij het Seiderverhaal de rasja betrekken. Zou hij niet bij de viering van de uittocht
betrokken zijn, dan zou er iets missen aan de eenheid van het Joodse volk. Eigenlijk is het zo,
dat wij bij het Seiderverhaal ons in hoofdzaak richten tot de rasja, omdat juist hij buiten de
boot dreigt te vallen.
Dit verklaart ook, dat de rasja naast de chagam staat, want alleen de chagam kan de rasja van
zijn desinteresse afhelpen. Alleen de uiterst goede is in staat het extreem slechte te helen en te
helpen.
Voorgaande geldt ook intra-psychisch. Want iedere chagam draagt een rasja in zich. De
Talmoed verklaart, dat iedereen die groter is dan zijn naaste, ook meer neigt tot het 'slechte'.
Daarom staan ook alle volgende zonen met zo'n verbindende waw (èn) in relatie tot de
chagam. Want juist de chagam is in staat alle volgende categorieën Joden te helpen, door zijn
kennis en leiding. Hierdoor kunnen alle Joden een eenheid vormen, die nodig is voor het
vervolg op de Uittocht uit Egypte, het ontvangen van de Tora.
Maar wat bedoelt de Hagada dan met de uitspraak dat indien deze rasja in Egypte was, hij niet
bevrijd zou zijn? Wij willen hem hiermee niet de toegang tot het Jodendom ontzeggen.
Integendeel. Deze uitspraak gold alleen vóór het geven van de Tora op de berg Sinaï. Na de
Tora-wetgeving, toen G'd Zelf aan iedere Jood zei: 'Ik ben jullie G'd' is het idee ontstaan dat
iedereen voor eeuwig onlosmakelijk verbonden is met het grotere geheel van het Joodse volk.
33
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Dit legt ook uit, waarom het belangrijkste deel van de Seider zich richt op de tweede zoon, de
rasja. En over de vijfde zoon, die niets van het Jodendom weet en zich op geen enkele wijze
verbonden voelt met onze voorouders, Awraham, Jitschak of Ja'akov, spreken we bij het
stukje van “oorspronkelijk waren onze voorouders afgodendienaren”. Nog voor het begin van
het Joodse volk was er toch al een oorsprong te vinden, en daar kan iedereen zich mee
verbonden voelen.
Pas na de bespreking van de positie van de rasja en de vijfde zoon, is het zinnig om verder te
gaan praten over de uittocht uit Egypte. Het doel van de voor-Seider, het vertellen over de
uittocht, is om de weg te bereiden voor de komst van de Masjieach. En die kan pas komen
nadat alle Joden zich verenigd hebben.
III.5.30.D Schema van volgordes:
Hagada-volgorde: Tora-volgorde:
1. Chagam (wijze) 2. Rasja (Ex. 12:26)
2. Rasja (slechte)
4. Sje'eeno jodee'a lisjol (Ex. 13:8)
3. Tam (eenvoudige) 3. Tam (Ex. 13:14)
4. Sje'eno jode'a lisjol 4. Chagam (Deut.6:20)
(kan nog geen vragen stellen)
Volgorde qua belangrijkheid
1. Chagam
3. Tam
4. Sje'eno jode'a lisjol
2. Rasja
De vier zonen zijn eigenlijk vier soorten (volwassen) mensen. De chagam is de Jood die wil
leren en de macht van de Tora, van G'd erkent. De tam is de eenvoudige, maar gehoorzame en
gelovige Jood, die niet veel weet maar de instructies van de chagam volgt. De rasja komt in
opstand tegen de autoriteit van zijn leraren, de Tora en G'd. Hij denkt dat hij zelf kan bepalen
wat goed en wat slecht is. De sje'eno jode'a lisjol doet volledig zijn eigen zin, hij hoeft
niemand iets te vragen.
III.5.30.E Chagam: “De wijze zoon, wat zegt hij?”
Het antwoord aan de wijze zoon is dat “men niets mag eten na het Pesach-lam”. Het Pesachlam is het symbool van onze geestelijke bevrijding. Daarom moet de smaak van de geestelijke
verworvenheden bij ons blijven, zolang mogelijk. Natuurlijk worden we door allerlei aardse
beslommeringen afgeleid. Niettemin realiseren we ons, dat we onze geestelijke schatten
daarvoor niet mogen inleveren. We hebben een constante herinnering nodig aan de uittocht uit
Egypte.
III.5.30.F Wat zegt de chagam? Wat zegt de chagam anders dan de rasja?
De chagam zegt: "ma ha'edot vehachoekiem vehamisjpatiem asjer tsiwa Hasjeem Elokeenoe
etchem". Zijn vraag lijkt bijna gelijk aan de vraag van de rasja!
Er zijn echter drie verschillen tussen de vraag van de chagam en de vraag van de rasja:
1) etchem betekent: jullie, met mij erbij;
2) hij heeft het over Hasjeem Elokeenoe, onze G'd;
3) hij specificeert het zo, dat hij laat blijken, dat hij zich er goed mee bezig heeft gehouden edot, choekiem en misjpatiem.
34
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Edot zijn wetten, die getuigen over een historische gebeurtenis: het eten van matsot is een
getuigenis van het feit dat we uit Egypte zijn gered met grote snelheid, zodat het deeg niet kon
rijzen. Choekiem, zijn onbegrijpelijke wetten, zoals bij het Pesachoffer, dat de botten ervan
niet gebroken mochten worden.
Misjpatiem (de sociale wetten) ziet men ook in de Seider, bijvoorbeeld het uitnodigen van
iedereen aan het begin “kol dichfien jete vejechol”, iedereen die hongerig is, kan komen en
eten.
Alle drie aspecten zijn in de Seider aanwezig en daarom vraagt de chagam wat de edot,
choekiem en misjpatiem zijn.
‘weaf ata emor lo’ – de ouders moet nog toevoegen aan het antwoord, dat aan de chagam
gericht in de Tora staat (Dewariem 6:21) en dat men geacht wordt te kennen. 'Weaf ata’ niet
alleen de Tora, maar ook jij moet tegen hem zeggen "kehilchot Pesach".
III.5.30.G Wat wil zeggen: ‘kehilchot haPesach’?
Letterlijk betekent het: "zoals de wetten van Pesach" en dat is: "één maftierien achar haPesach
afikoman" "je mag na het Pesachlam geen nagerecht meer gebruiken".
Tegenwoordig is er geen Pesachoffer meer; het Pesach-offer is vervangen door de
afikoman-matsa (letterlijk betekent dit afikoman toetje). Ter herinnering aan het Pesachoffer
eten wij het afikoman.
Wat wil de Hagada nu feitelijk aan de chagam meegeven?
Hier zeggen we de chagam dat er niet alleen een Schriftelijke leer is, maar ook een
Mondelinge leer - de Misjna. En we nemen één van de laatste misjnajot (bepalingen) uit
masechet (traktaat) Pesachiem, waar staat dat je geen toetje mag eten na het Pesach-offer; met
andere woorden, we laten hem de hele ‘scope’ zien van de halacha, de Joodse wet.
III.5.30.H "Kehilchot Pesach" - wat is halacha?
Halacha betekent ‘gaan’ - onze gang door de historie van de mensheid, het gaan van Klal
Jisra'eel naar aanleiding van Pesach. De bedoeling is niet dat we een interessant historisch
verhaal vertellen. De bedoeling is dat we onze hele gang door de geschiedenis, vanaf Pesach
tot op heden doornemen en hem ook laten zien dat dat patroon van galoet en bevrijding
(jetsiat Mitsrajiem) zich steeds herhaalt, onder steeds weer andere omstandigheden. Het
patroon van galoet en bevrijding is een eeuwig durende beweging, die het Joodse volk op zijn
hele weg door de geschiedenis begeleidt (dat is "kehilchot Pesach").
We zeggen hem ook nog dat we niets mogen eten na dat Pesach-offer. Het Pesachoffer
herinnert eraan dat Hasjeem juist het Joodse volk heeft uitverkoren, alhoewel het Joodse volk
niet zoveel bijzonders was in Egypte.
Bij de doorgang door de gespleten Schelfzee zeiden de Engelen tegen G'd: "Waarom redt U
de Joden in de jam soef? De Egyptenaren en de Joden zijn beiden afgodendienaren!".
Desondanks zijn de Joden gered, omdat ze kennelijk iets meer hadden dan de Egyptenaren.
We hadden in ieder geval een toekomst.
En dat is het idee van ‘na het Pesach-offer - na de herinnering aan het Pesach-offer - mag je
geen toetje meer eten’. Die smaak van dat speciale Pesach-offer, die speciale uitverkiezing
moet bij ons blijven voor de rest van het jaar. Het gaat hier om de symboliek ervan, die
speciale uitverkiezing, dat gevoel een speciale opdracht te hebben, onze speciale taak, die bij
ons moet blijven.
We eten geen toetje na het Pesach-offer, zodat die “smaak van de uitverkiezing” niet
verdwijnt.
35
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.5.30.I “Leg hem de halachot van Pesach uit”
Het antwoord aan de chagam, de wijze zoon, bestaat uit een diepteanalyse van de halachot
(voorschriften) van het korban-Pesach, het Pesach-offer.
Dit is moeilijk te begrijpen! Eigenlijk moesten we vertellen over de uittocht uit Egypte?! Hoe
kunnen we deze verplichting vervullen door over het Pesach-offer te vertellen?
III.5.30.J Twee soorten wonderen
Volgens Rabbi Jitschak Hutner bestaan er twee soorten wonderen. Er zijn wonderen die
belangrijk zijn voor de verheffing van het niveau van het Joodse volk of voor de verspreiding
van de Tora. Het tweede soort wonderen zijn meer persoonlijke wonderen, die niet het hele
Joodse volk aangaan. Het eerste soort wonderen heeft een veel verrijkender betekenis. Alle
uitvloeisels en consequenties daarvan zijn deel van dat wonder zelf.
Het tweede soort wonderen is heel beperkt qua doelstelling. Zodra het doel bereikt is, blijft er
geen spoor of effect van over. De wonderen bij de uittocht van Egypte waren niet eenmalig.
Het doel was niet om de Nijl in bloed te veranderen, de oogst van de Egyptenaren te
vernietigen of de eerstgeborenen te doden. Uiteindelijk ging het om een langduriger effect. De
voorschriften van Pesach vormen zo een voorbeeld van een spiritueel gevolg van de
wonderen. Daarom zijn ze onderdeel van de wonderen zelf en is een discussie over de
voorschriften van het Pesach-offer alsof we over de uittocht van Egypte zelf spreken.
III.5.30.K Rasja: “De slechte zoon, wat zegt hij?” 20
Rasja (de slechte)
"ma ha'awoda hazot lachem" - wat is deze dienst voor jullie?
"lachem velo lo" - hij stelt zich erbuiten.
Jezelf buiten het Joodse volk positioneren is als het bestaan van G'd ontkennen; het Jodendom
kent geen kluizenaarsleven. Jodendom wordt in de gemeenschap beleefd.
Wat vraagt de rasja nou eigenlijk met:
"ma ha'awoda hazot lachem?". De nadruk ligt op awoda. De rasja zegt: "het Joodse
gedachtegoed is allemaal prachtig, in de geest en theorie. Maar wat is die awoda, waarom is
het nodig om al die praktische mitswot te doen?".
Er zijn mensen die zeggen: “de ideeën van het Jodendom zijn mooi, maar moeten we alles
ook echt in praktijk brengen? Dat is de vraag van de rasja. Een typisch moderne vraag. De
essentie van het Jodendom is het doen. Daar protesteert hij tegen: “De achtergronden, daar
ben ik het mee eens, maar dat doen, is dat wel zo nodig?”
Het antwoord aan de rasja is niet dat we voor hem wel een compromis zullen sluiten met het
Jodendom om hem zo dichterbij te halen. Het antwoord aan hem is: "hakhé et sjinav" - maak
zijn tanden stomp. Het eerste antwoord is een harde reactie. De bedoeling is om hem hiermee
te shockeren en hem te doen beseffen dat hij op de verkeerde weg is. Daarna kunnen we
sympathieker worden, maar eerst moet er heel erg duidelijk worden gemaakt dat hij helemaal
op de verkeerde weg is. Dit is de aanpak zoals de Tora die voorstelt.
‘Ba'avoer ze’, vanwege die tastbare, concrete mitswot, die hier slaan op matsot en maror (en
het Pesach-offer in de tijd van het Beet Hamikdasj), juist vanwege mijn bereidheid om de
mitswot praktisch uit te voeren, heeft Hasjeem mij (ons) uitgevoerd.
20
Ibid., p. 32
36
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.5.30.L Dichterbij halen
Is er hier sprake van een soort van exclusiviteitgedachte? Of is er misschien toch iets anders
aan de hand?
Men zou kunnen antwoorden dat hij zo behandeld moet worden om hem te shockeren, zodat
hij met een mond vol tanden zit. Maar dit is niet het belangrijkste. Waar het om gaat is hem
proberen terug te winnen voor de Joodse zaak. We willen zeggen: op de manier waarop jij nu
doet en denkt, zo hoor je er niet bij. Niet, dat wij de hele mens ‘rasja’ verwerpen. Ook de rasja
hoort erbij en zit aan bij de Seider. In principe is hij bij het Jodendom betrokken. De ‘rasja’
uit de Hagada, wiens "tanden stomp gemaakt moeten worden", slaat niet zo zeer op een
bepaald persoon maar eerder op een slechte karaktertrek, die bij iedereen (bij tijd en wijle)
voorkomt.
III.5.30.M Een apikores maakt een statement
De rasja heeft kennis, de echte apikores (ketter) is iemand die vrij veel geleerd heeft. Hij
verwerpt alleen de autoriteit van de Chagamiem, onze Wijzen. Daarom staat in de Hagada als
tegenstelling tussen de twee ‘volwassen’ kinderen niet tsaddiek en rasja, maar chagam en
rasja.
Dit betekent, dat de rasja de autoriteit van de chagam(iem) – de wijzen - verwerpt. De rasja
toont, dat hij "goed en kwaad" in zijn leven zelf wel bepaalt.
De rasja heeft zijn beslissingen al genomen, hij ziet weinig in al die Hemelse woorden en
gedachten. Zijn houding is meer zoiets van “Waar hebben we dit hele ritueel voor nodig?
Maak er een onafhankelijkheidsdag van, hou een parade, ontsteek wat vuurwerk, maak een
gezellige bevrijdingsfeest, maar ga dan terug naar de realiteit van alledag en vergeet het voor
de rest van het jaar!”. De rasja maakt eerder een statement dan dat hij iets vraagt.
III.5.30.N Tegen dovemansoren
Het heeft weinig zin om met hem te gaan discussiëren, omdat hij niet wil luisteren. We
zeggen dan tegen deze figuur: “Velen zoals jij waren er in Egypte. Ze weigerden Mosjé te
volgen in de woestijn. Maar er waren ook mensen die Mosjé wèl volgden en die uiteindelijk
vervielen tot de afgoderij van het Gouden Kalf. Later waren er mensen, die klaagden over het
manna en riepen, dat ze terug wilden naar Egypte waar ze vis, uien, knoflook en meloen
kregen. Weer anderen riepen tijdens de woestijnreis dat ze een nieuwe leider zochten en terug
wilden naar Egypte. Misschien was jij ook wel uit Egypte weggetrokken, maar echt bevrijd
zou je niet zijn. Je zou de slavenmentaliteit van onderwerping aan de materiële aspecten van
het bestaan hebben meegenomen”.
III.5.30.O “Maak zijn tanden stomp” - Harde Liefde21
Waarom zijn wij zo hard tegen deze rasja? Soms moet je harde maatregelen nemen. Wanneer
een kind zichzelf dreigt kapot te maken, moeten de ouders de strategie van “harde liefde”
toepassen. Hard omdat het hard is voor het kind, liefde omdat het om het welzijn van het kind
gaat. Wanneer een kind het verkeerde pad op dreigt te gaan, kunnen alleen maar extreme
maatregelen helpen.
III.5.30.P “Pesach en Soekot: verschillende soorten slechte mensen”
Op Soekot nemen wij vier plantensoorten, waarbij de beekwilgentak de rasja (de slechterik)
symboliseert. De beekwilgentakken zijn op Soekot een deel van de plantenbundel. De rasja
wordt op Pesach echter verworpen; waarom maken we dit verschil? De rasja op Soekot is een
deel van de bundel en verenigt zich met de rest van het volk. Ook al is hij het niet met ze
21
Ibid., p. 32
37
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
eens, is dít juist zijn verlossing: het gevoel van éénheid met het totaal. De rasja van Pesach die
alles verwerpt, sluit zichzelf uit van de gemeenschap. We hoeven niet allemaal op grote
geestelijke hoogten te staan, maar zolang de rasja zich nog associeert met ons volk, is er hoop
dat hij uiteindelijk de goede weg op zal gaan.
III.5.30.Q Als hij daar zou zijn geweest, zou hij niet bevrijd zijn
Hoe weten we zo zeker, dat de Rasja bij de Exodus niet bevrijd zou zijn? Misschien zou door
alle wonderen zijn houding veranderd zijn?! De joden die Egypte hebben verlaten, waren toch
ook niet allemaal zulke voorbeeldige tsaddiekiem (heiligen)?! Toch waren velen in staat om
hun negatieve houding te laten varen.
III.5.30.R Terug in de tijd
Rabbi Jechezkeel Abramsky verwijst ons naar een Talmoed (B.T. Berachot 38a): “We lezen
in de Tora ‘u zult weten dat Ik Hasjeem, uw G’d ben, Die u uitneemt (hamotsie) van onder de
lasten van Egypte’” (Sjemot 6:7). Volgens de Talmoed is het woordje hamotsie verleden tijd.
Daarom vertaalt de Talmoed het vers als volgt: “Nadat ik je uit Egypte heb gehaald, zal Ik iets
voor jullie doen dat jullie ervan zal overtuigen, dat Ik het was die jullie heeft weggehaald uit
Egypte”. Het slaat op het geven van de Tora op de berg Sinaï. Toen konden de joden
terugkijken in de tijd en realiseerden ze zich, dat het uiteindelijk G’d was, die achter alle
gebeurtenissen bij de Exodus zat.
III.5.30.S Cynisch en koud
Onbegrijpelijk! Nadat ze alle Tien Plagen en wonderen hadden gezien waren de joden nog
steeds niet zeker dat het G’ds hand was, die verantwoordelijk was voor de bevrijding. Pas bij
de Sinaï werden ze zich daarvan bewust! Rav Abramsky legde uit, dat alle wonderen
weggerationaliseerd kunnen worden. Alleen heel gevoelige personen kunnen de Hand van
G’d overal in aanwijzen. Het karakter van de Rasja is in de eerste plaats vijandig en cynisch:
“Wat voor een nut heeft deze dienst voor jullie?”. Met zo’n houding kan men zelfs getuige
zijn van alle wonderen bij de Uittocht uit Egypte zonder ook maar enigszins te veranderen.
Zulke mensen zouden het niet waard zijn om bevrijd te worden.
III.5.30.T “Wat is deze dienst voor jullie” – Ma ha’awoda hazot lachem22
Het woord ‘awoda’ wordt in de Tora gebruikt om in het algemeen de G’dsdienst aan te geven.
Er bestaat echter één mitsva, die altijd als zodanig ‘awoda’ wordt genoemd. Dit is de mitsva
van het Pesach-offer (zie Sjemot 12:26 en 13:5), waarin wij met enorme
opofferingsgezindheid ons in dienst stelden van G’d.
Wat is er zo speciaal aan het offer van Pesach dat dit de awoda (dienst van G’d) bij uitstek is?
Rabbi Jitschak Hutner wijst in dit verband op een meningsverschil omtrent de mitsva (gebod)
van geloven in G’d. Volgens Maimonides is dit één van de 613 mitswot terwijl dat volgens
anderen niet als aparte mitswa geteld kan worden omdat het bestaan van G’d de basis vormt
voor alle andere mitswot. Geloven in G’d is dus geen onderdeel van de mitswot maar ‘slechts’
de basis. Hoe het ook zij, de mitswa van geloven in G’d is essentieel anders dan de 612
andere geboden uit de Tora.
III.5.30.U Bevestigen en uiten
Hier gaat het om een ander concept van G’dsdienst. Een klein halachisch uitstapje kan dit
illustreren. Wil iemand eigenaar worden van een bepaald voorwerp dan moet hij hierover een
22
Ibid., p. 32
38
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
‘kinjan’ maken, d.w.z. uiting geven aan zijn status van eigenaar door een beheershandeling
over het object te verrichten. Hoewel de eigenaar veel met het object zal werken, heeft de
eerste beheershandeling toch een speciale betekenis.
De bedoeling is anders. Door de eerste beheershandeling wordt de relatie tussen eigenaar en
voorwerp vastgelegd, terwijl alle volgende handelingen slechts manifestaties en uitingen zijn
van deze relatie.
Dezelfde verschillen bestaan in onze relatie tot G’d. De eerste mitswa – geloven in G’d – stelt
vast, dat wij dienaren van G’d zijn. Alle andere mitswot zijn uitingen van de eerder beklonken
onderdanigheidrelatie of hechting.
III.5.30.V Fundamentele relatie
Gelijk geloof in G’d de basis vormt voor alle mitswot, vormt de uittocht uit Egypte op
gemeenteniveau de basis, waarop alle latere godsdienstigheid gebaseerd was. Bij de uittocht
werden de joden dienaar van G’d. Gedurende de seideravond beleven we de uittocht opnieuw.
De mitswot van de seideravond zijn de instrumenten, waardoor wij onszelf wederom in dienst
van G’d stellen. Ieder jaar opnieuw worden wij weer even met de neus op de feiten gedrukt:
“Vanavond treden wij opnieuw in vaste dienst bij het Opperwezen.”
III.5.30.W De eenvoudige23
De tam krijgt ongeveer hetzelfde antwoord als de chagam in de Tora.
De ‘tam’ is goedwillend, eigenlijk een chagam in spé. Na een tijdje zal de tam uitgroeien tot
een chagam, mits hij goed begeleid wordt.
III.5.30.X “De simpele zoon, wat zegt hij?”24
Het antwoord aan de simpele zoon luidt: “Met sterke hand heeft G’d ons uitgevoerd uit
Egypte, uit het slavenhuis”. De sterke hand slaat niet zozeer op de dwang tegen Pharao, maar
meer op het feit dat vele Joden gedwongen moesten worden Egypte te verlaten. Ze hadden
niet zo door, dat vrijheid te prefereren was boven slavernij. Deze mensen zijn niet in staat zich
te bevrijden uit hun beperkende omgeving en vrezen spirituele groei. Geestelijk stijgen stoort
hun tevreden rust, hoewel ook zij wel zullen toegeven, dat hun levensstijl niet helemaal past
bij hun status als creatuur, dat geschapen is naar het beeld van G’d. De simpele zoon, die in
ieder geval de vraag kan stellen, dat het vanavond anders is dan alle andere avonden is
wellicht bereid om het antwoord te accepteren en zijn reis naar onbekende hoogten te
aanvaarden.
III.5.30.Y Sje'eeno jodee'a lisjol (hij, die niet kan vragen) 25
Hij, die niet kan vragen krijgt toch een antwoord. D.w.z. we begeleiden hem op de weg van
het Jodendom. Hij krijgt hetzelfde antwoord als de rasja, want als hij niet goed opgevoed
wordt, wordt hij vanzelf een rasja. Zijn opvoeding begint met het laten zien van allerlei
tastbare mitswot, zoals de matsa en de maror.
Dit betekent ‘ba'awoer ze’ vanwege dit. Iets aanwijzen: zè – dit. We beginnen hem op te
voeden door de dingen te laten zien.
De sje'eno jodee'a lisjol is een rasja in spé. De rasja weet, maar rebelleert en verzet zich tegen
de autoriteit van de Tora. De sje'eno jodee'a lisjol is al zo ver verwijderd van het Jodendom,
dat hij niet eens meer zinnige vragen kan stellen. Dit is echter geen vrijbrief om hem maar
links te laten liggen: ‘at petach lo’.
23
Ibid., p.33
Ibid, p.33
25
Ibid, p.33
24
39
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Iedereen moet hem "openen" - het verlangen bij hem los maken om iets te willen leren en
dichter bij het geloof te willen komen. De chagam is bij uitstek geschikt voor deze taak.
Daarom staan ze bij elkaar in de vierluik van de vier zonen.
III.5.30.Z “En het kind dat niet kan vragen, moet jij de mond openen” 26
Helaas zijn er veel mensen, die niets weten te vragen. Niets stimuleert hun nieuwsgierigheid.
Ze denken nooit na over hun doelen in het leven. Hun hele leven bestaat uit werk, rust,
ontspanning en plezier. Iedere boodschap van iets Hogers stuit op dovemansoren. Iedereen,
die iets oppert over het doel van het leven, is een fanatieke zendeling. Het enige dat wij
kunnen doen is wachten op een goede gelegenheid, die hem dwingt om de futiliteit van zijn
leven in te zien. Zolang hij niet door de omstandigheden met zijn neus op de spirituele feiten
wordt gedrukt, is hij gedoemd in de vicieuze cirkel van zijn verslaving aan zijn dagelijkse
bezigheden rond te blijven dwalen. We moeten wachten tot er een crisis plaatsvindt, die hem
wakker schudt uit de roes van zijn zelfingenomen leven.
Toch mogen we niet blijven stilzitten. Ook deze figuur moet gewezen worden op de spirituele
grandeur, die wij meemaakten bij de Uittocht en die wij dagelijks kunnen ervaren bij het leren
van de Tora. Er is meer onder de zon dan alleen maar onze aardse pleziertjes. Wij zijn meer
dan wat de Psalmist noemt: “Zij zijn als dieren, op wie zij gelijken” (49: 21). De boodschap
van Pesach is om ons te verheffen boven deze vernederende situatie.
III.5.31 Jachol (‘ik had kunnen denken’) 27
‘Jachol’ wordt vastgesteld wanneer we moeten praten over de uittocht uit Egypte.
1) Ik had kunnen denken vanaf Rosj Chodesj Niesan, want toen gaf G'd aan Mosjé opdrachten
over Pesach, en begon Mosjé de wetten van Pesach te leren;
2) ik had ook kunnen denken: ‘bajom hahoe’ die dag, d.w.z. erew Pesach, want toen werd het
Pesach-offer geslacht.
Daarom staat er ‘ba’avoer ze’ wegens dit. Ik moet pas vertellen als de matsa en maror voor
mij liggen, en dat is pas 's avonds 14 Niesan, de Seideravond.
We moeten 's nachts vertellen, omdat dat het moment was van de plaag van de
eerstgeborenen, dat het begin vormde van de uittocht.
III.5.32 “Alleen wanneer matsa en maror voor je liggen”
Waarom hebben we al die voorschriften en verboden zo nodig? Enkel nadenken over de
Uittocht uit Egypte kan wel tot diepe inzichten leiden maar hoeft niet bij te dragen aan onze
spirituele groei. We moeten ook droge matzes eten om te beleven hoe het goedkope
slavenvoedsel voelde. We moeten de bittere kruiden proeven om die bitterheid aan den lijve te
ondervinden, voordat we ons kunnen identificeren met onze voorouders. Het gaat om
emotionele verandering en die wordt alleen bewerkstelligd door praktische handelingen en
duidelijke aanwijsbare objecten, die voor ons liggen.
III.5.33 Inzicht komt wel
Matsa en Maror voor ons herinneren ons aan de verklaring aan het begin van onze
volkswording: Na’ase Wenisjma -“we zullen doen en we zullen begrijpen”. Wachten tot het
intellectuele inzicht doorbreekt duurt te lang; we hebben de geboden als daden in ons
dagelijkse, daadwerkelijke leven aanvaard. Misschien zullen we later de diepere
achtergronden ervan eens begrijpen.
26
27
Ibid., p. 33
Ibid., p.35
40
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Jachol28
Verdieping:
Wat is nou eigenlijk de chiddoesj (het nieuwe) in dit stukje, welke nieuwe feiten staan hier,
die we nog niet wisten?
Vóór Matan Tora (het geven van de Tora) was een matsa nog helemaal geen mitswa, het was
alleen maar een plat stuk brood, en een korban Pesach was niets bijzonders, alleen maar een
lammetje, en maror was nog geen maror, alleen maar bitter kruid. Matan Tora heeft al deze
dingen tot mitswot gemaakt, heeft bepaald, dat een varken en een paard treife dieren zijn en
dat een koe koosjer is. Materiële zaken hebben bij Matan Tora een religieus stempel
gekregen. Er zijn in de wereld dingen die wel en dingen die niet in aanmerking komen om
‘Joods’ (koosjer) te worden. De wereld wordt verdeeld in koosjer (geschikt) en niet-koosjer.
Dat wil zeggen: voor Matan Tora waren de mitswot alleen maar persoonlijke verplichtingen,
na Matan Tora is heiligheid ook in de zaken zelf gaan zitten, hebben de zaken zelf een
kedoesja gekregen. Een stuk perkament, oorspronkelijk een koeienhuid, beschreven met inkt,
is een Sefer-Tora (kedoesja) geworden. Dat is het essentiële verschil met vóór Matan Tora.
Bij de uittocht uit Egypte ontstond het Joodse volk. Het specifieke van het Joodse volk is, dat
ze mitswot kregen in deze wereld, dingen hier die kadosj zijn of niet-kadosj (teefa of tamee)
zijn.
Ik kan de mitswa van de uittocht pas doen als ik dingen voor me heb, die Hakadosj Baroech
Hoe als mitswot heeft bestempeld, met andere woorden: concrete objecten. Hasjeem kan
wonen zelfs in de meest aardse, materiële realiteit en dat zien we in die dingen die kadosj
worden, concrete objecten, die tot mitswot worden verheven.
III.5.34 Mitchiela - "in het begin"29
Dit stukje herinnert ons aan onze afgodische afkomst. Het komt na de vier zonen, want hier
wordt de vijfde zoon besproken, die niet aanwezig is op de Seider, en niet of nauwelijks weet
dat hij een Jood is. Ook hij kan bij het Joodse volk geteld worden want wij stonden
oorspronkelijk even ver van G'd. Het stuk behandelt verder hoe het Joodse volk zich
ontwikkeld heeft tot een volk van G'd. Eerst moest een geschikte plaats gevonden worden,
daarom bracht G'd Awraham over naar Israël. Alleen daar kan het Jodendom voor de volle
honderd procent gedijen.
Bovendien gaf G'd meerdere kinderen aan de awot (voorvaderen). De besten zouden de
traditie voortzetten. Jitschak en Ja'akov zouden de basis vormen van het Joodse volk. Verder
moest het Joodse volk verheven worden door de slavernij in Egypte om tot een geschikt volk
voor de Tora te worden.
III.5.35 Ja’akov en Esau
Ja’akov en zijn kinderen trokken naar Egypte om de last van de Egyptische slavernij op zich
te nemen en uiteindelijk geschikt te worden voor het juk van Kabbalat haTora (de ontvangst
van de Tora); zij hebben de last gedragen en daardoor ook het recht verkregen op een leven
volgens de Tora. Hier wordt geschetst hoe de Tora binnen de stam van Ja'akov is gebleven.
Geprezen is Hasjeem, die zijn belofte gestand heeft gedaan; de belofte dat via Jitschak de
Joodse traditie zou worden voortgezet, heeft Hij gestand gedaan aan Jisra'eel, aan Ja'akov.
Dus niet zo zeer aan het Joodse volk, maar veel meer aan Ja'akov; dat Hij Ja'akov heeft
uitgekozen en niet Esav.
28
29
Ibid., p. 35
Ibid., p. 35
41
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.5.36 Beracha van continuatie
De sympathie van Jitschak ging eigenlijk uit naar Esav. Esav was een schijnheilige hypocriet;
het lukte hem om Jitschak de indruk te geven dat hij hard zijn best deed om heel vroom te
leven, want Jitschak wilde hem de zegen geven. Jitschak had aan hem de meeste aandacht
gegeven, in hem het meest geïnvesteerd, daarom hield hij ook zo veel van hem. Esav was
voor Jitschak het "zorgenkindje", waarin hij heel erg veel geïnvesteerd had, en waarmee hij
veel meer op had. Jitschak had het gevoel bij Esav, dat die de hele tijd met zijn jeetser hara
(slechte neiging) aan het vechten was. Ja'akov had het makkelijk, “die had geen jeetser hara,
die zit te leren en daar hoeven we ons verder geen zorgen over te maken”. Daarom wou
Jitschak de beracha aan Esav geven, want hij had die beracha ook nodig. Dat was de visie van
Jitschak.
Toch ging de beracha - het voortzetten van de Joodse traditie - uiteindelijk naar Ja'akov.
Daarvoor zijn we dankbaar in het volgende stukje.
III.5.37 “Oorspronkelijk waren onze voorouders afgodendienaren”30
Waarom zou onze Hagada moeten beginnen met de (voor)ouders van Awraham Awienoe, en
refereren aan gebeurtenissen die lang vóór de Egyptische ballingschap lagen? Afgodendienst
is niet zozeer het buigen voor stukken hout, metaal of klei. Het is ondenkbaar, dat mensen
geloven dat deze dode objecten, die ze zelf geproduceerd hebben, goden zijn die
bovennatuurlijke krachten bezitten.
III.5.38 Autoriteit zonder eisen
Afgodendienst wordt in de Talmoed als volgt gemotiveerd: “De Joden wisten dat al deze
beeldjes niets betekenden, maar zij misbruikten de afgoderij om verboden relaties toe te
staan” (B.T. Sanhedrien 63b). Iemand die de verlangens van zijn hart wil rechtvaardigen en
zijn schuldgevoel wil sussen, zoekt een simpele oplossing. Hij stelt een autoriteit over zich
aan die de teugels zo laat vieren, dat alles door de beugel kan. En wanneer deze autoriteit
maar voldoende aanzien heeft, is zo ongeveer alles toegestaan. Wat kan beter als “god”
dienen dan een beeldje dat ethische standaarden dicteert, die we zelf verzonnen hebben? Het
verschil tussen Tora en afgoderij is zeer basaal. Volgens de Tora schiep G’d de mens en gaf
Hij hem opdrachten hoe hij zich moest gedragen. In de wereld van afgoderij creëert de mens
zijn eigen goden en dicteert hij wat hij graag wil horen.
III.5.39 “Slaven waren wij”- “Onze voorouders waren afgodendienaren” 31
“In het begin waren onze voorouders afgodendienaren”. Het is eigenlijk een kwestie van
nadruk. Volgens de opinie dat we moeten beginnen met het stuk: “Slaven waren wij voor
Pharao in Egypte” is dit de beste tekst, omdat het verwijst naar een totale slavernij van
lichaam en geest. De tweede opvatting stelt dat dit misleidend is, omdat het er op lijkt dat we
hoofdzakelijk onze bevrijding uit de gevangenschap zouden vieren. We zouden wellicht
vergeten, dat belangrijkste bevrijding de geestelijke vrijheid was. Daarom beginnen we bij
onze nederige oorsprong. We stellen, dat we afstammen van afgodendienaren, mensen die
voornamelijk hun instincten leken te volgen.
Awraham kon de tirannie van passie en lust ontstijgen, hij was in staat de ware werkelijkheid
te zien. Door zijn onderworpenheid aan G’d was hij in staat zichzelf te beheersen. We zullen
de waarheid niet vinden, wanneer we niet bereid zijn de consequenties daarvan te aanvaarden.
Echtheid en spiritualiteit kunnen niet worden gescheiden. Ze gaan hand in hand.
30
31
Ibid., p. 35
Ibid., p. 35
42
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.5.40 “Weet, dat uw kinderen vreemdeling zullen zijn, in een land dat hen niet
toebehoort”32
Er worden vele redenen gegeven voor de slavernij van de Joden in Egypte. Het decreet was
een gevolg van meerdere oorzaken. Één van die vele oorzaken was het antwoord van onze
aartsvader Awraham op de belofte van G’d om het land Kana’an aan zijn kinderen te geven.
“Toen zei Awraham: Mijn Heer, hoe zal ik weten dat ik het zal erven?”(Genesis 15: 8).
Rasjie (1040-1105) legt uit, dat Awraham niet twijfelde aan G’ds belofte maar eigenlijk
vroeg: “Waarom verdien ik zo’n grote gave?”. Toch wordt Awraham door de
Toracommentatoren subtiel bekritiseerd voor deze schijnbaar onschuldige vraag.
Een moeilijk te begrijpen kritiek. Awraham bescheidenheid wordt in de Talmoed als één van
zijn grootste eigenschappen beschouwd. Wanneer Awraham in zijn pleidooi voor de zondaars
van Sedom uitspreekt: “Ik ben alleen aarde en as”, is dit oprechte nederigheid (Genesis 8: 27).
Waarom wordt hij dan bekritiseerd wanneer hij stelt dat hij G’ds weldaden niet verdient?
III.5.41 Neurotische angst voor liefdesverlies
Natuurlijk moeten we bescheiden zijn. We moeten altijd proberen onszelf te verbeteren en
meer dan in het verleden te doen op religieus niveau. Wanneer wij iets aan G’d vragen,
moeten wij de G’ddelijke respons beschouwen als een uiting van Zijn welwillendheid en
liefde, in plaats van ónze verdienste. Awraham was inderdaad correct, toen hij zichzelf
vernederde bij zijn verzoek om G’ddelijke genade voor de inwoners van Sedom. Maar
wanneer G’d iets aan ons geeft, moeten wij dat dankbaar aanvaarden. Wanneer wij iets
ontvangen, is dat niet het juiste moment te stellen dat wij G’ds gaven niet verdienen. Wanneer
een vader zijn kinderen een cadeau geeft, hoeven zij zich niet constant af te vragen: “Waarom
verdienen wij dat”. Veel mensen kunnen niet genieten van de gaven G’ds, omdat zij bang zijn
dat het van hen weggenomen wordt, wanneer zij ervan zouden genieten.
III.5.42 Bescheidenheid kent ook grenzen
Hoewel we geen gevoelens aan G’d mogen toekennen, mogen we toch analogieën
doortrekken vanuit de menselijke ervaring. Hoe zouden wij ons als gulle gevers voelen,
indien wij op een later moment ontdekten, dat onze cadeaus nooit gebruikt werden omdat de
ontvanger bang was, dat het cadeau beschadigd zou worden? Zouden wij als gevers niet juist
blij zijn, wanneer onze cadeaus gebruikt worden en ervan genoten wordt? Wanneer G’d ons
iets geeft, moeten wij het gebruiken en het genieten. We hoeven niet in constante angst te
leven, dat wij de zaken verliezen. Natuurlijk moeten we alles op een goede manier gebruiken
en niet misbruiken op een manier, die G’d zou ontstemmen. We hoeven niet constant angstig
te zijn, waardoor wij G’ds uitingen van liefde niet meer kunnen appreciëren. Koning David
stelt het treffend in zijn schets van een G’dvrezend persoon: “Hij zal slechte berichten niet
hoeven vrezen; zijn hart is standvastig in zijn vertrouwen op G’d” (Psalmen 112: 7).
Nederigheid is een goede eigenschap wanneer deze op de juiste plaats en het juiste moment
wordt gepraktiseerd. Maar ook bescheidenheid kent zijn grenzen. Wanneer het te ver wordt
doorgevoerd, kan men van de G’ddelijke belofte niet meer genieten. Dan is er aanleiding voor
een standje. Een oprecht religieus mens moet nederig zijn, maar toch ook in staat zijn G’ds
zegeningen te genieten en te accepteren als uiting van liefde. Hoewel wij het niet “verdienen”,
mogen we er toch van genieten.
32
Ibid., p. 36
43
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.5.43 baroech sjomeer havtachato (‘gezegend is Hij die Zijn belofte houdt’)33
G'd heeft de slavernij niet vierhonderd jaar laten duren (zoveel als hij eigenlijk aan Awraham
gezegd had), maar tweehonderdtien jaar. Want G'd besefte dat de Joden het geen seconde
langer hadden kunnen uithouden zonder volledig op te gaan in de Egyptische cultuur.
G'd beloofde aan Awraham: vreemdelingschap (geroet) - vanaf de geboorte van Jitschak;
daarna hard werken (avdoet) - vanaf de dood van Levi, dat was 116 jaar voor de bevrijding;
en daarna mishandeling (inoei) - vanaf de geboorte van Mirjam, 86 jaar voor de bevrijding.
* Als G’d de Egyptenaren gebruikt heeft om de Joden te onderdrukken, waarom straft G'd de
Egyptenaren dan? Omdat ze er plezier in hadden om de Joden te onderdrukken.
* Waarom danken wij G’d dat Hij Zijn belofte heeft gehouden? En welke belofte?
Het is de belofte van G’d aan Awraham, dat één van de kinderen van Jitschak de Joodse
traditie zou voortzetten.
Wij bedanken G'd voor het feit dat hij Jisra’eel (=Ja’akov) heeft uitgekozen, de voorvader van
het Joodse volk.
430 – 400 – 210
Omtrent de duur van de slavernij in Egypte vinden we drie getallen, te weten:
430 jaar; vanaf het verbond tussen de stukken;
400 jaar; vanaf de geboorte van Jitschak;
210 jaar; vanaf de komst van Ja'akov naar Egypte.
Een andere verklaring om het verschil tussen de 210 jaar echte slavernij en de 400 jaar
beloofde slavernij te verklaren, luidt: G'd zag dat na 400 jaar de Joden volledig geassimileerd
zouden zijn. Daarom maakte G'd de slavernij extra hard, over een kortere periode.
En Hasjeem heeft het ‘keets’ berekend. Wat is dat ‘keets’? Het einde, letterlijk, en dat is in
getallenwaarde: koef, tsaddie – 190. Van die 400 jaar heeft Hasjeem ‘chishev et hakeets’,
heeft Hij 190 jaar afgetrokken. Blijft over: 210 jaar van slavernij. Eigenlijk was er een langere
slavernij gepland maar Hasjeem zag, dat de Joden het niet langer zouden uithouden en
volledig zouden assimileren in Egypte.
Aanvankelijk waren de Egyptenaren gastvrij voor de Joden en dat is de reden waarom wij de
Egyptenaren niet mogen minachten. De Joden kregen een geestelijke beloning (Tora) en een
lichamelijke beloning (grote rijkdommen).
Wat was de bedoeling van dat galoet Mitsrajiem (de Egyptische ballingschap)?
De bedoeling was om er een Joods volk van te maken, dat geschikt zou zijn om de Tora te
ontvangen Mitsrajiem was a.h.w. de ‘koer habarzel’, de ijzeren smeltoven om de zuivere
delen van het afval te scheiden. Zoals in hoogovens erts van aarde wordt gescheiden, zo moet
men zich dat ook op spiritueel niveau voorstellen.
III.5.44 wehie sje'amda ("zij heeft ons bijgestaan")34
"wehie ": de wav is van de zes boeken van de Misjna, de hee is de vijf boeken van de Tora, de
joed zijn de Tien Geboden, de alef is Hasjeem, echad.
wav = 6 boeken van de Misjna;
hee = 5 boeken van de Tora;
joed = 10 geboden;
alef = één = G'd.
33
34
Ibid., p.36
Ibid., p.37
44
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
De eenvoudige verklaring is echter dat met ‘zij’ bedoeld wordt: het verbond van G'd met
Awraham (het verbond tussen de stukken), dat de Joden altijd heeft bijgestaan.
III.5.45 “Het was dit, dat onze voorouders en ons bijstond”35
Dit stukje uit de Haggada refereert aan een moeizaam patroon uit de Joodse geschiedenis. We
lijken op ons best te zijn, wanneer we verdrukt worden. Mosjé voorspelde dit toen hij zei:
“Israël werd vet en ontrouw” (Dewariem 30: 15). Wanneer het ons goed gaat, worden we erg
vatbaar voor assimilatie. Vele profeten hebben het volk opgeroepen om tesjoewa te doen. Niet
altijd bereikten zij hun doel. De Talmoed vertelt, dat toen koning Achasjwerosj Haman zijn
ring gaf, dit de Joden meer aanzette tot inkeer dan alle aansporingen en vermaningen van de
achtenveertig profeten. Kennelijk luisteren wij alleen wanneer we bedreigd worden. Helaas is
het soms zo, dat de indruk bestaat, dat wij sterk in ons geloof zijn gebleven, omdat we in
iedere generatie vervolgd werden en bedreigd werden met vernietiging.
Juist op dit punt kunnen we iets leren van de geschiedenis. Hoewel het waar is, dat het enige
dat wij uit de geschiedenis leren is “dat we niets van het verleden hebben geleerd”, kunnen we
op dit punt juist veel meenemen voor de toekomst. We moeten trots zijn op ons Jodendom,
het volledig beleven en naleven. Wanneer onze kinderen naar ons luisteren en zich netjes
gedragen, zijn wij trots op hen. Wanneer zij zich misdragen, moeten wij hen straffen, hoe
vervelend wij dat ook vinden. Hetzelfde geldt in onze relatie met het Opperwezen. Wij
kunnen een schitterende toekomst tegemoet gaan wanneer we leven zoals G’d dat van ons
verlangt.
III.5.46 “Speciale opdracht”
We zullen nooit begrijpen waarom G’d de massaslachtingen gedurende de Kruistochten, de
Inquisitie, de pogroms en de Holocaust heeft toegelaten. Niettemin rechtvaardigt het feit dat
ons volk, hoewel klein in aantal en ver weg van zijn thuisland, toch alles heeft overleefd –
terwijl machtige beschavingen verloren zijn gegaan – de conclusie, dat G’d een speciale
opdracht heeft voor het Joodse volk. Israël zal voort blijven bestaan, omdat G’d de Bewaarder
is van dit volk.
III.5.47 Kosjere wijn – symbool van de Joodse identiteit
Het is gebruikelijk om bij het lezen van dit stukje een beker wijn (of druivensap) op te tillen.
Wat is het geheim van de Joodse overleving? Aan de ene kant bidden wij voor de welvaart
van onze omgeving maar aan de andere kant hoeden wij ons voor al te intieme relaties, die
onze identiteit zouden kunnen uithollen. Één van de barrières tegen assimilatie was het niet
samen wijn drinken. De achtergrond daarvan is dat vriendschap oké is maar intieme relaties
niet worden gepropageerd. “Kosjere wijn” is een symbool van de Joodse identiteit. Om onze
hardnekkige duurzaamheid door de eeuwen te benadrukken, tillen we een beker kosjere wijn
op, als antwoord op de vraag “hoe kunnen we hier nog steeds zijn”?
III.5.48 tsee oelemad ("ga en leer")36
Dan volgt de episode van Lawan, die ons wilde vernietigen, ‘sjelo echad bilwad’ want niet
alleen één – ‘amad aleenoe lechaloteenoe’ heeft ons willen vernietigen, in elk geslacht is men
opgestaan om ons te vernietigen, en Hasjeem heeft ons gered.
Nu volgt de episode van Lawan. Lawan was de schoonvader van Ja'akov, die van plan was
om het hele Joodse volk uit te moorden. Farao was niet zo erg als Lawan. Farao wilde alleen
de jongetjes vermoorden maar Lawan wilde iedereen uitroeien.
35
36
Ibid., p.37
Ibid., p.37
45
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.5.49 “Ga en leer”
Rabbi Sjené’oer Zalman uit Liadi (1745-1813) werd eens gevraagd wat hij geleerd had van de
Maggied van Mezeritsj. Hij antwoordde: “Tsé oelemad: als je wil leren moet je buiten jezelf
treden”. Zolang je alleen maar met jezelf bezig bent, kun je niet doorgaan in het leren. Je bent
te weinig objectief om valide kennis op te doen. Als je je eigen belangetjes terzijde kan
schuiven en alleen de waarheid zoekt, dan pas kun je echte nieuwe kennis opdoen, ongeacht
waar die toe zal leiden”.
III.5.50 Wat heeft Lawan met de Hagada te maken?
Lawan was een ‘witte-boord’ crimineel (het woord ‘Lawan’ betekent ook ‘wit’), die
onschuldig overkwam maar in feite een grote spirituele bedreiging vormde voor het
beginnende Joodse volk, de familie van Ja’akov. Voordat we inhoudelijk ingaan op de
achtergronden van de Egyptische onderdrukking, leren we hier, dat de Egyptische niet de
eerste noch de gevaarlijkste confrontatie was in de geschiedenis van het Joodse volk. De
dreiging van Lawan kwam historisch voor de afdaling van Ja'akovs familie naar Mitsrajiem
(Egypte). In Egypte werd het voortbestaan van het Joodse volk voornamelijk fysiek bedreigd.
Lawan was er eerder op uit om het prille begin van het Joodse volk in geestelijke zin te
breken. De Egyptische onderdrukking was direct. Lawans dreiging was veel minder duidelijk,
verborgen achter een voorgevel van vriendelijkheid en eerlijkheid. Deze slechte invloed was
zo sterk, dat zelfs Ja'akov er nauwelijks tegen bestand was.
III.5.50.1 “Lawan wilde alles vernietigen”
Uit de Tora-tekst wordt niet zo duidelijk wat Lawan nu eigenlijk precies wilde met Ja’akov en
zijn familie. Hij lijkt zelfs duidelijk te verklaren, dat hij het goed met ze meent: “De dochters
zijn mijn dochters, de zoons mijn zoons en de schapen mijn schapen en alles wat je ziet is van
mij, welke schade denk je dat ik wil doen aan mijn eigen dochters en aan hun
kinderen?”(Beresjiet 31:43). Lawan wilde vrede, helemaal geen vernietiging! Maar de schijn
bedriegt.We beseffen vaak niet welke dreiging er uitgaat van mensen, die in contact met ons
willen komen maar deze vertrouwensrelatie misbruiken om ons proberen te beïnvloeden. Zo
iemand was Lawan. We realiseren ons vaak niet welke gevaren in de omgeving loeren.
Willen we ons spirituele doel in het leven niet uit het oog verliezen, dan moeten we moeten
oppassen ons niet in te laten met “mensen, plaatsen, dingen” die onze spiritualiteit in gevaar
kunnen brengen.
III.5.50.2 “Ga naar buiten om te leren: Wat probeerde Lawan, de Arameer onze
voorvader Ja’akov aan te doen?”
Was de slavernij in Egypte wel het gevolg van de vijandschap van Lawan? Inderdaad!
Ja’akov hield van Rachel en Lawan plaatste Lea onder de choepa in plaats van Rachel. Pas na
zijn huwelijk met Lea, trouwde Ja’akov met Rachel, die zijn meest geliefde vrouw was.
Joseef, het kind van Rachel, werd voorgetrokken door Ja’akov. Daarom haatten de broers hem
waardoor hij uiteindelijk in Egypte terechtkwam. Had Lawan Ja’akov niet laten trouwen met
Lea, dan zou Joseef de legitieme eerstgeborene zijn geweest en zou de hele Egyptische
episode niet gebeurd hoeven zijn. Het was dus het sluwe gedrag van Lawan dat uiteindelijk de
slavernij in Egypte teweegbracht
III.5.51 Het belangrijkste: het leergedeelte van de Seider
Tsé oelemad staat in verband met het voorafgaande, ‘vehie sje'amda’, waarin staat dat in elke
generatie vijanden tegen het Joodse volk opstaan. ‘Tsee oelemad’ leert ons dat onderdrukking
bij ons een ‘repeterende breuk’ is.
46
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Hierna volgt het leergedeelte van de Seider, opgebouwd rond de vier psoekiem, zinnen, uit
Dewariem, die de boer moest zeggen als hij zijn eerste vruchten naar Jeroesjalajiem en het
Beet Hamikdasj droeg. Maimonides is van mening dat dit het belangrijkste deel van de
Hagada is, omdat dit het echte leerstuk is en de achtergronden van de Egyptische
gebeurtenissen schetst.
III.5.52 "wajeered mitsrajma" - ze daalden of naar Egypte37
‘Anoes al pie hadiboer’ - gedwongen op bevel van G'd. Ze gingen niet vrijwillig Erets
Jisra'eel (het Joodse land) uit. De broers van Joseef vroegen om in het land Gosjen te mogen
wonen omdat dit door Farao aan Aartsmoeder Sara cadeau gegeven was. Zelfs toen Ja'akov
naar Egypte afdaalde, was dat alleen maar "lagoer sjam" om daar tijdelijk als vreemdeling te
blijven. Men wilde apart wonen om de eigen identiteit te bewaren.
III.5.53 “Toen daalde hij af naar Egypte, gedwongen door het G’ddelijke decreet”
Letterlijk staat er in de tekst ”gedwongen door het woord”. Meestal wordt het ‘woord’
opgevat als de opdracht van G’d aan Ja’akov om naar Egypte te gaan (Bereesjiet 46:3). Eén
van de verklaarders stelt echter dat het ‘woord’ hier kwaadsprekerij bedoelt. Het begin van de
Egyptische slavernij lag in de lesjon hara (kwaadsprekerij), die Joseef over zijn broeders aan
vader Ja’akov overbracht (Bereesjiet 37:2). Daarom gingen de broers hem haten, verkochten
zij hem als slaaf en daalde de nucleus van het Joodse volk naar Egypte af, waarna de slavernij
begon. Zou Ja’akov geweigerd hebben Joseefs kwalijke praatjes te accepteren dan zou de hele
tragische geschiedenis niet gebeurd zijn. Zelfs als men alleen maar een luisterend oor leent
aan de kwaadspreker wordt men medeplichtig aan een actieve overtreding.
Het niveau van onze Aartsvaders was zo verheven, dat zelfs een klein psychoreligieus defect
een serieus gebrek is. Het feit, dat de Tora over hun fouten spreekt, duidt erop dat we er iets
uit moeten leren en onze eigen tekortkomingen moeten proberen op te heffen.
Een spiritueel mens hoeft geen lesjon hara te spreken of ernaar te luisteren. Iedereen heeft zijn
problemen en tekortkomingen. Waarom zullen wij ons druk maken over de fouten van
anderen terwijl onze eigen problemen nog als een paal boven water staan? We willen onszelf
doen geloven dat verkeerde woorden geen kwaad kunnen en schelden geen pijn doet maar dit
is volslagen onjuist. De Talmoed vergelijkt een kwaad woord met een scherpe pijl. Soms zijn
woorden zelfs dodelijker dan pijlen omdat zij op veel grotere afstand rampen kunnen
ontketenen. Dit gebeurde ook hier: Ja’akov werd gedwongen naar Egypte af te dalen als
gevolg van een paar woorden.
III.5.54 “Toen daalde hij af naar Egypte”
Een reis van Kanaän naar Egypte wordt over het algemeen beschreven als een “afdaling”.
Toen Ja’akov en zijn zonen eenmaal in Egypte waren, wordt het woord “afdalen” niet meer
gebruikt maar staat er: “zij kwamen naar Egypte”. Vraag is waarom de Tora het werkwoord
verandert.
Egypte wordt beschreven als immoreel en corrupt. Toen de Bné Jisraëel voor het eerst naar
Egypte kwamen, voelden ze inderdaad dat hier sprake was van een spirituele degradatie. Maar
later, toen ze langer blootgesteld waren aan de decadente omgeving verdween het shockeffect.
Daarom verandert de Tora het werkwoord. Toen de Joden eenmaal in Egypte zaten, werden
ze langzamerhand onverschillig tegenover de immorele omgeving.
We vallen helaas vaak snel ten prooi aan de kwade invloeden van onze omgeving. Als we niet
regelmatig werken aan onze spirituele groei, leren we ons nooit identificeren met het
G’ddelijke in de wereld.
37
Ibid., p.38
47
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.5.55 ‘Met zeventig ziel’
Er had ‘zielen’ moeten staan, het meervoud dus, maar het enkelvoud duidt op de eenheid van
het Joodse volk in die tijd. De zes woorden en uitdrukkingen van vermenigvuldiging duiden
erop, dat de Joodse vrouwen iedere keer een zesling kregen. Dit moet ook wel, want er waren
slechts 44.000 eerstgeborenen op de minimaal drie miljoen Joden die uit Egypte trokken. De
Joden worden vergeleken met gras, want net zoals het gras harder groeit wanneer je het maait,
groeit het Joodse volk harder wanneer het verdrukt wordt. De stam Levi, die niet verdrukt
werd, bleef dan ook de kleinste stam.
De Joden waren ‘naakt’, dat wil zeggen ze hadden geen mitswot en G'd gaf de Joden bij de
uittocht twee mitswot: briet mila (besnijdenis) en het Pesach-offer.
III.5.56 En zij verbleven daar tijdelijk”
De Joden bleven slechts tijdelijk in Egypte. Zij wilden hun eigen identiteit behouden, ook al
betekende dit, dat ze de meerderheid niet konden volgen en outcasts en allochtonen zouden
blijven.
III.5.57 De meerderheid volgen?
Een antisemitische minister van onderwijs uit Moskou daagde eens een Russische Rabbijn uit:
“Jullie Joden luisteren zelfs niet naar de leringen van jullie eigen Tora. In de Tora staat dat je
de meerderheid moet volgen. Jullie zijn maar een kleine minderheid in een enorme,
overweldigende meerderheid niet-Joden. Toch willen jullie apart blijven. Jullie schenden
jullie eigen voorschriften”.
De Rabbijn antwoordde: “Uwe excellentie past de Tora-wet niet juist toe. Wij volgen
inderdaad de meerderheid maar alleen wanneer we twijfelen over bepaalde aspecten. Dan
nemen we aan dat het voordeel van de twijfel beslist wordt door de meerderheid. Wanneer er
bijvoorbeeld een mengsel is van kosjer en niet-kosjer voedsel, zodat het niet-kosjere voedsel
niet meer herkenbaar is, nemen wij de meerderheidsregel aan. De meerderheidsregel geldt
echter niet wanneer er geen twijfel is of wanneer iets duidelijk herkenbaar is.
Wij Joden twijfelen niet. Wij weten wie we zijn en hebben nooit onze identiteit opgegeven,
bovendien zijn wij makkelijk herkenbaar. Daarom volgen we de meerderheid in dit geval dus
niet”.
III.5.58 “Met weinig mensen”
Een eenvoudig, klein begin betekent niet, dat wij ontmoedigd moeten raken. Ook als er maar
weinig mensen een waardige zaak steunen, moeten we doorgaan. Zelfs wanneer we niet direct
succesvol zijn, zullen onze inspanningen uiteindelijk vrucht dragen. In de Spreuken van de
Vaderen (2:21) wordt ons verteld dat wij “niet verplicht zijn om de taak te beëindigen maar
wij hebben niet de vrijheid om de taak te laten liggen”. Wanneer wij geloven in een bepaalde
idee moeten we er hard voor werken en nooit wanhopen wanneer we met weinigen zijn. Het
Joodse volk bestaat sowieso uit weinig leden, zoals in de Tora staat: “Want jullie zijn de
minderheid van alle volkeren”. Niettemin staat er dat “G’d u zal zegenen met alles wat u
onderneemt”(Dewariem 14:29). Wanneer we maar actie ondernemen, ontvangen we de
G’ddelijke zegen vanzelf.
III.5.59 “En zij werden daar een groot volk”.
Israël werd tot een volk in Egypte, dat de Tora beschrijft als een “ijzeren smeltoven”
(Dewariem 4:20). Een oven scheidt het pure metaal van de onzuiverheden, waarmee het
gemengd is. Maar waarvan moesten de Joden gereinigd worden? Welke onreinheden kleefden
er aan hen?
48
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
De ballingschap in Egypte begon met de ruzie tussen de broers en hun onderlinge haat. Onder
de zweepslagen van de Egyptische opzichters besloten de Joden elkaar te helpen.
Verdeeldheid en ruzies heersen temidden van luxe en welvaart. Lijden zorgt ervoor, dat
mensen samen komen. Saamhorigheid is nodig om negatieve omstandigheden het hoofd te
bieden. Vele Tsaddikiem gingen er van uit, dat ballingschap noodzakelijk is om het karakter
te zuiveren en ten goede te veranderen. Sommigen gingen ook vrijwillig in ballingschap.
Grote Chassidische meesters, zoals de broeders Rabbi Elimelech van Lizjensk en Rabbi
Zoesja van Hanipoli, zwierven jarenlang van dorp tot dorp in Polen. Hoe hadden ze zich
anders kunnen identificeren met de ellende van de eenvoudige Joden aldaar? Deze
Tsaddikiem voelden dat delen in nood en meeleven met de sores van het volk hun gevoel voor
medelijden en sensitiviteit konden vergroten. Empathie en medelijden zijn componenten van
spiritualiteit. De ballingschap in Egypte begon met verdeeldheid en jaloezie maar eindigde
met een onvoorstelbare eenheid en broederlijke liefde.
III.5.60 “Machtig en talrijk zoals geschreven staat: Ik maakte je zo talrijk als het gras
van het veld”.
De Joden in Egypte worden vergeleken met gras en plantjes. Daar zit een belangrijke
gedachte achter. De midrasj stelt, dat elk blaadje gras een Engel kent, die het opdraagt:
“Groei!”. Waarom is dat noodzakelijk? Planten groeien toch normaal en gras ook? Waar is die
opdracht om te groeien voor nodig? De midrasj leert ons, dat inertie – luiheid – zowel in
fysiek als geestelijk opzicht moeilijk te overwinnen is. Willen we zware dingen bewegen dan
moeten we veel kracht zetten om die inertie te overwinnen. Dit geldt voor elke verandering,
zeker wanneer het gaat over slechte gewoonten. Daarom moet zelfs elk grassprietje aangezet
worden tot groei. Daarzonder gaat het niet. Zo ook moesten de Joden hun oude status
afleggen om te kunnen vertrekken uit Egypte en geestelijk te kunnen groeien. De eerste stap
op weg naar spirituele groei is ontevredenheid over onze huidige geestelijke status.
III.5.61 “En de Egyptenaren deden ons kwaad” -wajaree'oe (slecht behand(elen)(t))38
Wajaree’oe kan op twee manieren vertaald worden:Zij behandelden ons slecht of bijvoorbeeld
slechter dan Esav. Esav wilde Ja'akov doden, maar wachtte tot na de dood van Jitschak. Toen
was de familie van Ja'akov echter al te groot om helemaal uit te kunnen roeien. Farao besloot
de Joden aan te pakken vóórdat ze te talrijk zouden zijn
Zij maakten ons slecht in religieus opzicht, door hun slechte cultuur.
III.5.62 Farao’s politiek
Het slimme plan van Farao bestond hierin, dat hij een nationale arbeidsdag liet uitroepen
waarop iedereen moest laten zien wat hij kon. De Joden voelden zich verplicht aan de Farao te
tonen hoe hard zij konden werken. De volgende dag werden zij gedwongen hetzelfde aantal
stenen te maken als de vorige dag.
Alleen de Levi'iem deden niet mee aan de slavenarbeid. Zij woonden in Gosjen, leerden Tora
en hielden de Briet mila. Joseef had een speciale uitzonderingspositie gecreëerd voor
priesters, waaronder de Joodse Levieten vielen.
III.5.63 Eerst zoet, daarna bitter
Het woord ‘wajare’oe’, dat normaal wordt vertaald als ‘zij deden ons kwaad’, kan ook
verklaard worden als een verbuiging van het woord ‘ré’a’, dat vriend betekent. ‘Wajare’oe’
kan dus ook betekenen ‘zij werden onze vrienden’. Met andere woorden, vlak voordat ze onze
openlijke vijanden werden, gedroegen de Egyptenaren zich oppervlakkig vriendelijk zodat ze
38
Ibid., p. 39
49
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
hun sluwe plannen voor ons verborgen konden houden, achter een façade van broederlijke
vriendschap. De midrasj vertelt dat de slavernij in Egypte zeer verraderlijk begon.
Oorspronkelijk werkten de edelen, ja zelfs de koning, mee aan de bouwprojecten onder de
vlag van ‘gelijkheid voor iedereen’. De Joden werden uitgenodigd om hun beste krachten aan
dit nationale project te geven en trapten in deze val. Langzamerhand trokken de Egyptenaren
zich terug van het werk en werden zij opzichters en adviseurs, waarna ze zich uiteindelijk
totaal aan de werkvloer onttrokken.
Daarom raadt de Talmoed ons aan om als bitter kruid (maror) iets te nemen dat in het begin
zoet is en daarna een bittere nasmaak geeft. Dit was precies de manier waarop de Egyptenaren
de slavernij initieerden. De krachten, die onze spirituele groei bedreigen, laten zelden hun
tanden en destructieve karakter direct aan het begin zien. Ze dringen bij ons binnen totdat ze
een stevige pied à terre hebben in ons leven. Daarna wordt het bijna onmogelijk om ze weer te
verwijderen.
III.5.64 Onschuldige facade
De jetser hara – onze hang naar steeds meer succes en bezit - kan zelfs zeer idealistisch
beginnen maar uiteindelijk wil het de mens onder zijn heerschappij brengen. Het onschuldige
uiterlijk, dat hij in het begin aanneemt, is slechts een onderdeel van zijn bedrieglijke
strategie. We zijn veel kwetsbaarder wanneer de tactiek van onze spirituele vijand sympathiek
overkomt. Om onszelf bewust te worden van deze geestelijke dreigingen moeten wij bij tijd
en wijle onszelf evalueren en onszelf analyseren. Wanneer we slaven van onze gewoonten
zijn, hebben we geen persoonlijke vrijheid meer. Dat is misschien wel de grootste bedreiging
en belediging van een oprecht mens.
III.5.65 “Om het volk te onderdrukken met hun lasten”
Het belangrijkste doel van de Egyptenaren was niet zozeer om de steden Pitom en Ramses te
laten bouwen maar eerder om de Joden ermee te pijnigen. De Talmoed legt uit, dat zij de
steden moesten bouwen in een moerassig gebied, waar de stenen uiteindelijk in de grond
zouden zinken. Nadat een stenen muur met veel moeite opgebouwd was, kwamen de slaven
de volgende dag terug en ontdekten, dat de muur alweer gedeeltelijk verdwenen was in het
moeras.
Mensen willen nuttig werk doen en raken ernstig gedesillusioneerd wanneer blijkt dat ze
weinig hebben bewerkstelligd met hun werk.
Wat leert dit ons? Ook wij steken veel inspanning in ons leven. Op een dag zullen ook wij ons
afvragen “waar is dit allemaal goed voor?”. Wanneer we aan het eind van ons leven
ontdekken, dat wij weinig hebben bijgedragen aan de groei van de mensheid of onze eigen
spirituele ontplooiing raken we pijnlijk teleurgesteld.
“Wie is wijs? Hij die de toekomst kan voorzien!” (B.T. Tamied 32a). Uiteindelijk zullen we
een punt bereiken waarop wij terugkijken op ons leven en ons afvragen wat we bereikt
hebben. Als we inderdaad iets groots in spiritueel opzicht, in Tora en mitswot bereikt hebben
dan kunnen wij er zeker van zijn, dat dat een prettige ervaring zal zijn.
III.5.66 “En ik zal door het land Egypte trekken”…”Ik en geen Engel”
Wat maakt het voor verschil of de verlossing uit Egypte via een Engel of door G’d Zelf werd
gedaan? Een mens is beperkt in zijn mogelijkheden en moet daarom delegeren om bepaalde
taken gedaan te krijgen. Maar G’d is oneindig. Waarom heeft Hij Engelen nodig om Zijn
wensen uit te voeren?
50
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Blijvende identiteit
Omdat G’d oneindig en eeuwig is, zijn alle G’ddelijke handelingen in principe niet van Hem
te scheiden. Daarom is alles wat G’d doet eeuwig. Omdat G’d vele dingen wil doen, die niet
oneindig zijn maar beperkt zijn qua duur, zendt Hij een agent of Engel om dat in Zijn plaats te
doen. Dat de Tora vertelt dat de bevrijding uit Egypte door G’d Zelf verricht werd, geeft aan,
dat de Verlossing voor eeuwig bedoeld was.
Niettemin is dit onbegrijpelijk. Vele keren daarna zijn we verdrukt. Wat betekent deze
eeuwige vrijheid? Het antwoord ligt in het verschil tussen het fysieke en het spirituele. Ons
lichaam kan onderworpen zijn aan een vreemde macht maar onze geestelijke bevrijding heeft
eeuwigheidswaarde. De Tora kan ons nooit meer afgenomen worden. Dit is wat ons Joden
gebonden heeft gedurende alle zwerftochten en vervolgingen. De blijvende identiteit van het
Joodse volk is een bewijs van G’ddelijke bescherming.
III.5.67 Direct bestuur
De uitspraak “Ik en geen Engel” kan ook op een andere manier uitgelegd worden, zoals
Maimonides dit doet in verband met afgoderij. Maimonides legt uit, dat de eerste afwijking
van het zuivere monotheïsme in de geschiedenis gebaseerd was op de idee, dat G’d te
verheven is om Zich druk te maken over de onbelangrijke details van het menselijk gebeuren.
Velen namen aan dat, nadat G’d de wereld geschapen had, Hij deze verlaten had om zich
bezig te houden met belangrijker dingen. Het bestuur van de wereld zou Hij hebben
overgelaten aan Engelen. Daarom begon men te bidden tot de Engelen, die a.h.w. indirect “de
baas” zouden zijn over de wereld en zo was het nog maar een kleine stap tot de verafgoding
van de hemellichamen, die met speciale machten bekleed waren. Later, na de Exodus, werd
bij de Openbaring op de berg Sinaï duidelijk, dat G’d Zelf de wereld, zonder intermediairs,
bestuurt. Het besef dat G’d naar ons luistert en voor ons zorgt en naar onze gebeden verlangt,
is een basaal gegeven in iedere ontwikkeling van spiritualiteit.
III.5.68 “met een uitgestrekte arm – slaat op het zwaard”
Het zwaard is inderdaad uit de schede getrokken en kan direct gebruikt worden als wapen.
Het staat gereed om gebruikt te worden maar wordt niet gebruikt.
Wanneer G’d zich genoodzaakt voelt om te straffen, spaart Hij het leven van Zijn onderdanen
en bekoelt Hij Zijn woede op materiële zaken. Op deze wijze probeert G’d erop aan te dringen
dat de mens tesjoewa doet en niet verloren gaat. De verliezen dienen als waarschuwing om
het goede pad op te zoeken.
Helaas lukt het een aantal mensen niet om de boodschap op te vangen en de diepere bedoeling
ervan uit te voeren. Ze blijven obstinaat en recalcitrant.
Een typisch voorbeeld hiervan was Pharao. De hand van G’d was uitgestrekt in een strenge
waarschuwing die door de heerser van Egypte genegeerd werd. Eerst werden de dieren van
Egypte getroffen maar Pharao wilde niet luisteren. Hij had Egypte veel lijden kunnen
besparen door toe te geven aan de G’ddelijke Wil.
III.5.69 Befarech
De Egyptenaren waren niet geïnteresseerd in de bouwwerken. Ze lieten Pietom en Ramses op
drijfzand bouwen; hiermee wilden ze alleen de Joden pesten.
Er zijn drie verklaringen voor het woordje ‘befarech’:
befarech ‘met zachte mond’. Farao lokte de Joden eerst met mooie beloftes.
farech is de stam van 'parochet’ (scheidingswand). Farao scheidde de mannen van de
vrouwen (om te voorkomen dat zij kinderen zouden krijgen).
51
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
farech betekent letterlijk ‘breken’. Farao gaf hen brekend werk op.
Het werk werd steeds zwaarder. Eerst kregen ze nog stro, later niet meer. Farao koos voor stro
zoeken in plaats van meer stenen maken als werkverzwaring, omdat stro zoeken ook nog eens
veel onzekerheid en zorgen met zich mee bracht.
“En wij schreeuwden tot G’d”39
De verlossing uit Egypte was niet het gevolg van een georganiseerde opstand. Het gebeurde
door een plotselinge G’ddelijke interventie. Maar waarom gebeurde het niet eerder? Waar
waren al die jaren van leed voor nodig?
Wanneer een moeder haar kind naar de dokter brengt voor een prik, kan het gebeuren dat het
kind, zodra het de arts gewaar wordt, begint te schreeuwen en te gillen omdat het kind eerder
onprettige ervaringen heeft gehad met dokters. De moeder helpt de dokter door het kind
stevig vast te houden. Het kind slaat en schopt om zich heen en ook zijn moeder. Het kind
ervaart het gedrag van de moeder als verraad. In plaats van het te beschermen, zoals ze altijd
doet, werkt ze nu samen met die brute agressor, die het kind wil steken met een scherp
instrument. Zodra de prik gegeven is, omhelst het kind zijn of haar moeder. Maar was
dezelfde moeder niet net nog een verrader, die hem of haar vreselijke pijn liet ondergaan?
Lijden en vertrouwen
Het vertrouwen van een kind in zijn moeder is zo groot, dat zelfs wanneer ze hem pijn doet
hij toch voor troost, bescherming en liefde bij haar terug komt. Dit is exact hoe wij ons
verhouden tot G’d. Hoewel wij niet kunnen begrijpen waarom Hij ons al het lijden laat
ondergaan, is ons vertrouwen in Hem zo groot dat wij niet van Hem los raken. Zelfs wanneer
we boos protesteren, zijn we ons er toch van bewust, dat G’d een liefhebbende en zorgzame
Vader is op wie wij in onze ellende een beroep doen. We realiseren ons dat hoewel wij in de
problemen zitten, dit uiteindelijk ten goede zal zijn en dat G’d niet sadistisch is. Wij weten dat
‘de Waker van Israël niet sluimert noch slaapt’ (Psalmen 121:4). Wij beseffen dat G’d altijd
luistert en antwoordt op de wijze die Hem goed dunkt.
III.5.70 Onze zorg: dit zijn onze kinderen40
Waarom zijn onze zorgen per definitie gericht op onze kinderen? Rabbi Sjlomo Zalman
Auerbach stelt, dat het Hebreeuwse woord ‘amal’ altijd een last betekent, die men vrijwillig
op zich neemt. Dit kunnen we onder andere zien uit het vers (Job 5:6): “de mens is geboren
voor moeite”. Dit wil zeker niet zeggen dat iedereen alleen maar voor ellende op de wereld is
gekomen. Het gaat hier speciaal om de normale menselijke uitdagingen en de strijd om het
dagelijkse brood, die iedereen nu eenmaal moet meemaken. Het opvoeden van kinderen is één
van de grootste uitdagingen in het leven. Daarom wordt deze ‘last’ met groot plezier
ondernomen door de mensheid. Maar het blijft (meestal) een zorg.
III.5.71 “Elke zoon die geboren wordt, moet in de rivier gegooid worden en elk meisje
mag je laten leven” (Sjemot 1:22)
De Joodse vroedvrouwen, Jochewed en Mirjam, weigerden mee te werken aan deze halve
genocide. Als beloning daarvoor stelt de Tora, dat G’d voor hen “huizen maakte” (Sjemot
1:21). G’d beloont altijd ‘maat voor maat’, op dezelfde manier, waarop de goede daden
bedreven zijn. Wat waren deze huizen? Jochewed en Mirjam kregen het huis van de
Kohaniem (priesters) door Aharon, de zoon van Jochewed, en het huis van de Levi’im, de
39
40
Ibid., p. 42
Ibid., p. 42
52
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Levieten, door het huis van Mosjé. Mirjam werd de voormoeder van koning David, die het
koningshuis representeerde.
Waar ligt nu de beloning voor de goede daden in exact dezelfde proporties? Rabbi Berel
Soloveitchik legt uit dat Phara’o alleen de meisjes wilde sparen. De kinderen van een joodse
vrouw zijn Joods, zodat het decreet van Phara’o niet direct het einde van het Joodse volk
betekende. Zelfs na een gemengd huwelijk met een Egyptische man zouden de kinderen Joods
zijn. Maar het stamlidmaatschap loopt via de vaderlijke lijn. Om Koheen of Levie te worden,
moet de vader zelf ook een Koheen of Levie zijn. Wil men koning worden dan moet men een
vader hebben uit de Davidische dynastie, omdat het koningschap erfelijk is. Hoewel het
Joodse volk niet vernietigd zou worden, zou het besluit van Phara’o in ieder geval het einde
van de huizen van de Kohaniem (priesters), Levie’im en het koningshuis hebben betekend.
Toen ze het besluit van Phara’o niet naleefden, werden zij de voormoeders van deze drie
huizen.
“G’d zag de kinderen Israëls en G’d wist” (Sjemot 2:25)41
Rabbi Soloveitchik legt de onbegrijpelijke woorden “…en G’d wist” uit. De Beet HaLevi
citeert een Midrasj: “De beschermengel van Egypte benaderde G’d met een klacht: de
Egyptenaren dienen afgoden maar de Joden ook, waarom trekt U het Joodse volk voor?”.
G’d antwoordde: “De Israëlieten dienden afgoden slechts onder dwang, slavernij en
verwarring. Kun je misdaden, begaan in dwaling en onder dwang vergelijken met
overtredingen die expres worden begaan?”. De Beet HaLevi citeert de Hafla’a (een bekende
zeventiende-eeuwse Poolse talmoedist), die stelt, dat men alleen dan geacht wordt onder druk
gezondigd te hebben wanneer men zonder die druk deze overtreding nooit begaan zou
hebben. Wanneer we dan iemands schuld aan een bepaald misdrijf willen vaststellen, kunnen
we niet alleen vertrouwen op een uiterlijk bewijs van druk of dwaling. Het is ook belangrijk
om de innerlijke houding tegenover het misdrijf vast te stellen. Voor de mens is het bijna een
onmogelijke taak om door te dringen tot de werkelijke bedoelingen van zijn medemens. Maar
voor G’d is dat geen probleem. Dat is de betekenis van de vers “…G’d wist”. G’d wist, dat
de Joden niet verantwoordelijk gehouden konden worden voor hun slechte gedrag. Zij
handelden puur onder dwang en druk van de omstandigheden.
III.5.72 “Hasjeem nam ons uit Egypte – niet door een bemiddelaar maar G’d zelf in Zijn
glorie heeft ons bevrijd”42
Toen Hasjeem voor het eerst verscheen aan Mosjé om hem op te dragen naar Phara’o te gaan
en de vrijlating van de Bné Jisraëel op te eisen, weigerde Mosjé en vroeg hij: “Wie ben ik dat
ik naar Pharao zou gaan en dat ik de Bné Jisraëel uit Egypte zou halen?” (Sjemot 3:11). G’d
antwoordde hem: “…want Ik zal met je zijn en dit zal het teken zijn, dat ik je gestuurd heb.
Wanneer jij de mensen uit Egypte haalt, zullen jullie G’d dienen op deze berg”.
Dialoog bij het braambosje
Maimonides legt dit als volgt uit. De openbaring van G’d op de berg Sinaï was een openbare
aangelegenheid. Alle Joden zagen hoe G’d direct communiceerde met Mosjé. Dit was het
sterkste bewijs, dat Mosjé inderdaad de profeet van G’d was en Zijn vertegenwoordiger. Maar
hoe wordt Mosjé’s vraag beantwoord “Wie ben ik dat ik naar Phara’o zou gaan”? Deze
dialoog vond plaats tussen G’d en Mosjé bij het brandende braambosje bij de berg Sinaï. Op
het moment dat G’d Zich voor het eerst openbaarde aan Mosjé had Mosjé de buitengewoon
hoge vorm van profetie, die hij later zou krijgen, nog niet bereikt. Mosjé wist, dat G’d beloofd
had, dat Hij de Joden ‘persoonlijk’ zonder intermediair zou verlossen uit Egypte. Daarom
41
42
Ibid., p. 42
Ibid., p. 43
53
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
vroeg Mosjé zich af “Wie ben ik dat ik de kinderen Israëls uit Egypte zal halen?”. Mosjé
bedoelde daarmee te zeggen “Wie ben ik om dat wat U zelf belooft heeft, te doen?”
Directe communicatie
G’ds antwoord was: “ Ik zal met je zijn”. Dit betekent, dat G’d aangaf dat Mosjé anders zou
zijn dan alle andere profeten uit de geschiedenis. Wanneer Mosjé sprak, was het alsof G’d
Zelf sprak. G’d sprak door de keel van Mosjé. Wat was het bewijs van Mosjé’s superieure
profetie? Maimonides schrijft: “Het Joodse volk geloofde niet in Mosjé vanwege de
wonderen, die hij deed. Hoe kwam hun geloof in Mosjé dan wel tot stand? Door de
openbaring op de berg Sinaï, toen wij met onze eigen ogen zagen, dat hij de wolk naderde en
G’ds stem tot hem sprak”.
Dit is wat G’d bedoelde toen Hij zei: “Dit is het teken dat ik jou gestuurd heb; wanneer je de
mensen uit Egypte neemt, zullen jullie G’d dienen op deze berg”. De toekomstige
gebeurtenissen op de berg Sinaï dienen als een absoluut bewijs van de ongeëvenaarde
profetieën van Mosjé. Wanneer jij Mijn woorden zal uitspreken, is het alsof Ik direct tot het
volk spreek. Daar jij, Mosjé, je volledig vereenzelvigt met Mij, is het alsof Ik het volk uit
Egypte heb bevrijd. Dit was inderdaad een direct antwoord op de vraag van Mosjé hoe hij in
staat zou zijn om de exodus te bewerkstelligen.
III.5.73 De 10 plagen43
Bij de Schepping van de wereld deed G’d tien uitspraken waarmee het universum tot stand
kwam. Volgens Rabbi Jitschak Meïr, de Gerer Rebbe, was de functie van de tien plagen om
de tien Scheppingsuitspraken te veranderen in de Tien Geboden.
Het verband tussen de ‘tientallen’ leert ons, dat ons begrip van het ontstaan van het universum
een enorme invloed heeft op ons gedrag. Wanneer we geloven in een oermaterie kan men niet
aannemen, dat het leven een uiteindelijk doel heeft. De wereld is toevallig ontstaan als
resultaat van een interactie van vele krachten die over een tijdsspanne van miljarden jaren
langzamerhand alle levende wezens het aanzien heeft gegeven. Daarmee vervallen ook
absolute morele criteria. Wetten zijn slechts het gevolg van afspraken tussen de mensen, die
veranderd kunnen worden wanneer de maatschappij dit nodig acht. Deze atheïstische
Weltanschauung is bijzonder ‘prettig’ omdat er geen hogere autoriteit bestaat dan de mens
zelf. Volgens de Tora ontstond de wereld op uitspraak van G’d. G’d gaf ons instructies voor
het functioneren van een menselijke maatschappij onder een absolute morele wet. Het staat de
mens niet vrij om deze wetten op te heffen of af te schaffen. Vanaf de Schepping leek G’d de
wereld – in moderne termen uitgedrukt – op de automatische piloot te besturen. Maar met de
tien plagen toonde G’d dat Hij achter het stuur zit. Hierdoor kunnen wij spreken van absolute
ethische waarden zoals de Tien Geboden.
III.5.74 “Dit zijn de tien plagen”44
III.5.74.1 De tien plagen45
Ieder jaar vormen de tien plagen weer een belangrijk, doch weinig begrepen onderdeel van de
Seider. Voordat we de tien plagen inhoudelijk behandelen wil ik eerst enkele algemene
opmerkingen maken.
Het Joodse volk is niet blij met de straffen, die de Egyptenaren troffen. Daarom zeggen wij op
Pesach half Halleel, het halve dankgebed. Soekot wordt ‘zeman simchatenoe’ genoemd, de
43
Ibid., p. 45
Ibid., p. 45
45
Ibid., p. 45
44
54
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
tijd van onze vreugde en daar zeggen we inderdaad alle zeven dagen heel Halleel. Maar bij
Pesach wordt nergens simcha (vreugde) vermeld omdat veel Egyptenaren het leven lieten.
De tien plagen waren gericht tegen het zelfzuchtige, materialistische Egypte. De Nijl vormde
de basis en de belichaming van Egypte’s economie en macht. Het is daarom niet toevallig dat
het lammetje de afgod van Egypte was Ramban. Ibn Ezra (12e eeuw) is van mening dat die
plagen waarbij niet duidelijk staat dat de Joden werden uitgezonderd, zoals de eerste drie
plagen (die overigens ongevaarlijk waren), ook het Joodse volk troffen. Ook de
sprinkhanenplaag en de huiduitslag zouden alle inwoners van Egypte hebben getroffen. Wilde
dieren, veepest en hagel waren echter zware plagen, die alleen de Egyptenaren troffen.
Ramban (13e eeuw) is echter van mening dat de Joden door geen enkele plaag werden
bezocht. De eerste drie plagen waren statisch zodat het niet nodig was te vertellen dat ze niet
oversloegen naar Gosjen. De wilde dieren kwamen in zwermen en bij deze plaag was het
nodig om te vermelden dat deze niet oversloeg naar Gosjen.
III.5.74.2 Indopen van de vinger in de wijn
Bij het uitspreken van de tien plagen is het gebruikelijk om een beetje wijn uit de beker te
gieten of met de vinger wat druppeltjes wijn weg te pinken. In Psalm 23 wordt dankbaarheid
voor overvloed geformuleerd met de frase “mijn beker loopt over”. Wanneer wij onze beker
uitgieten bij de tien plagen symboliseert dit een gebrek, alsof wij iets missen of verloren
hebben. De Egyptenaren moesten gestraft worden. Toch zijn wij niet blij wanneer anderen
vanwege ons gestraft worden, ook al verdienen ze dat wel. “Verheug je niet wanneer je vijand
valt” (Spreuken 24: 17). Daarom staat er bij Pesach ook niet de term “zeman simchatenoe –
tijd van onze vreugde”. We vieren onze onafhankelijkheid, maar omdat dit ten koste ging van
de Egyptenaren, onze gezworen vijanden, zijn we toch niet blij en staan we niet te juichen!
III.5.74.3Persoonlijke betrokkenheid
We gieten een beetje wijn uit de beker wanneer deze plagen worden vermeld. Rabbi
Jechezkeel Abramsky benadert deze praktijk vanuit een Talmoedische gedachte (B.T. Megilla
10b): “Na het splijten van de Rode Zee wilden de Engelen G’d loven. Maar G’d zei tegen
hen: het werk van Mijn handen (mensen) verdrinken en jullie willen zingen?”. Maar als het
geen geschikte gelegenheid is om te zingen, wanneer mensen sterven, waarom hebben de
Joden dan wel het lied van de zee gezongen (Sjemot 15)? Waarom was dit niet ongevoelig?
De Engelen waren slechts een niet betrokken, derde partij. Zíj werden niet persoonlijk bevrijd.
Het Joodse volk echter wel. Zij vierden een persoonlijke bevrijding uit de hand van hun
verdrukkers. Ze waren niet blij met de vernietiging van de Egyptenaren maar wèl met hun
nieuwe vrijheid. De vier bekers wijn zijn ingesteld als uiting van vreugde over onze nieuwe
vrijheid, het feit dat wij het volk van het Boek zijn geworden. Wij vieren onze eigen
verheffing; niet andermans vernedering. Toch voelen wij aan, dat er erge dingen zijn gebeurd
bij onze bevrijding. Ook met onze verdrukkers hebben wij medelijden. Daarom pinken wij
een beetje wijn weg.
III.5.74.4 Rabbi Jehoeda heeft de tien plagen afgekort naar hun Hebreeuwse initialen:
detsach adasj beachav.46
Wat maakt het uit of wij deze tien plagen afkorten naar hun initialen? Iedereen kan een
ezelsbruggetje maken?! Rabbi Aharon Kotler citeert een Midrasj, een achtergrondverklaring
op de pasoek (vers): “Alle wonderen, die ik in jou hand geplaatst heb” (Sjemot 4:21): “Dit
slaat op de staf waarop de afkortingen van de tien plagen ‘detsach adasj beachav’
46
Ibid., p. 47
55
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
ingegraveerd stonden. G’d zei tegen Mosjé:”Deze plagen, die ik in jouw handen geplaatst
heb, moet je uitvoeren met deze staf in aanwezigheid van Phara’o”.
Rabbi Aharon Kotler stelt, dat deze Midrasj gebaseerd is op de mening van Rabbi Jehoeda,
die de plagen naar de Hebreeuwse initialen afkortte. Volgens de mening van de andere
Geleerden stonden de plagen volledig uitgespeld op de staf, niet in verkorte vorm. Dit zou
betekenen, dat de tien plagen niet konden worden afgewend. Maar volgens Rabbi Jehoeda
stonden er alleen maar tien initialen ingegraveerd in de staf. De exacte betekenis van ieder
initiaal als beginletter van een plaag was niet van te voren vastgesteld. Op ieder moment kon
nog van de oorspronkelijke bedoeling worden afgeweken, afhankelijk van de reacties van de
Egyptenaren op de plagen. Het hoefden niet per se bloed, kikvorsen, luizen etc. te worden, als
de Egyptenaren middenin zouden zijn gestopt met hun wrede gedrag.
III.5.74.5 Dit is een vinger van G’d47
De eerste twee plagen maakten nauwelijks enige indruk op Pharao omdat zijn eigen tovenaars
de plagen konden nadoen. Toen de derde plaag kwam (luizen) moesten de hoftovenaars
toegeven, dat dit geen ‘black magic’ was maar een manifestatie van “G’ds vinger”. Vanaf dat
moment werden de magiërs niet meer ingeschakeld. Hoe kan Pharao echter zelf G’d blijven
ontkennen tot zijn hele rijk ineenstortte?
Reb Chaim Sjmoelevitz legt uit, dat Phara’o’s gedrag gewoon de menselijke natuur
weergeeft. Ieder mens neigt ertoe om zijn eigen overtuigingen te rechtvaardigen en zijn eigen
gedrag te verdedigen, hoe irrationeel dit soms ook lijkt. “De ene zonde leidt tot de andere”
(Pirké Avot 4:2). Zodra men een bepaalde houding aangenomen of een bepaalde mening
geventileerd heeft, zal ieder mens proberen dat vol te houden tot het bittere einde. De enige
manier waarop dit proces gestopt kan worden, is door een eerlijke zelfanalyse toe te laten. Een
voorbeeld uit de geschiedenis zal dit aantonen. Een valse profeet in de dagen van Jirmijahoe,
Chananja ben Azor genaamd, verklaarde dat koning Jechonjahoe spoedig zou terugkeren uit
zijn Babylonische ballingschap. Jirmijahoe, de echte profeet, vertelde Chananja, de valse
profeet, dat hij voor het einde van het jaar zou sterven als straf voor zijn misleiding van het
volk. Rasjie (Jirmijahoe 28:15-16) citeert een Midrasj (achtergrondverklaring) die stelt dat
Chananja de dag vóór Rosj Hasjana stierf en dat zijn laatste wens op zijn sterfbed was, dat
zijn kinderen zijn dood pas ná Rosj Hasjana zouden bekend maken. Mensen zouden dan
denken dat de profetie van Jirmijahoe niet zou zijn uitgekomen. Zó vastbesloten was
Chananja om zijn eigen standpunt tegen dat van Jirmijahoe vol te houden. Zelfs op zijn
sterfbed droeg hij zijn kinderen op om deze valse voorstelling van zaken voort te zetten. Het
is bijzonder moeilijk om een eenmaal ingenomen standpunt te veranderen.
III.5.74.6 Slechte eigenschappen goed aangewend
Hoewel jaloezie over het algemeen geen goede karaktertrek is, kan het de mens wel verder
helpen. Als we jaloers zijn op mensen, die meer in kennis of spiritualiteit bereikt hebben, kan
het ons aanzetten tot meer geestelijke ontplooiing. Haat is slecht maar als we het slechte haten
is dat weer goed. Hetzelfde geldt voor hardnekkigheid. Als het joodse volk nooit hardnekkig
was geweest, zouden we al verdwenen zijn. Op individueel niveau gesproken, kan men
hardnekkig weigeren morele standaarden te verlagen of principes te verlaten. Wat is het
verschil tussen goede en slechte hardnekkigheid? De lakmoesproef is mesirat nefesj: zijn we
bereid ons leven te geven voor belangrijke beginselen uit het Jodendom? Pharao was
obstinaat, omdat hij ondanks de plagen weigerde toe te geven aan Mosjé. Dit ging door
zolang hijzelf niet al te grote risico’s liep. Maar toen zijn eerstgeboren zoon tijdens Makkat
Bechorot (de tiende plaag) stierf, vreesde hij voor zijn eigen leven, omdat hij zelf ook
47
Ibid., p. 47
56
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
eerstgeborene was (Sjemot 12: 32, zie Rasjie aldaar). Toen gaf hij Mosjé de opdracht om de
Joden mee te nemen en Egypte te verlaten. Pharao was niet bereid zijn leven te geven omwille
van zijn principes.
De Joodse geschiedenis is vol met mesiroet nefesj. Het joodse leven is geen doel in zichzelf.
We leven voor een hoger doel. Het leven zou zijn betekenis en waarde verliezen als dat doel
ontbreekt. Een bekend verhaal van Rabbi Joseef Jitschak van Lubavitsj illustreert dit. Hij
bleef Tora onderwijzen hoewel de communistische overheid dit absoluut verboden had. Op
een bepaald moment werd de Lubavitsjer Rebbe uitgedaagd door een Russische officier, die
plotseling een pistool trok en op hem richtte. Toen de Rebbe totaal onverstoord door ging,
vroeg de officier of hij niet bang was om gedood te worden. De Rebbe antwoordde: “Wanneer
men vele goden heeft en maar één wereld, is men bang om te sterven. Maar wanneer men één
G’d heeft en twee werelden, is men niet bang deze wereld te verlaten”.
Als het hele leven zich binnen de vier muren van het hier en nu afspeelt, kunnen wij ons leven
niet opgeven. Als er iets hoger bestaat, dan wordt opofferingsgezindheid een serieuze optie.
Er is een bekende uitspraak die stelt, “indien er niets in het leven is om voor te sterven, er ook
niets om voor te leven is”. Leven om te leven is een eigenschap van dieren. Afgoderij, niets
anders dan geïnstitutionaliseerd hedonisme, erkent alleen de fysieke wereld, waar men zijn
passies kan uitleven. Je leven ergens voor geven is daarom nutteloos. Alleen mensen, die
erkennen dat er een G’d bestaat en weten dat er een Toekomstige Wereld is, kunnen
martelaarschap aan. Pharao’s hardnekkigheid diende zijn ego. Het brokkelde af toen zijn
eigen leven op het spel stond. Hardnekkigheid in kedoesja (heiligheid) levert martelaren op,
die bereid zijn hun leven te geven onder het uitroepen van Sjema Jisraëel.
III.5.74.7 “Waarvandaan weten we dat iedere plaag uit vier onderdelen bestond?”
Waarom worden de plagen zo uitgebreid behandeld? Is het niet voldoende dat de Tora ons
vertelt dat er tien zware plagen waren, die Pharao uiteindelijk op de knieën dwongen?
Waarom is er een meningsverschil onder de Talmoedgeleerden over het aantal componenten
van iedere plaag?
Rabbi José, Rabbi Eliëzer en Rabbi Akiwa geven ons een beschrijving van de menselijke
natuur. We hadden kunnen menen, dat, indien elke plaag maar iets zwaarder was geweest,
Pharao sneller had toegegeven. Rabbi Eliëzer stelt daarom, dat iedere plaag inderdaad veel
zwaarder was dan we normaal aannemen. Niettemin bleef Pharao weigeren. Zelfs zware
omstandigheden doen geen afbreuk aan ons gevoel, dat we onder alle omstandigheden gelijk
hebben en nooit zullen toegeven, ook al worden we geconfronteerd met de harde andere
realiteit. Rabbi Akiwa gaat nog een stap verder. Hij stelt dat de plagen nog veel zwaarder
waren dan Rabbi Eliëzer oppert. Toch ging Pharao door tot het bittere einde. Onze weerstand
tegen verandering is sterk. We zijn bereid onszelf desnoods schade te doen om maar niet te
hoeven inzien, dat we fout zijn. Zolang we onze eigen ideeën maar niet hoeven analyseren en
ons gedrag niet hoeven wijzigen. De bereidheid om onze zekerheden achter ons te laten is de
voorwaarde voor geestelijke groei.
“Israël zag … en zij geloofden in Hasjeem” (Sjemot 14:31)48
III.5.74.8 Twee niveaus van vertrouwen
Op een zekere dag zocht iemand bijstand voor een dringend persoonlijk probleem en ging
naar een bekende Chassidische Rebbe met het verzoek voor hem te bidden. De Rebbe vertelde
de verzoeker, dat indien hij geen volledig, volmaakt geloof zou hebben, zijn verzoek geen
gehoor zou vinden. De man, die zelf de zoon van een Chassidische Rebbe was, antwoordde de
48
Ibid., p. 47
57
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Rebbe: “In de Tora staat geschreven ‘Toen Israël de geweldige macht zag, die G’d tegen
Egypte tentoongespreid had, kreeg het volk een diep ontzag voor G’d en het vertrouwde op
G’d’. Eerst kwam het wonder; pas nadien geloofden ze in G’d! Nadat u mij voorziet van de
hulp, die ik zoek, zal ik volledig geloof hebben!”
Rabbi Mosje Feinstein had enig commentaar op dit verhaal. Volgens hem is het mogelijk de
pasoek (vers) anders te begrijpen dan de hulpzoekende man deed. Er zijn twee soorten van
geloof. Allereerst, is er het geloof dat G’d Almachtig is; Hasjeem is tot alles in staat en niets
en niemand kan Hem verhinderen om Zijn Wil uit te voeren. De Joden waren getuige geweest
van de Tien Plagen en hadden de lessen hieruit zeker geleerd. Tenslotte “huilden zij tot
Hasjeem” (Exodus 14:10), toen ze zich voor het eerst realiseerden, dat de Egyptenaren hen
achtervolgden.
III.5.74.9 Toepassing op de persoonlijke situatie
Het tweede soort geloof is de toepassing van het geloof in G’ds Almacht op de eigen
persoonlijke situatie. Mensen denken vaak: “Natuurlijk heeft G’d het vermogen mij te redden,
maar waarom zou Hij zich druk maken om mij?”. Dit element van geloof was hetgeen ontbrak
bij de houding van de Joden totdat ze getuige waren geweest van het klieven van de Rode
Zee. Een tekort in dit tweede aspect, is niet noodzakelijkerwijs een teken, dat men geloof
ontbeert. Het is mogelijk, dat het iemands twijfel over zijn persoonlijke verdiensten
weerspiegelt. Misschien verdient hij gewoonweg geen redding van G’d. We zien, dat zelfs
Ja’akov ‘zeer bang was, en het benauwd kreeg’ (Genesis 32:8), hoewel G’d beloofd had hem
uiteindelijk veilig thuis te brengen. Dit was omdat hij bang was, dat hij gezondigd had en
daarmee zijn recht op G’ds beloofde bescherming verspeeld had. Wat de oorzaak ook mag
zijn, het was dit tweede element van geloof dat de Joden pas koesterden nadat ze G’ds
geweldige macht hadden gezien toen het vertrouwde op Hasjeem en op zijn dienaar Mosje.
Het was pas tóen, dat ze geloofden dat G’d niet alleen wonderen zou kunnen doen om hen te
redden, maar dat Hij het ook daadwerkelijk deed.
De Rebbe in het verhaal, concludeert Rabbi Mosje Feinstein, had gelijk in die zin dat men
geen redding kan verwachten van G’d tenzij men volledig geloof heeft – geloof in Zijn ‘in
staat zijn’ tot het verlenen van redding.
III.5.74.10 Zijn grote woede – “Charon af”
Het meningsverschil tussen Rabbi Eliëzer en Rabbi Akiwa
Volgens Rabbi Akiwa zijn de woorden ‘Zijn grote woede’ een vijfde aspect, van elke plaag,
terwijl Rabbi Eliëzer meent, dat ‘Zijn grote woede’ als algemene introductie geldt op de
beschrijvingen, die daarop volgen (woede, ergernis, nood en verderfzaaiende engelen) en niet
moeten worden beschouwd als één van de aspecten van de plaag. Wat is de reden voor dit
meningsverschil?
Rabbi Mosje Feinstein legt uit dat ‘Zijn grote woede’ geen beschrijving is van één aspect van
de plaag maar de oorzaak van de plagen weergeeft. G’ds woede was zó intens, dat Hij hen
meervoudige plagen inéén stuurde. Daarom wilde Rabbi Eliëzer deze fase (‘Zijn grote
woede’) niet meetellen en kwam hij slechts tot een viervoudige plaag. Rabbi Akiwa stelt
echter dat G’ds grote woede de katalysator was van al die uitwerkingen zoals woede, ergernis,
nood en verderfzaaiende engelen. Daarom moet het meegeteld worden als een dimensie van
iedere plaag, zelfs al werd het niet werkelijk manifest als vijfde effect van iedere plaag.
Dit leert ons een belangrijk inzicht in intermenselijke relaties. Als we het hebben over
andermans gevoelens moeten we niet slechts rekening houden met hetgeen de ander daarover
uit (zegt of doet) maar ook wat de ander hoogstwaarschijnlijk voelt, ook al zegt zij/hij het niet
zo duidelijk.
58
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.5.74.11 Waarom is de plaag van pest geassocieerd met de machtige hand meer dan de
andere tien plagen?49
“Met sterke hand” slaat op de pest zoals er geschreven staat: “de hand van G’d zal uw vee
treffen”.
Volgens Rabbi Berel Soloveitchik komt dit omdat bij alle andere plagen een daad van Mosjé
of Aharon beschreven staat, die als een katalysator de plaag bewerkstelligde. Bij de plagen
bloed en kikvorsen strekte Aharon zijn staf over de wateren van Egypte uit. Bij de plaag
luizen sloeg hij het stof met zijn staf. Maar bij de pest wordt er geen menselijke handeling
beschreven, die de lancering van deze plaag introduceert. Dit was G’ds hand direct
III.5.74.12 “Met tekenen – dit slaat op de wonderen die werden uitgevoerd met de staf”50
Volgens de Midrasj gaat de geschiedenis van de staf van Mosjé terug naar Gan Eden
(paradijs). Generatie op generatie werd deze staf doorgegeven totdat Mosjé hem bij Jitro, zijn
schoonvader, aantrof.
Wanneer Mosjé de staf vasthield werd het een bevrijdend instrument, dat de zee splitste om
het volk te redden en de kwade krachten strafte. Toen Mosjé het uit zijn handen liet vallen op
de grond voor Pharao, werd het veranderd in een giftige slang. Misschien kan in de staf een
symbool van de grote kracht van de wetenschap en macht van kennis gezien worden.
Wetenschappelijke bevindingen kunnen de mensheid veel goeds brengen maar ook
onbeschrijfelijk veel leed veroorzaken. Afhankelijk van de vraag wie de instrumenten in zijn
handen heeft, worden de uitkomsten bepaald. Atomaire kennis heeft grote voordelen. Maar
één atoomexplosie kan een hele bevolking vernietigen.
“Neem deze staf in je handen (Sjemot 4:17)”
Wil men met de wonderstaf grootse daden verrichten ten gunste van de mensheid dan moet
het stevig in de hand worden gehouden door mensen als Mosjé Rabbenoe. Verantwoordelijk
leiderschap is de eerste vereiste.
III.5.74.13 Immuun voor de plagen51
Het blijft onbegrijpelijk dat Pharao na twee of drie keer niet toegaf. Begreep hij dan niet, dat
de waarschuwingen van Mosjé en Aharon uiteindelijk zouden uitkomen? Gebrek aan
leervermogen uit negatieve ervaringen heeft niets van doen met intelligentie. Er zijn een
aantal dingen die ook zeer intelligente mensen niet in zich kunnen opnemen zelfs wanneer
iedereen uit de omgeving het duidelijk ziet. Verslaafden hebben gewoonten, die desastreuze
gevolgen kunnen hebben. Keer op keer zweert hij dat het gedrag niet herhaald zal worden,
maar de verslaving maakt hem totaal blind voor alles wat er in het verleden gebeurd is. Dit
patroon kan zich zeer vaal herhalen. Pas wanneer er een vreselijke ramp optreedt ergens in de
keten der gebeurtenissen kan het zijn dat de verslaafde zijn verslaving opgeeft.
Wij zien als buitenstaanders dit duidelijk gebeuren bij een verslaafde. Toch hebben ook wij
verslavingen in subtiele vormen. Soms zijn we gewoon blind voor de waarheid. Het is daarom
verstandig om af en toe onze overtuigingen en ons gedrag nader onder de loep te nemen, hoe
zeker we er ook van zijn dat alles omdat het lam het sterrenbeeld is van de maand Niesan,
waarin de Nijl buiten zijn oevers treedt. Farao beweerde dat hij de Nijl geschapen had;
daarom waren de plagen gecentreerd rond de Nijl. De eerste plaag was tegen de Nijl gericht,
de tweede kwam voort uit de Nijl; de meeste plagen werden aangekondigd aan de oever van
de Nijl.
49
Ibid., p. 44 (1)
Ibid., p. 44
51
Ibid., p. 45
50
59
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.5.74.14 De duur van de plagen
Egypte werd gedurende één jaar door de plagen bezocht. Op 15 Niesan 2447, één jaar voor de
Exodus, openbaarde Hasjeem zich bij het doornbos. Mosjé werd naar Egypte gestuurd om
zijn missie uit te voeren en verscheen weldra voor Farao. Omtrent de duur van de plagen en
de voorafgaande waarschuwingen bestaan twee meningen. Sommige geleerden meenden, dat
Farao 24 dagen lang gewaarschuwd werd, en dat iedere plaag slechts zeven dagen duurde.
Andere geleerden zijn van mening dat er zeven dagen lang gewaarschuwd werd waarna iedere
plaag 24 dagen duurde. Op Rosj Hasjana 2448 stopte de slavenarbeid van de Joden.
Over de vraag of ook het Joodse volk in Egypte getroffen werd door de plagen bestaat een
meningsverschil tussen Ibn Ezra en wat we doen goed is. Natuurlijk zijn we blind voor onze
eigen fouten, daarom is het verstandig om de hulp van iemand in te roepen die we vertouwen.
In vrome wijken in Jeruzalem gebeurt dit op regelmatige basis. Men praat over zichzelf en
elkaar in counselinggroepjes om het gedrag te verbeteren.
III.5.74.15 Het getal tien
De tien plagen stonden tegenover de tien scheppingsuitspraken. Bij de schepping werd G’d
als het ware gekroond als heerser over de natuur. Bij de plagen werd duidelijk dat G’d
eveneens de architect van de geschiedenis is. Maharal (15e eeuw) stelt dat G’d met de tien
scheppingsuitspraken de wereld schiep en met de tien plagen de aanzet gaf voor de vorming
van het Joodse volk.
In Pirké Awot (5:1) wordt gevraagd waarom de wereld niet in één scheppingsuitspraak kon
worden gecreëerd. Het antwoord luidt, dat G’d de wereld bewust met tien uitspraken heeft
geschapen om hiermee de verdorvenheid van die mensen aan te tonen, die de wereld ruïneren
en de Tsaddikiem (goede mensen) te belonen die de wereld, die in tien stadia geschapen werd,
helpen opbouwen. De mens heeft een vrije wil, hij kan de wereld in zowel fysiek opzicht
(milieuvervuiling!) als spiritueel opzicht schaden. De wereld die in tien stadia geschapen was,
raakte in de loop der eeuwen zijn morele richtsnoer kwijt. Egypte was het machtigste en
meest invloedrijke imperium uit die tijd. Met tien plagen zou Egypte leren beseffen dat G’d
uiteindelijk de wereldleider was. De tien plagen moesten hetgeen misging rechtzetten. Met de
tien scheppingsuitspraken werd de fysieke wereld geschapen, met de tien plagen openbaarde
G’d Zijn koningschap en in de tien geboden toonde G’d hoe de wereld geheiligd en verheven
kon worden.
III.5.74.16 Stadia
De plagen kwamen in stadia. Hasjeem wilde Farao de tijd gunnen om zich te bedenken.
Hoewel de plagen geen verandering brachten in de opvattingen van het verdorven Egypte,
werd in ieder geval duidelijk dat G’d niet kon worden ontkend. De vraag naar systematiek in
de plagen blijft echter branden. De Midrasj ziet in de plagen een soort Romeinse
oorlogstactiek bij de belegering van een stad. De plaag bloed zou dan staan tegenover het
vergiftigen van de bronnen, de kikkers zouden de herauten zijn die veel lawaai maakten en de
inwoners angst aanjoegen. De luizen zijn vergelijkbaar met pijlen van veraf terwijl de wilde
dieren barbaren voorstellen, die als wilden op de stad zouden afgaan. De plaag pest is
vergelijkbaar met wilde dieren die het belegerende leger op de stad kan afsturen en builen
zouden slaan op kokende olie. Hagel is vergelijkbaar met stenen die afgeschoten worden door
katapulten en sprinkhanen lijken op legioenen soldaten die over de stad uitzwermen. De
duisternis duidt op gevangenisstraf; de opstandelingen worden opgesloten. De sterfte van de
eerstgeborenen zou een ter dood veroordeling van de opstandelingen betekenen.
60
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.5.74.17 Vergelding
Een andere Midrasj ziet in de systematiek van de tien plagen het thema ‘mida keneged mida’,
oog om oog, vergelding van de misdaden van Egypte. De Egyptenaren werden precies
gestraft voor hetgeen zij misdreven hadden. Vanuit deze optiek beschouwd zouden zij gestraft
zijn met de bloedplaag omdat de Egyptenaren de Joden geen gelegenheid hadden gegeven om
zich in een mikwe te baden of omdat zij altijd als waterdragers werden uitgebuit. De Joden
mochten zich niet wassen van hun transpiratie, vandaar dat de Egyptenaren in hun water
gestraft werden. De kikvorsen kwamen over Egypte omdat de Joden de vrachten van de
Egyptenaren moesten dragen; vandaar dat de kikkers kwamen en hun goederen opaten. De
luizenplaag kwam over Egypte omdat de Joden altijd de straten moesten vegen; daarom
veranderde het stof in luizen. Bovendien mochten de Joden zich niet wassen en kregen ze
luizen hetgeen op de Egyptenaren terugsloeg. De vierde plaag was wilde dieren. De Joden
werden vaak gedwongen om voor de Egyptenaren wilde dieren te vangen, die hen in hun
circussen zouden kunnen vermaken. Daarom kreeg Egypte de plaag van de wilde dieren over
zich heen.
De Egyptenaren dwongen de Joden hun vee te hoeden. Ze stuurden hen de woestijn in om hun
gezinsleven te verstoren zodat ze daarmee de veepest over zich afriepen. De builen, puisten en
huidontsteking kwamen omdat zij de Joden altijd hun baden lieten stoken. Nu kregen de
Egyptenaren puisten, zodat ze zich niet konden baden. De hagel vernietigde de tuintjes van de
Egyptenaren, die door de Joden waren aangelegd. De sprinkhanen aten de tarwe op die de
Joden hadden moeten planten. Vaak werden Joden ook gevangen gezet, vandaar dat er
duisternis over Egypte kwam als vergeldingsmaatregel. Bovendien hadden de Egyptenaren de
onplezierige gewoonte om hun banketten te laten bijlichten door Joden met toortsen en
fakkels op hun hoofd, die ter verhoging van de feestvreugde aan de zijkant moesten staan
toekijken als levende fakkels.
En omdat de Egyptenaren de Joodse kinderen wilden doden en op allerlei manieren
probeerden te voorkomen dat Joodse volk zich zou uitbreiden, werden hun eerstgeborenen
gedood aan het einde van de tien plagen.
III.5.74.18 Analyse per plaag
Bloed
Wanneer G’d een volk straft, wordt eerst zijn afgod aangepakt. De bloedplaag trof de Nijl zelf
waardoor de oppermacht van G’d werd aangetoond, omdat Hij de natuur naar believen kan
veranderen. Bovendien zorgde de bloedplaag ervoor, dat de Egyptenaren afhankelijk werden
van de Joden, een vergelding voor hun vernederende vreemdelingenstatus. Tevens konden de
Joden meegenieten van de grote rijkdom van Egypte, die in de jaren van hongersnood
gegenereerd was. Omdat alleen bij de Joden nog drinkbaar water aanwezig was moesten de
Egyptenaren water kopen bij hun slaven. Op die manier stroomden veel deviezen uit Egypte’s
schatkist naar het Joodse volk. Een andere interessante verklaring wijst erop, dat water in zijn
natuurlijke omgeving koud is en bloed over het algemeen warm. G’d wilde met die eerste
plaag tonen, hoe men vanuit het afgodisch Egypte kon komen tot het ware Jodendom. De
eerste stap is de ijzige onverschilligheid voor alles wat met kedoesja (heiligheid) te maken
heeft, om te zetten in warmbloedig enthousiasme.
Kikvorsen
De tweede plaag, kikvorsen, vormde een invasie in alle aspecten van het dagelijks leven. De
kikvorsen zaten in de ovens, in de slaapkamers en zelfs in de magen van de Egyptenaren. De
kikvorsen waren bereid zich volledig op te offeren in opdracht van Hasjeem. De tweede plaag
liet zien hoe de natuur in dienst van G’d staat – en geen zelfstandig leven leidt – en het leert
het Joodse volk, dat voor een goede start met ‘Jiddisjkeit’ veel opoffering nodig is. De
61
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
kikvorsen waren kleine schepseltjes, die door hun massaliteit de machthebbers een enorme
schrik aanjoegen. Zo werd de overheersing vergolden.
Luizen
Met de luizen werd de zwarte magie van Egypte ontmaskerd. De eerste twee plagen konden
de Egyptische magiërs nog nadoen. Maar bij de luizen legden zij het loodje. Op dat moment
werden de bovennatuurlijke anti-G’ddelijke krachten teniet gedaan. Na de luizenplaag
verloren de beeldschriftkundigen van Egypte hun betekenis. Een ander aspect bij de
luizenplaag is, dat de aarde veranderde in luizen. Deze plaag trof de aarde waaruit het klei en
stenen voor de verschillende rampzalige avonturen van de mensheid aan het begin van de
Tora werden gewonnen: de Toren van Babel en de voorraadsteden van de Farao werden
gebouwd met leem- en kleistenen.
De eerste twee plagen waren als waarschuwing alleen tegen de Egyptische bezittingen gericht.
Nu Egypte na deze waarschuwingen niet wilde luisteren, werden zij zelf aangepakt. De
luizenplaag behoort tot de categorie pijnigingen van Rabbiner Hirsch (zie verder). Egypte
moest aan den lijve ondervinden wat zij anderen hadden aangedaan. G’d wilde niet straffen
maar veeleer opvoeden. Egypte wilde echter niet luisteren.
Wilde dieren
De vierde plaag, wilde dieren, trof het land van de Egyptenaren. De enorme zwerm wilde
dieren belette hen gebruik te maken van hun ‘Heimat’, dat zij als hun exclusief bezit ervoeren.
De oorzaak lag in de ontgoddelijking van de mens. Eigenlijk zouden dieren de mens,
geschapen naar het evenbeeld G’ds, moeten vrezen. Maar de dieren vreesden de mens niet
meer omdat hij zo laag gezonken was.
Veepest
De veepest verzwakte de fysieke kracht en macht van de verdrukker, tastte zijn rijkdom aan
en daarmee ook de eigenwaan van de overheerser. Zo werd Egypte in zijn machtswaan
getroffen. De veepest trof het bezit van de Egyptenaren. Ze waren geen heer en meester meer
over hun levende have. Ook hier ontwaren wij het motief van het kleineren van de
‘Übermensch’, die zijn machtswellust op anderen botviert en hierin door G’d gefrustreerd
wordt.
Builen en huiduitslag
De builen en huiduitslag troffen het lichaam van de Egyptenaren, omdat zij hun lichaam
misbruikt hadden. De Tora getuigt van de immoraliteit van de Egyptische cultuur, die aan de
andere kant op wetenschappelijk en architectonisch terrein een hoge vlucht had genomen.
Zedelijkheid en medemenselijkheid hebben weinig van doen met andere uitingen van
beschaving, een fenomeen, dat het Joodse volk nog niet zo lang geleden ook aan den lijve
heeft moeten ondervinden. Duitsland was de bakermat van Europese cultuur. Niettemin was
het mogelijk, dat dit ‘Herrenvolk’ binnen de kortste keren afdaalde tot de diepste dalen van
beestachtigheid.
Sprinkhanen en hagel
Sprinkhanen en hagel vernietigden de vanzelfsprekende wereld van de Egyptenaren. De hagel
ging gepaard met veel donderslag en de zwermen sprinkhanen zorgden voor een duisternis.
Horen en zien verging hen. Het was misschien een rectificatie van de eerste zondeval in het
Paradijs. Eva zag en Adam luisterde. Deze twee plagen bereidden de mensheid voor op G’ds
openbaring bij de berg Sinaï, waar zij eveneens donderslagen hoorden en bliksemschichten
zagen.
62
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Duisternis
De duisternis maakte een einde aan alle menselijke activiteit omdat met name in de laatste
drie dagen van de duisternis de Egyptenaren niet eens meer konden bewegen; zo waren zij
geïsoleerd van hun medemens. De duisternis zorgde voor een volledige ontmanteling van de
sociale orde en rekende af met de vanzelfsprekende minachting voor de buitenlandse
medemens.
Sterfte der eerstgeborenen
De tiende plaag vormde de climax van de bestraffing die al direct was aangekondigd aan het
begin van de missie van Mosjé Rabbenoe (Sjemot 4:22). In de Joodse denkwereld is de
bechor (de eerstgeborene) de speerpunt van de beschaving, de vertegenwoordiger van de
familie, die weer de primaire bouwsteen vormt van de staat. Niet voor niets waren de
eerstgeborenen van het Joodse volk bestemd voor de Tempeldienst, de bakermat van de
Joodse cultuur. Toen zij bij het gouden kalf onwaardig bleken, werd de priesterfunctie
overgebracht op de stam Levi.
III.5.74.19 De indeling van Rabbi Jehoeda
In de Hagada verdeelt Rabbi Jehoeda de tien plagen in drie categorieën. De eerste drie zijn
bloed, kikvorsen en luizen; het tweede drietal luidt wilde dieren, veepest en huiduitslag, en de
derde groep bestaat uit vier plagen, hagel, sprinkhanen, duisternis en sterfte van de
eerstgeborenen. Het zijn aparte eenheden die ook verschillende doelen beoogden.
Rabbi Jitschak Abarbanel (15de eeuw) heeft zich beziggehouden met de vraag naar het
specifieke van ieder van deze drie eenheden. Hij stelt, dat Farao in zijn persoonlijkheid en
optreden de totale G'dsloochening symboliseerde. Hij ontkende het bestaan van G'd, G'ds
wereldleiding en het feit dat Hasjeem de loop van de natuur en de geschiedenis bepaalt en kan
veranderen.
De eerste groep wordt gekenmerkt door de frase ‘Hierdoor zul je weten dat ik G'd ben’. Dit
doel werd bereikt toen de Egyptische magiërs erkenden, dat de luizenplaag ‘een vinger G'ds
was’.
De tweede groep plagen was bedoeld om G'ds wereldleiding tot Farao te laten doordringen.
Het doel van de tweede groep komt tot uiting in de frase: ‘dat jullie zullen weten dat Ik G'd
ben, midden in de wereld’.
De derde groep was bedoeld om Farao aan het verstand te brengen dat G'd in staat is om de
natuur te veranderen. Ingedachtig de woorden ‘zoals Ik is er geen op de hele wereld’.
Bij de derde plaag van al deze eenheden, werd het lichaam van de Egyptenaren zelf aangetast.
Voordat de Egyptenaren zelf werden aangepakt gingen er telkens twee waarschuwingen
vooraf in de vorm van plagen die de Egyptenaren zelf niet direct troffen. G'd wilde niet
straffen maar veeleer opvoeden. Egypte wilde echter niet luisteren.
III.5.74.20 Chatam Sofeer
Chatam Sofeer (18de eeuw) wijst er nog op, dat bij alle derde plagen van de drie eenheden
van Rabbi Jehoeda geen waarschuwing vermeld wordt. Rambam (12de eeuw) meent dat
luizen, huiduitslag en duisternis geen levensgevaar met zich meebrachten, zodat het niet nodig
was om te waarschuwen. Maar bij de andere plagen was de waarschuwing bedoeld was om
Farao zich te laten voorbereiden met zijn tovenaars om hun eigen kracht en macht te tonen.
De eerste twee plagen van iedere trits waren een soort uitdaging, maar bij de derde van alle
tritsen was van te voren al duidelijk dat alle magiërs van de Farao niets konden uitrichten. Bij
de luizen niet, omdat zwarte magie geen invloed heeft op hele kleine schepseltjes, zoals
luizen. Bij de huidontsteking vermeldt de Tora, dat Farao's tovenaars niet konden blijven
63
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
staan voor Farao; bij de duisternis kon helemaal niemand van zijn plaats opstaan. Het was
duidelijk dat niemand in staat was zo een diepe, zwarte duisternis te creëren. Daarom wordt
volgens Chatam Sofeer geen waarschuwing vermeld bij de derde van plaag van iedere trits.
III.5.74.21 Andere meningen
Sforno (17de eeuw) ziet een andere systematiek in de driedeling van Rabbi Jehoeda. De eerste
drie plagen troffen het water en de aarde, de dode materie. De tweede drie plagen waren
gericht tegen de fauna en de laatste vier plagen waren tekenen in de lucht. Volgens deze
interpretatie wilde G'd aantonen, dat Hij over alle levensvormen heerst.
Rav Sa'adja Ga'on (9de eeuw) brengt een andere systematiek aan. Hij meent, dat de plagen
eigenlijk in vieren gedeeld moeten worden. Hij komt tot deze vierdeling door de sterfte der
eerstgeborenen als een aparte categorie te rekenen. De vier soorten plagen stonden tegenover
de vier natuurelementen: aarde, water, wind en vuur. Aarde: huiduitslag, gecreëerd uit
ovenroet, luizen, voorkomend uit stof en wilde dieren die uit de aarde verrezen. Water: bloed,
kikkers en hagelstenen. Wind: veepest, duisternis en sprinkhanen, en vuur: de sterfte der
eerstgeborenen.
De Koezari van Rabbi Jehoeda HaLevi (12de eeuw) wijst nog op een ander thema. Met de
plagen werden het water, de flora, de fauna, de lucht en de hemel getroffen om Farao en de
Joden duidelijk te maken dat G'd ingrijpt in de natuur wanneer Hij wil, zoals Hij wil, niet
gehinderd door welk onderdeel van de natuur dan ook.
III.5.74.22 Rabbiner Hirsch
Ook op andere wijze kan men een systematiek ontwaren in de tien plagen. Rabbiner S.R.
Hirsch (19e eeuw) onderscheidt de plagen naar drie categorieën:
geroet, vreemdelingschap;
awdoet, slavernij; en
inoejiem, pijnigingen.
Hij stelt, dat alle plagen 'mida keneged mida' waren als een vergelding voor wat er misdreven
werd, met een educatief doel zowel voor de Egyptenaren als voor de Joden. De eerste
categorie 'geroet', vreemdelingschap, betekende dat de Joden langzamerhand werden
uitgestoten door de Egyptische samenleving, ontheemd en ontworteld raakten en in een
uitzonderingspositie werden geplaatst.
De tweede categorie, `awdoet` betekent overheersing. De Egyptenaren overheersten het
Joodse volk. Daarom kregen zij kikvorsen, een klein schepseltje, dat door zijn massaliteit de
machthebbers toch enorme angst aanjoeg. De veepest verzwakte de fysieke kracht van de
verdrukker en de sprinkhaan tastte de rijkdom en daarmee ook de eigenwaan van de
overheerser aan. De derde categorie noemt Rabbiner Hirsch 'inoejiem', pijnigingen. De
Egyptenaren moesten voor korte tijd voelen, wat zij anderen hadden aangedaan. Dus ze
kregen luizen, huiduitslag en werden volledig geïmmobiliseerd gedurende de plaag van
duisternis.
III.5.74.23 Toen en nu
De bevrijding uit Egypte was een volledige bevrijding, niet zoals de bevrijding die wij in
1945 hebben meegemaakt. In Sjemot 14:30 vertelt de Tora, dat de Joden aanschouwden hoe
de Egyptenaren stierven aan de oever van de zee. De verklaarders geven vier redenen waarom
de Joden hun verdrukkers moesten zien sterven. Het was om de Joden ervan te overtuigen, dat
de Egyptenaren er niet levend vanaf gekomen waren aan de andere kant van de Schelfzee.
Bovendien zagen de stervende Egyptenaren dat de Joden de overkant wèl levend hadden
64
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
bereikt. Hun derde reden is dat de Bnee Jisra'eel de buit van Egypte konden verzamelen en
tenslotte opdat de Joden de Egyptenaren zo konden terechtwijzen voor hun misdaden tegen de
mensheid.
Zelden hebben wij in de Joodse geschiedenis zo een volledige vergelding mogen meemaken.
Na de Tweede Wereldoorlog hebben wij niets van dit alles meegemaakt. Wij zijn eraan
gewend geraakt dat onze verdrukkers vrijuit gingen, bezittingen kwamen nauwelijks terug en
iedereen had een gevoel van rechteloosheid en machteloosheid. Lange tijd was er geen
gelegenheid om de Duitsers terecht te wijzen voor hun slechte gedrag. De Wiedergutmachung
kwam slechts langzaam en laat op gang. Duitsland en Japan zijn anders dan Egypte na het
debacle bij de Schelfzee sterker dan ooit uit de oorlog teruggekomen.
De tien plagen waren niet zozeer een bestraffing, ook al kwamen ze zeer hard aan; het was
eerder een afbraak van de afgodische, decadente en hedonistische maatschappij, die de door
G'd gegeven zegeningen had misbruikt.
III.5.75 “Kama ma’alot towot” – Vele weldaden52
Hoe talrijk zijn de weldaden die G’d ons bewezen heeft! Waarom worden hier vijftien niveaus
van goedheid en weldaden beschreven? Rabbi Mosje Feinstein antwoordt met een citaat uit de
episode van Jitro, die alles had gehoord wat G’d gedaan had voor Mosje en Israël (Sjemot
18:1-5). Waarom volgde Jitro de joden in de woestijn? Rasji antwoordt: “Hij hoorde van het
splijten van de Rode Zee en de oorlog tegen Amalek”. Rabbi Mosje Feinstein verklaart, dat
wanneer mensen een rapportage van een gebeurtenis horen met allerlei inspirerende details,
iedereen ergens anders door geraakt wordt. Sommigen vinden de overwinning van goed over
kwaad, zoals de oorlog tegen Amalek, het mooiste, anderen zijn het meest onder de indruk
van de doorbreking van de wetten van de natuur door G’d, zoals het splijten van de Rode Zee.
Elke invalshoek is valide. Daarom worden alle vijftien weldaden in geur en kleur vermeld!
III.5.76 Als Hij ons naderbij had gebracht tot bij de berg Sinaï, maar ons de Tora niet
had gegeven, dan hadden wij nog reden tot dankbaarheid gehad.53
Welk nut zou het hebben om bij de berg Sinaï te hebben gestaan zonder dat ons de Tora zou
zijn gegeven? Zonder de Tora zou er geen joods volk zijn geweest! Rabbi Aharon Kotler
citeert de Geleerden, die ons vertellen dat onze Aartsvaders Awraham, Jitschak en Ja’akov
alle wetten van de Tora al hielden nog voor de Leer gegeven was. Door hun oprechtheid,
spiritualiteit en profetische gaven waren ze in staat om G’ds wensen op eigen initiatief af te
leiden. Maar, zegt Ramban, omdat het niet gebaseerd was op een openbaring, waren de
geboden voor de Aartsvaders niet werkelijk verplicht. Ze waren alleen maar een uiting van
goed godsdienstig en zedelijk gedrag. Hetzelfde geldt voor de joden aan de voet van de berg
Sinaï. Zij ervoeren een dusdanige spirituele verheffing, dat zij in staat zouden zijn om de
waarheden van de Tora te schouwen zonder dat hun dat expliciet verteld zou zijn door G’d.
We zouden dus wel in het bezit zijn geweest van de lessen van de Tora maar niet omdat het
door G’d geboden was. We zouden op het niveau komen van de Aartsvaders, die een zelf
aangeleerde godsdienst zonder werkelijke verplichtingen hebben gepraktiseerd. We zijn
dankbaar, dat Hij uiteindelijk ook de Tora direct aan ons gegeven heeft, omdat ‘iemand die
iets verplicht vervult op een hoger niveau staat dan iemand die iets vrijwillig doet’ (B.T.
Kiddoesjien 31a).
“Dajenoe - De Alomtegenwoordige heeft zo veel weldaden aan ons bewezen”54
52
Ibid., p. 49
Ibid., p. 49
54
Ibid., p. 49
53
65
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Verschillende onderdelen van dit prachtige lied “Dajenoe” zijn moeilijk te begrijpen. Stel, dat
we niet door de Rode Zee waren getrokken, wat voor nut had de redding dan? Een kritische
lezer blijft met veel vragen zitten.
III.5.77 Dankbaarheid
Dajenoe leert ons dat we dankbaar moeten zijn voor alles wat we krijgen, hoewel we niet
direct inzien waar het allemaal voor dient en waar het allemaal toe leidt. Dankbaarheid is
belangrijk voor geestelijke groei. Gevoelens van dankbaarheid koesteren we niet graag, omdat
het betekent dat we iets schuldig zijn aan onze weldoener. Sommige mensen ontkennen zelfs,
dat anderen hen iets goeds bewezen hebben. Erkenning van de G’ddelijke liefde, die we
dagelijks ervaren, wekt G’ds goedheid voor de toekomst op. Als we G’d danken voor de dag
die voorbij is, verdienen wij Zijn zegen voor de volgende dag.
III.5.78 “Indien G’d ons voor de berg Sinaï had gebracht, maar niet de Tora had
gegeven, zou dit ook al voldoende zijn geweest”
Koning Salomo zei: “G’d heeft de mens oprecht gemaakt” (Prediker 7:29). De mens is van
nature recht door zee maar omdat we dit rechte pad vaak verlaten, worden dingen soms
bijzonder gecompliceerd. De Talmoed stelt dat indien de Tora niet gegeven was, men goed
gedrag uit de fauna had kunnen leren. De heiligheid van privé-bezit kan men leren van de
mieren. Echtelijke trouw kan men zien bij duiven, ingetogenheid kan men leren van de katten
(B.T. Eroewien 100b). Verschillende dieren leren de mens hoe zich te gedragen. Toch is deze
uitspraak van onze Wijzen moeilijk te begrijpen; misschien hadden we slechte eigenschappen
geleerd van andere dieren, zoals promiscuïteit van honden en roofzucht van tijgers. Maar deze
vraag is niet echt relevant. Wanneer wij de natuur maar onbevangen observeren, komen we er
vanzelf wel achter welke eigenschappen we zouden moeten overnemen, omdat de mens van
nature “jasjar” is (oprecht). Alleen omdat wij door onze driften, passies en lusten vaak anders
willen, is het zo dat we ons slechte gedrag rationaliseren en onze Schepper niet meer recht in
de ogen kunnen kijken
Onze Aartsvaders hielden de hele Tora al nog voor deze gegeven was. Hoe konden zij weten
wat goed en kwaad was? Awraham werd inderdaad geboren in een familie van
afgodendienaren. Maar zijn heldere geest bracht hem tot de conclusie, dat het dienen van
beelden verkeerd is. Awraham kon de waarheid vatten door logische redenering. Op zoek naar
de waarheid liet hij zich niet leiden door aardse belangen. Awraham was een spiritueel mens.
Aan de voet van de berg Sinaï – bij de voorbereiding voor het ontvangen van de Tora –
bereikten de Joden het niveau van de Aartsvaders. Gelijk Awraham, Jitschak en Ja’akov
konden zij de Tora vatten, nog voor dat deze gegeven was. Allen hebben wij een aangeboren
gevoel voor goed en kwaad en een kompas voor juist gedrag. Als we niet verleid zouden
worden door de jetser hara, onze aardse neiging, zouden we zonder enig probleem uitgroeien
tot de spirituele wezens, die wij eigenlijk zouden moeten zijn.
III.5.79 Rabbi Gamliël zei: “Ieder die niet uitvoerig deze drie onderwerpen op Pesach
bespreekt, heeft zijn plicht niet gedaan. En dit zijn ze: Pesach, matsa, maror”.55
Normaliter hechten wij niet veel waarde aan uitleggingen van de mitswot. Meestal kunnen de
redenen niet ‘de volledige lading dekken’. We leggen bijvoorbeeld Tefillien om ons hart en
ons intellect in dienst te stellen van G’d, zoals de Sjoelchan Aroech (Orach Chaïm 25:5) ons
vertelt. Toch is dit geen uitleg waarom de huisjes van de Tefillien vierkant moeten zijn of
55
Ibid., p.51
66
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
waarom de riemen zwart moeten zijn. Met één uitleg kan men niet alle aspecten van de
mitswa verklaren. Er zijn altijd verborgen redenen, die niet zo gemakkelijk ontdekt worden.
III.5.80 Contrastwerking
Rabbi Mosje Feinstein legt uit, dat, hoewel de redenen die hier gegeven worden voor het
Korban Pesach (Pesach-offer), matsa en maror zeker niet uitputtend zijn, ze toch belangrijke
ideeën bevatten. Van Korban Pesach kunnen we leren dat we vaak de leidende hand van G’d
in ons leven niet zien, totdat we op het laatste moment ontsnapt zijn aan een bepaalde
tragedie. De plaag van de eerstgeborenen sloeg de huizen van de joden over. Terwijl de joden
tussen de Egyptenaren voelden dat ze op het nippertje gered waren, hadden de joden, die in
het land Gosjen woonden, waar geen Egyptenaren waren, niet zo’n acuut gevoel van
bevrijding.
Hoewel we dit vaak niet voelen, worden we toch dagelijks begeleid en behoed.
De matsa leert ons, dat we nooit de hoop mogen opgeven, hoe triest onze situatie er ook moge
uitzien. De joden waren 210 jaar in Egypte maar op een goede morgen liepen zij “de
voordeur” uit, zó onverwachts dat ze zelfs niet eens tijd hadden om hun deeg te laten rijzen.
Over maror, stelt de Talmoed (B.T. Pesachiem 39a) dat de Egyptische slavernij vergeleken
kan worden met het bittere kruid, omdat net zoals maror als een zacht plantje begint en daarna
harder wordt, zo ook de joodse aanwezigheid in Egypte eerst hartelijk werd toegejuicht maar
later veranderde in bittere vijandschap. Dit is een waarschuwing voor alle joden in galoet: hoe
gelijk we ook behandeld worden, er is geen zekerheid.
III.5.81 Matsa, de haast van de uittocht
Zouden de Joden ook maar één seconde langer in Egypte zijn gebleven, dan zouden ze zelfs
het kleine beetje spiritualiteit dat ze nog over hadden, verloren hebben. Daarom moesten ze zo
snel Egypte uit en hadden ze geen tijd hun deeg te laten rijzen. Chameets heeft de capaciteit
om alles in z’n omgeving aan zich aan te laten passen en met zich mee te laten rijzen. Een
enorme deeg kan rijzen door een klein beetje gist. Dit is ook de eigenschap van
onzedelijkheid en plezierjagerij. Je hebt niet veel nodig om geestelijk af te zakken. Omdat wij
van nature geneigd zijn onze lichamelijke behoeften te volgen, is het zeer éénvoudig terug te
vallen in onze oude slechte gewoonten. Zelfs nadat men vele jaren niet meer drinkt, kan een
miniem beetje alcohol veel jaren van hard werken aan zichzelf kapot maken. Chameets leert
ons dat zelfs kleine hoeveelheden verreikende consequenties kunnen hebben. De matsa leert
ons, dat totale abstinentie dan de enige oplossing is.
Het is belangrijk om precies te weten wie jezelf bent. Anders loop je het risico jezelf te hoog
of te laag in te schatten, hetgeen minderwaardigheids- of meerderwaardigheidsgevoelens
opwekt. Jezelf zien alsof je persoonlijk uit Egypte bent getrokken, is ook belangrijk voor je
zelfbeeld. Waarom? Er is een bekende midrasj van een koning, die hoorde welke bijzondere
kwaliteiten Mosjé bezat. Hij stuurde zijn tekenaars erop uit om een portret van de Joodse
leider te maken. Toen zijn tekenaars terugkeerden, liet hij het portret zien aan zijn
fysiognomisten, die in staat waren iemands karakter uit zijn gelaatstrekken af te leiden. De
raadgevers van de koning melden hem dat Mosjé een ijdel, arrogant, brutaal en inhalig type
was, het omgekeerde van wat de koning gehoord had.
Hij stond perplex en besloot Mosjé zelf te gaan bezoeken. Na een diepgaand gesprek met
Mosjé Rabbenoe bleek de koning, dat zijn fysiognomisten het bij het verkeerde eind hadden
gehad. Mosjé Rabbenoe legde de koning uit waarom zij het toch niet verkeerd hadden gezien:
“Uit de gelaatstrekken kun je inderdaad opmaken, welke eigenschappen iemand meegekregen
heeft bij de geboorte. In dat opzicht hebben zij gelijk, want ik ben als een slecht mens
geboren. Ik was echter in staat om al mijn karaktertrekken op hogere doelen te richtten, ze te
67
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
sublimeren en ze te verbeteren. Ik ben inderdaad inhalig om meer spirituele rijkdom op te
doen en ik verlang inderdaad hevig naar een steeds nauwere relatie met G’d. Dat de richting
van mijn karaktertrekken veranderd is, was niet herkenbaar voor uw raadgevers”.
Mosjé was in staat om zijn slechte karaktertrekken onder ogen te zien en ze op constructieve
doelen te richten. Hij ontliep ze niet, was er niet bang voor en vertoonde geen vluchtgedrag.
III.5.82 “De drie belangrijkste ingrediënten van de Seider: Pesach, Matsa en Maror”
Tussen de geleerden van de Talmoed bestaat een discussie of een Mitswa (gebod), die zonder
de juiste kawwana (intentie) is uitgevoerd wel enige betekenis heeft. De halachische conclusie
is, dat het in principe zo is dat de mitswa-handeling op zich waarde heeft, hoewel er sommige
geboden zijn, waarbij kawwana (intentie) absoluut essentieel is. Een voorbeeld van dit laatste
is het gebod om te dawwenen (bidden). Opzeggen van gebeden zonder nadenken of gevoelens
is van weinig waarde: “Een gebed zonder aandacht is als een lichaam zonder ziel”. Een
lichaam zonder ziel heeft geen doel en functie meer. Rabban Gamliël beweert nu dat de drie
centrale mitswot van Pesach gelijk zijn aan dawwenen. Kawwana is hierbij absoluut
noodzakelijk. Als we niet inzien dat het Pesach-offer een verwerping van polytheïsme
(veelgodendom) betekent, hebben we alleen maar een plat brood gegeten. Hetzelfde geldt
voor matsa en maror.
Bij het “eten met betekenis en diepgang” is de volgorde toch onbegrijpelijk. De matsa
refereert aan slavernij en bevrijding tegelijkertijd. Maror is duidelijk een herinnering aan de
verdrukking. Chronologisch gezien hadden we eerst maror moeten eten, omdat de
onderdrukking vóór de bevrijding kwam. Kennelijk is dit toch niet zo. Mosjé’s belangrijkste
taak was het overtuigen van de Joden van de noodzaak van vrijheid. Lange tijd bleven de
Joden – ook na de bevrijding – terugverlangen naar die “goede oude tijd” in Egypte. Het besef
dat de Egyptische verdrukking een uiterst bittere ervaring was, ontstond pas lang na de
verlossing. Vandaar dat we het bittere kruid pas na de matsa, het symbool van de bevrijding,
eten.
III.5.83 “In elke generatie is ieder mens verplicht om zichzelf te beschouwen alsof hij uit
Egypte is vertrokken”56
Egypte heet in het Hebreeuws “Mitsrajiem” hetgeen van de stam Metsariem, grenzen, komt.
De uittocht uit Egypte kan op psychologisch niveau vertaald worden als het ontstijgen van
onze eigen beperkingen. Als we dit op onszelf toepassen, betekent de uitdrukking, dat “we in
iedere generatie verplicht zijn onszelf te beschouwen alsof we uitgetrokken zijn uit Egypte”,
dat dit een deel van ons ego, ons imago is geworden. Telkens moeten we ons verheffen boven
ons driftleven. Dit is onze essentie geworden, een onderdeel van ons ideale zelfbeeld.
III.5.84 Halleel57
Nepotisme?
In Halleel wordt gerefereerd aan het splijten van de Rode Zee en de Openbaring op de berg
Sinaï. De midrasj vertelt dat de Engelen G’d vroegen waarom hij de Joden voortrok boven de
Egyptenaren bij de Rode Zee, omdat ook de Israëlieten er afgodische praktijken op na
hielden. G’d antwoordde: “De Joden deden het onder dwang, terwijl de Egyptenaren het uit
vrije wil deden”. Tegenwoordig verontschuldigen we kwalijk gedrag, door te wijzen op de
omstandigheden en de ongelukkige jeugd van de delinquent. Toch is bekend dat recidivisme –
terugvallen in het oude slechte gedrag – veel voorkomt bij mensen, die zich a-sociaal of
antisociaal gedragen. Zelfs nadat ze de gelegenheid hadden gehad om hun gedrag te
56
57
Ibid., p.54
Ibid., p.56
68
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
verbeteren en onder psychologische begeleiding zijn gesteld om het onderscheid te leren
tussen goed en kwaad, vervallen velen weer tot a-sociaal gedrag.
Spijt over het verleden, goede voornemens voor de toekomst
Het antwoord aan de Engelen, die de omstandigheden waaronder de Joden tot afgodendienst
vervielen verzachtten, is dus niet zo relevant, ware het niet dat de Joden de Tora daarna
enthousiast geaccepteerd hadden en zich volledig aan een geestelijk leven hadden gewijd. De
kracht van Tesjoewa is enorm maar wil inkeer overtuigend zijn, dan moeten we duidelijk
maken dat we het verleden achter ons hebben gelaten en nu met heel andere principes verder
gaan. Daarom antwoordde G’d op de vraag van Mosjé met welk zechoet (verdienste) het
Joodse volk bevrijd werd uit Egypte: “Zij zullen mij dienen op de berg Sinaï” (Sjemot 3: 12).
Het enkel verwerpen van het verleden is onvoldoende. We moeten een totaal nieuwe habitus
aannemen.
69
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.6 HET HANDENWASSEN VOOR HET MATSA ETEN
In de beracha over het handenwassen staat, dat G’d “ons geheiligd heeft met Zijn geboden”.
Rabbi Mosje Feinstein wijst erop, dat onze extra kedoesja (wijding) een gevolg is van onze
aanhankelijkheid aan de mitswot (geboden). Wanneer wij een mitswa doen, vervullen wij niet
alleen een G’ddelijke opdracht. Door middel van de mitswot verbinden wij ons tevens met het
G’ddelijke in de Schepping, hetgeen ons verheft boven ons alledaags bestaan.
De woorden “met Zijn geboden” geven wij aan, dat wij G’d alleen naderbij kunnen komen
door de geboden exact op te volgen. Alleen binnen de voorgeschreven parameters van iedere
mitswa is G’d benaderbaar.
Spontaniteit en religieuze intuïtie zijn een pré binnen de emotionele sfeer. Maar in de realiteit
van de religieuze handeling vormt de halacha (het geheel van de voorschriften) de richtsnoer.
Gelijk de radio slechts functioneert wanneer het bouwschema in elk detail wordt opgevolgd,
ontvangen wij de straling van de Sjechiena (G’ds Aanwezigheid) alleen als wij de mitswot
precies naleven. Enthousiasme, liefde en ontzag zijn hierop belangrijke aanvullingen maar
kunnen de basisgegevens van iedere mitswa niet vervangen.
III.7 DE BERACHA HAMOTSIE OVER DE MATSA
Hoe maken we "hamotsie"?
Na het handenwassen en de beracha al netielat jadajiem zeggen we de beracha “hamotsie”
over alle drie matsot (de Seiderleider houdt de bovenste hele matsa, de middelste gebroken en
de onderste hele matsa in beide handen vast).
Daarna laat hij de onderste hele matsa vallen en zegt de beracha “al achilat matsa”, over de
bovenste hele en de middelste gebroken matsa.
Bij het uitspreken van de beracha al achilas matsa moet men niet alleen denken aan de matsa,
die nu gegeten wordt, maar ook aan de koreech-matsa, de ‘sandwich’ van Hilleel (matsa
samen met maror) en de Afikoman-matsa. Koreech en Afikoman vallen namelijk ook onder
het gebod matsa te eten.
Pas na de beide berachot breekt men de bovenste twee matsot af en begint te eten. Men doopt
de matsot niet in zout.
Men moet bij voorkeur van ieder van beide bovenste matsot een kezajiet eten, liefst
tegelijkertijd. Men breekt dus van beide bovenste matsot een kezajiet af en eet die
tegelijkertijd. Lukt dit niet, dan eet men eerst een kezajiet van de bovenste hele matsa en
daarna een kezajiet van de middelste gebroken matsa.
De onderste matsa die losgelaten werd bij de beracha al achilat matsa moet worden gebruikt
bij koreech (de ‘sandwich’ van Hilleel).
Gezien de beperkte hoeveelheid matsa die in onze matsot aanwezig is, is het duidelijk dat
alleen de Seiderleider een kezajiet kan eten van beide matsot, de bovenste en de middelste. De
verplichting om van beide matsot een kezajiet te eten is dus tot hem beperkt. De overige
deelnemers aan de Seider hoeven alleen maar één kezajiet te eten en die kezajiet kan
samengesteld zijn uit stukjes van meer dan één matsa.
70
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
III.8 HET ETEN VAN DE MATSA
Motsie Matsa58
Hoeveel matsa?
Op de beide Seideravonden moet iedereen minstens een kezajiet (‘olijfgrootte’) matsa eten;
indien mogelijk ete men twee maal een kezajiet, één van de bovenste hele matsa en één van
de middelste gebroken matsa. Voor de Seideravonden gebruike men sjemoera-matsot
(speciaal voor Seideravond handgebakken of machinegebakken matsot).
Op de linkerhand leunend moet iedereen dus minstens 27 à 30 gram (dit is een ‘olijfgrootte’)
matsa eten, liefst binnen twee minuten. Als men dit niet haalt, mag het ook binnen vier
minuten. Als men de kezajiet binnen negen minuten gegeten heeft, is ook aan de plicht
voldaan volgens sommige Poskiem (geleerden).
Dubbele symboliek
Matsa is zowel slavenbrood als vrijheidsvoedsel, omdat men bij de Exodus geen tijd had om
het deeg te laten rijzen vanwege de haast van de Uittocht.
Maror heeft naast de symboolfunctie van bitterheid van de knechting ook een positieve
betekenis: het diende als smaakmaker bij het geroosterde Pesach-vlees.
Volgens Rabbi Sjlomo Zalman Auerbach heft die dubbele connotatie een diepe betekenis.
Normaliter ervaren wij prettige gebeurtenissen als ‘goed’ en onaangename lotgevallen als
‘slecht’.
Maar deze tweedeling is kunstmatig, een gevolg van onze kortzichtigheid. In feite is alles –
hoe moeilijk dit ook te verwerken is – ten goede. Vanuit het G’ddelijk perspectief bekeken is
alles positief. In Klaagliederen (3:38) staat dit ook: “Vanuit de Mond van G’d komt kwaad
noch goed.” . Dit zijn inderdaad slechts menselijke kwalificaties!
III.9 HET ETEN VAN DE MAROR
Verschillende soorten Maror
In de Misjna worden verschillende groenten vermeld, die geschikt zijn als maror. Romeinse
sla is te prefereren boven het intens bittere kruid mierik. Romeinse sla is in eerste instantie
niet echt bitter. Toch is dit te prefereren omdat het de situatie in Egypte weerspiegelt: eerst
waren de kinderen van Ja’akov hartelijk welkom maar later verbitterden de Egyptenaren hun
leven.
Rabbi Mosje Feinstein ziet hierin een symbool voor de wijze waarop G’d met de mensheid
omgaat. Wanneer HaSjeem de dwalende mens wil bijsturen, probeert Hij hem met zachte
hand te rectificeren. Lukt dit niet, omdat de mens de hints van Boven negeert, dan kan het
zijn, dat G’d op veel ‘bitterder’ wijze moet ingrijpen. In symbolische termen stelt de Misjna,
dat de “Romeinse sla behandeling” preferabel is.
Volgens Rabbi Ja’akov Kamenetsky representeert de milde Romeinse sla de gulden
middenweg in het leven, die boven alles te verkiezen is. Extremisme is uit den boze! Dient
G’d in vreugde is ons devies, gesymboliseerd door de “prettige” maror-variant Romeinse sla.
Symboliek van de charoset
In de Talmoet (B. T. Pesachiem 114a) stellen de meeste Chagamiem (Geleerden), dat charoset
geen mitswa is. Waartoe dient charoset dan? Om de bittere smaak van het maror te
58
(NIK Hausdorff Haggada 4e Druk, p.58)
71
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
verzachten. Volgens Rabbi Eliezer bar Tsadok symboliseert charoset verschillende aspecten
van de slavernij en is het een mitswa om het ook te eten. Volgens de eerste mening zou het op
tafel zetten en zien van charoset al voldoende zijn om de hardheid van de onderdrukking te
matigen.
Maar rabbi Eliëzer bar Tzadok zei:”Charoset is een mitswa”. Dit betekent dat de Charoset een
zelfstandig voorschrift is en niet alleen maar bedoeld is om de scherpte van de maror op te
heffen. Welke zelfstandige betekenis kunnen wij toekennen aan de Charoset?
Appelbomen
Het antwoord van Rabbi Levi luidt:”Het brengt de appelbomen in herinnering, waaronder de
joodse vrouwen in Egypte hun kinderen baarden, zoals er staat geschreven in Hooglied
(8:5):”Onder de appelboom heb ik u opgewekt”. Hieruit volgt dat de belangrijkste ingrediënt
van de Charoset appels zijn.
Leem
Rabbi Jochanan was het hier niet mee eens en stelde dat de Charoset het leem en het cement
symboliseren, waarmee de joden in Egypte moesten werken. Maimonides (chameets oematsa
7:11) paskent, dat Charoset enkel een herinnering is aan het leem en het cement. Volgens hem
bestaan de ingrediënten van Charoset uit droge vruchten, die het mengsel dik maken. Hij laat
de appels als ingrediënt weg. Toch is deze beslissing van Maimonides niet goed te begrijpen
want Abbaje (ibid. 116a) concludeert, dat Charoset ook iets zurigs moet bevatten ter
herinnering aan de appelboom. Het geeft aan, dat er appels gebruikt moeten worden in het
mengsel van de Charoset en dat het ook ingrediënten moet bevatten, die het wat dikkigheid
geven, zoals gedroogde vruchten, amandelen en walnoten.
Stro
Tosafot meent, dat Charoset allerlei vruchten moet bevatten, die in Hooglied beschouwd
worden als symbolen voor het Joodse volk, zoals granaatappels, vijgen en dadels (Rema
Orach Chaim 473:5). Half gemalen, langgerekte specerijen zoals kaneel en gember gaan er
ook in omdat zij het stro, waarmee de Joden moesten werken, symboliseren.
De ingrediënten van de Charoset moeten nog voor Jom Tov gemalen en bewerkt worden.
Volgens Chok Ja’akov mag men ook malen op Jom Tov als men het daarvóór vergeten is. Hij
legt uit, dat Charoset een mitswa is en niet alleen maar een voorbereiding van een
mitswa.Toch is dit onderscheid moeilijk te begrijpen, want het maken van voedsel is
verboden op Jom Tov tenzij het op een afwijkende manier gedaan wordt. Het feit dat Charoset
gebruikt wordt voor een mitswa is niet relevant. Het is daarom plausibel, dat de ingrediënten
inderdaad op Jom Tov zelf gemalen mogen worden, maar op een afwijkende manier, dus niet
op een bord of in een kom maar direct op het aanrecht of de werktafel. Vlak voor het indopen
van de maror wordt er rode wijn toegevoegd aan de Charoset.
III.10 HET ETEN VAN DE MATSA EN MAROR SAMEN (KOREECH)
Voor koreech nemen we de onderste, ongebroken matsa. Samen met andere matsot eten allen
leunend een kezajit (olijfgrootte) matsa met een kezajit maror, die in de charoset is gedoopt
(de charoset wordt er echter van afgeschud voor het eten).
Volgens Hilleel moet niet alleen de smaak van het bevrijdende Pesach-lam bij ons blijven als
belangrijkste les van de Seideravond en symbool van de triomf van vrijheid over
onderdrukking (daarom mochten we vroeger na het vlees van het Pesach-offer niets meer
eten), maar moeten wij tevens realiseren, dat de Exodus, als iedere bevijding, weer kiemen in
72
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
zich droeg van de volgende perioden van ballingschap, knechting en onderwerping. Daarom
eten wij een mengsel van matsa en maror; hierbij beseffen wij dat vrijheid vele beperkingen
kent en makkelijk omslaat in haar keerzijde: een nieuwe fase van verdrukking en slavernij.
III.11 DE MAALTIJD
Lange onderbreking tussen Kiddoesj en maaltijd
Gewoonlijk is het verboden lang te onderbreken tussen de Kiddoesj en het eten van de
maaltijd. De regel dat “Kiddoesj alleen gemaakt mag worden op de plaats waar de maaltijd
gegeten wordt” (B.T. Pesachiem 101a), heeft niet alleen betrekking op nabijheid in plaats
maar ook in tijd. Waarom wordt er dan een uitzondering gemaakt bij de Seider? De maaltijd
wordt pas begonnen één of twee uur na de Kiddoesj?!
Rabbi Sjlomo Zalman Auerbach legt uit, dat het lezen van de Hagada niet als een
onderbreking gezien moet worden maar eerder als een verlengstuk van de maaltijd. Om de
matsa en maror goed te kunnen eten, moet men eerst een bepaald niveau van spiritualiteit
hebben bereikt: “In elke generatie moet men zichzelf beschouwen alsof men zelf uit Egypte
was getrokken” (B.T. Pesachiem 116b). Het doel van het reciteren van de Hagada is om naar
dit hoogtepunt toe te werken. Het op juiste wijze consumeren van het Pesachvoedsel is het
doel. De Hagada is dus in plaats van een onderbreking veel meer een voorbereiding aan het
begin van de maaltijd.
Niet teveel eten
Bij de maaltijd mag men niet te veel eten. Want aan het einde van de maaltijd moet men nog
Afikoman eten, die met een zekere eetlust gegeten moet worden, en niet als men al vol is
(B.T. Pesachiem Tosafot 107b,). Men mag ook niet teveel drinken, zodat men wakker kan
blijven gedurende de gehele seider (Rema, Orach Chaim 476:1).
Er zijn twee soorten van overmatig eten. Sommigen eten tegen hun zin. Als men het
Afikoman op deze manier eet, volbrengt men de mitswa niet op voorbeeldige wijze.
Een ergere vorm van overmatig eten is als men zichzelf dwingt te eten terwijl het lichaam al
zoveel heeft geconsumeerd, dat het niets meer op kan nemen. Het Afikoman op zo’n manier
consumeren wordt niet beschouwd als ‘eten’ in de halachische definitie van het woord.
Daarom heeft men de mitswa zo niet vervuld. (Misjna Beroera, ibid.6).
Het is te hopen dat men zijn verplichting ten minste vervult volgens de meer acceptabele
definitie van overmatig eten, want het is moeilijk eetlust te behouden voor het Afikoman na
het eten van de gewenste hoeveelheden van matza en maror. Dit geldt ook wanneer men de
feestelijke maaltijd van Jom Tov beperkt tot kleine hoeveelheden vis en vlees.
Het is het beste om gedurende de hele maaltijd te leunen. Men beëindige de maaltijd zo vroeg,
dat er nog voldoende tijd is om heel Halleel voor middernacht te reciteren
III.12 HET ETEN VAN DE AFIKOMAN
Tsafoen – verborgen
Wij eten nu een hoeveelheid matsa, die overeenkomt met een half ei. (Volgens sommige
Geleerden moet men zelfs een volledig ei eten van de afikomanmatze). Afikoman moet
gegeten worden vóór middernacht (in de zomertijd omstreeks 1.45 uur ’s ochtends).
Afikoman moet leunend gegeten worden, liefst binnen twee minuten. Na het afikoman mag er
niets meer gegeten of gedronken worden behalve water en de twee laatste van de vier
verplichte bekers wijn.
73
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Van verborgen potentieel naar realiteit
Het einde van de Seidermaaltijd wordt ingeluid door de afikoman-matsa uit zijn verstopplaats
te voorschijn te halen. Deze afikoman-matsa, die de verlossing symboliseert, was een tijd lang
verborgen maar wordt aan het eind van de maaltijd duidelijk zichtbaar. Dit is hoe de
Messiaanse verlossing zal plaatsvinden. Zodra de Masjie’ach zich geopenbaard heeft, zullen
we begrijpen dat er altijd een potentiële Messiaanse toestand achter de schermen verborgen
lag. Hoewel we eeuwen hebben geleden in de diaspora, was het Messiaanse potentieel altijd
bij ons. Aan het begin van het bensjen (de dankzegging na de maaltijd) zingen wij Psalm 126
(Sjier Hama’alot), waarin reeds in het aanvangsvers de betekenis van het Afikoman wordt
bevestigd: “Wanneer G’d zal terugkeren met de gevangenen van Zion, zullen we als dromers
zijn”. Gedurende de slaap kunnen we angstige dromen hebben, die na ontwaken slechts
illusies blijken. Zo zal het ook zijn in de tijd van de Masjie’ach. Onze verlossing zal zo
ingrijpend zijn, dat eeuwenlang lijden als sneeuw voor de zon verdwijnt.
III.13 HET DANKGEBED OVER DE MAALTIJD
Het ‘bensjen’ is een integraal deel van de seider. Wij danken HaSjeem ook voor ons
lichamelijk voortbestaan ondanks alle dreigingen.
Bij het ‘bensjen’ benadrukken wij, dat het G’ds goedertierenheid is, die ons voedt. Het zijn
niet zozeer onze eigen verdiensten, die ons in stand houden. Als zodanig past het bensjen zeer
goed in de Seider. Een belangrijk thema vormde de gedachte, dat het meer G’ds liefde was,
die ons uit Egypte voerde dan ons hoge religieuze niveau.
‘Hazan et hakol’- G’d voedt allen zonder aanziens des persoons. Zo ook moeten wij iedereen
sympathiek bejegenen. De kleine verschillen tussen de mensen zijn meestal niet werkelijk
relevant.
III.14 HALLEL
Halleel – algemene inleiding
In Halleel zingen wij vanuit de diepte van ons hart dat we blij zijn over het feit, dat we
dienaren van G’d zijn en wij de mitswot mogen uitvoeren.
Vijf belangrijke onderwerpen
Oorspronkelijk werd halleel gezegd bij het eten van het Pesachoffer in de tijd van de Tempel.
Maar ook tegenwoordig geldt deze verplichting nog, ook al is er geen Pesachoffer meer. Het
halleel dat wij lezen op Seideravond, heet het “Egyptische Halleel” omdat de eerste twee
psalmen over de Uittocht uit Egypte handelen. De Talmoed (B.T. Pesachiem 118a) vraagt,
waarom wij naast “het grote halleel” – Psalm 136 - ook deze psalmen zeggen, die wij het
Egyptische Halleel noemen. En het antwoord luidt, dat hier vijf belangrijke onderwerpen in
besproken worden:
De Uittocht uit Egypte.
De splitsing van de Rietzee.
Het geven van de Tora.
De herleving der doden.
De inleidende perikelen rond de komst van de Masjie’ach.
Halleel is in getallenwaarde hetzelfde als de G’dsnaam, die de heerschappij over het
universum aanduidt (Adnoet). Door het uitspreken van halleel, tonen wij onze
onderworpenheid aan G’d. Halleel betekent ook licht. Door het uitspreken van dit dankgebed
74
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
in psalmvorm, brengen wij onze gevoelens van vreugde en dankbaarheid aan het licht, op een
enthousiaste manier.
“Zoals zij zullen hun makers zijn”
Omdat de mens naar het beeld van G’d geschapen werd, wil iedereen van nature de Schepper
imiteren. Daarom moeten we oppassen wie wij als onze G’d “uitkiezen”. Als ik een
gesmolten god van goud of zilver uitkies, dan word ik als dit ‘stomme’, levenloze beeld. Ik
zal weinig lust hebben om te communiceren en mee te voelen met mijn medemens. Daarom
moeten wij ons geloof op G’d richten. Dit versterkt onze spirituele aspiraties: “Net zoals Hij
medelijdend is, zal ook jij medelijdend zijn”. Wanneer we G’ds eigenschappen proberen te
imiteren, worden we een beter mens.
“De doden kunnen G’d niet prijzen”
Wanneer iets niet meer leeft, kan het niet meer groeien, zich verbeteren of ontwikkelen. Na
het overlijden bestaat alleen nog maar het verleden maar geen toekomst meer. Wanneer we
naar ons verleden kijken, hebben we vaak het gevoel dat onze daden of intenties niet altijd
even groots waren. Als wij enkel naar het verleden kijken, kan het zijn dat onze zaak hopeloos
lijkt. Hoe durven we onszelf nog ergens te vertonen? De doden kunnen G’d niet prijzen!
Als ik echter kan stellen, dat ik zal groeien en verbeteren dan ben ik nog steeds in leven. Er
bestaat nog hoop voor de toekomst. Leven is groeien.
III.15 NIRTSA, HET SLOT
III.15.1 Adier bimeloecha – krachtig in zijn koningschap59
Wanneer we dawwenen, moeten we nadenken over de oneindige grootheid van G’d en Zijn
heerschappij over het universum aanvaarden. Helaas moeten we toegeven dat onze gebeden
vaak de juiste concentratie en het verheven enthousiasme ontberen.
Wanneer we een wedstrijd aangaan en weten, dat onze concurrent in bepaalde opzichten beter
is dan wij en meer talent heeft, doen we ons uiterste best om minimaal zo goed te spelen als
degenen met wie we vergeleken worden. De Midrasj stelt, dat onze gebeden vóór die van de
Engelen worden toegelaten. Dit betekent dus dat onze Tefillot vergeleken worden met de
gebeden van de Engelen. Als wij onze tefillot afraffelen, vallen ze in vergelijking met de
Hemelse Gebeden in het niet.
Vaak komen we in de tekst tegen “Weet voor Wie u staat”. ‘Voor’ kan voor in een plaats
betekenen, maar kan ook een tijdsvolgorde aanduiden. Onze gebeden worden gehoord vóór
die van de Engelen en dat moet ons stimuleren tot grotere kawana.
Het feit, dat G’d onze gebeden eerder hoort, duidt erop dat G’d liever door de mens wordt
aanbeden. Juist omdat de mens sterfelijk is en zijn fysieke natuur moet overwinnen om
spiritualiteit te bereiken, geeft G’d hem voorrang boven de Engelen.
III.15.2 Jiwné weto bekarov – moge Hij spoedig Zijn huis herbouwen
Waarom kunnen we niet overal dawwenen? Waarom is de Tempel te Jeruzalem nodig?
De Tempel verenigt het Joodse volk. Zoveel gelijkgerichte burgers bijeen in Jeruzalem gaf het
Joodse volk in religieus en moreel opzicht iedere Jom-Tov weer nieuwe kracht en frisse
moed. Jeruzalem verenigt het Joodse volk en richt deze nationale eenheid op G’ds eenheid.
De G’ddelijke Aanwezigheid is nooit van Jeruzalem geweken. Het was niet alleen de
59
Ibid., p.89
75
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
hoofdstad en residentie maar tevens de stad, waar iedere pelgrimtoerist spiritueel herboren
vandaan kwam.
In de Talmoed wordt Jeruzalem ‘heiliger dan de rest van Israël’ genoemd omdat vele geboden
alleen in Jeruzalem konden worden uitgevoerd. Driemaal per jaar op Pesach, Sjawoe’ot en
Soekot moest iedereen ‘voor het Aangezicht van G’d verschijnen’ (Dewariem 16:16). De
mitswa van ‘Alijat regel’ (pelgrimstocht) krijgt een interessante dimensie, indien we het
omschrijven als een soort religieuze vakantie. In het eerste, tweede, vierde en vijfde jaar van
een Sjemita-cyclus werd een kleine negen procent van de bruto landbouwproductie gespaard
als tweede tiende om hiermee eten te kopen in Jeruzalem gedurende de pelgrimstochten. Dit
lijkt een moderne regelgeving! Ook tegenwoordig gaan we drie keer per jaar op vakantie en
besteden we daar minimaal negen procent van ons bruto inkomen aan.
Maar in tegenstelling tot de moderne mens, ging de Israëliet uit de Oudheid niet zonnebaden
op een lawaaiig strand maar zich laven aan de G’ddelijke inspiratie, die hij in Jeruzalem en in
het bijzonder in de Tempel deelachtig kon worden. Tijdens de drie vakanties per jaar werd
niet alleen de relatie met G’d verdiept; ook de onderlinge band tussen de Joden uit alle
uithoeken van het land werd weer aangehaald. Een ervaring, die we tegenwoordig ook aan de
voet van de Kotel (de klaagmuur) kunnen voelen.
Het Beet HaMikdasj is niet meer in ons midden. Toch staat de Tempel te Jeruzalem centraal
in ons denken. Wanneer wij na afloop van de Seider op Pesach “Lesjana haBa’a
Bieroesjalajiem” – volgend jaar in Jeruzalem – zingen, komt hierin onze positieve toekomst
verwachting tot uiting. Onze hoop op het tijdperk van de Masjie’ach en herbouw van de
Tempel zijn hiermee verbonden. De eindtijd lijkt niet meer veraf. In de Talmoed is de belofte
vastgelegd, dat de Masjie’ach zich voor het jaar 6000 zal openbaren. Als de schijn niet
bedriegt, lijkt dit bevrijdingsproces reeds op gang gekomen te zijn. De bekende
Talmoedcommentator Rabbi Sjemoe’eel Edels (16e eeuw) beschrijft een oude traditie, waarin
een bepaalde politieke vrijheid in het land Israël wordt aangekondigd voor de komst van de
Masjie’ach. De Tora verklaarders Nachmanides en Rabbi David Kimche vermelden verder,
dat de inzameling van de ballingen, de “Kibboets Galoejot” onder auspiciën van de volkeren
zal geschieden, terwijl de Talmoed hier aan toevoegt, dat de bodem van het land Israël weer
gecultiveerd zal worden voor de komst van de Masjie’ach. De voorwaarde, dat het grootste
deel van het Joodse volk in Israël moet wonen, is echter tot op heden niet vervuld. Maar de
Kibboets Galoejot en de herbouw van de Tempel in Jeruzalem gaan hand in hand, hetgeen we
vandaag de dag met onze eigen ogen aanschouwen.
III.15.3 Lesjana haBa’a BiJeroesjalajiem60
Er is een bekend verhaal van een man die zijn vriend ieder jaar op de Seider uitnodigde. Toen
de gastheer het gebed Lesjana haBa’a bieRoesjalajiem – volgend jaar in Jeruzalem –
reciteerde, vroeg zijn gast: “Maar dat hebben we vorig jaar al gezegd. Toch zijn wij nog hier”.
De gastheer legde hem uit dat het gebed van vorig jaar niet vervuld was. Toch blijven we
hopen, dat komend jaar de Verlossing zal plaatsvinden. Het jaar daarna, toen ze weer bij
hetzelfde stukje aankwamen in de Seider, keek de gastheer naar boven en zei: “Alstublieft
G’d, laat mij deze vernedering niet weer ondergaan. Ik kan niet blijven uitleggen, waarom wij
nog steeds niet terug zijn gekeerd naar Jeroesjalajiem”.
Zouden we werkelijk beschaamd zijn over het feit dat we hier in de diaspora achter zijn
gebleven, dan zouden onze gebeden veel serieuzer worden genomen. Wat is de betekenis van
Jeruzalem en waarom blijven wij hopen op terugkeer?
60
Ibid., p.92
76
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Stelt u zich voor hoe Jeruzalem er uit gezien heeft, tijdens het bestaan van de Tempel, toen
vele Joden vanuit alle uithoeken van het land daar samenkwamen, om Pesach te vieren.
Iedereen onderging een spirituele topervaring.
III.15.4 Broeikas van religieuze activiteit
Dit effect van Jeroesjalajiem geeft ook direct aan waarom het geestelijk centrum niet op het
platteland maar juist in een stad gevestigd was. Groei van beschaving vindt in het algemeen
plaats in steden. Daar waar mensen geconcentreerd zijn, groeit cultuur en ontwikkelen zich
nieuwe ideeën. Het platteland biedt het voedsel voor het lichaam, de stad geeft het voedsel
voor de geest. Rabbiner S.R. Hirsch legt het als volgt uit: het woord `Ier' - stad komt van de
stam “Oer” opwekken. Een stad wekt de mensheid op en is een broeikas voor creativiteit.
Onze beschaving is gericht op het ontwikkelen van een band met G'd. Vanuit religieuze
optiek was Jeroesjalajiem de hoogste realisatie van het begrip stad.
III.15.5 Burger in Jeruzalem
Dit staat ook in Dewariem 14:23: "In aanwezigheid van G'd zult U de tienden van uw oogst
eten opdat U Uw G'd Uw leven lang zult vrezen". Zelfs een boer uit de meest verafgelegen
plaatsjes werd drie maal per jaar zelf een "priester en leviet"; drie maal per jaar verliet hij zijn
dagelijkse arbeid, reinigde hij zich en bereidde hij zich voor op de confrontatie met HaSjeem
en hij bleef daar tot zijn tweede tiende op was. Kon hij zelf niet gaan dan stuurde hij zijn
kinderen om op te groeien in de sfeer van Jeroesjalajiem. Het systeem van het tweede tiende
verzekerde, dat iedere jood voor een gedeelte van het jaar burger (en geen vreemde) in
Jeroesjalajiem was.
III.15.6 Oewegeen wajehie bachatsie halajla – het gebeurde midden in de nacht…. En je
zal zeggen: dit is het feest van Pesach
Deze twee liederen vermelden veel wonderen, die precies om middernacht hebben
plaatsgevonden. Wat maakt het moment van het wonder eigenlijk uit? Wat is er zo speciaal
aan middernacht? Waarom vermelden we “Dit is het feest van Pesach” als refrein voor
wonderen, die vrijwel niets met de Uittocht uit Egypte te maken hebben?
Bij de liederen wordt begonnen met de wonderlijke overwinning van onze Aartsvader
Awraham in zijn oorlog met de Kena’anietische koningen om zijn neef Lot te bevrijden (vgl.
Bereesjiet 14: 16). De Midrasj legt uit, dat Awraham en zijn trouwe dienaar Eliëzer de vijand
zonder leger versloegen.
Om een antwoord te vinden op de openingsvragen volgen hier nog twee extra problemen. De
Talmoed stelt dat iemand zeer goed moet opletten om het Mincha-gebed (middaggebed) uit te
spreken, omdat de profeet Elija een positieve G’ddelijke respons wist te ontlokken na zijn
middaggebed. Wat is de speciale betekenis van het middaggebed? Zouden Elija’s gebeden ’s
ochtends of ’s avonds even effectief zijn geweest? Een tweede probleem luidt waarom de
Tora zoveel aandacht besteed aan het wonder van de geboorte van Jitschak toen onze
aartsmoeder Sara negentig jaar oud was. Volgens de midrasj werd Mosjé geboren toen zijn
moeder Jochewed honderdzevenendertig was. Het laatste wonder wordt totaal niet in de Tora
vermeld. Waarom wordt hieraan voorbijgegaan?
III.15.7 Alle begin is moeilijk
Iets ongebruikelijks is alleen voor de eerste keer uniek. Toen de eerste mens op de maan
landde, zat de hele wereldbevolking voor de televisie. Tegenwoordig zouden we misschien
zelfs doorzappen, wanneer weer zo’n maanlanding wordt uitgezonden. Het is niets bijzonders
meer. Na de wonderlijke geboorte van Jitschak was Jocheweds zwangerschap niet werkelijk
iets opmerkelijks meer. Het eerste wonder verdiende aandacht, daarna is het geen nieuws
77
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
meer. Gedurende zijn middaggebed lukte het Elijahoe, de profeet, om een wonder aan de
Hemel te ontlokken. Elijahoe had hiermee de weg geplaveid voor nieuwe wonderen in het
kielzog van onze fervente middaggebeden, ook nog tegenwoordig.
III.15.8 Opofferingsgezindheid
Toen Awraham hoorde, dat zijn neef Lot gevangen was genomen, was hij tot alles bereid om
hem te redden. Deze oorlog tegen een enorme overmacht bracht Awraham persoonlijk in
levensgevaar. Lot was nu niet precies de grote Tsaddiek (heilige), die zo’n
opofferingsgezindheid verdiende. Awraham moest zelfs van hem wegtrekken omdat hij zich
slecht gedroeg. G’d wilde niet met Awraham spreken totdat hij zich van zijn verdorven neef
had verwijderd. Awraham had niets hoeven doen om deze afvallige te redden en toch nam hij
grote risico’s voor zijn eigen leven. Awraham hielp iedereen, zonder aanziens des persoons.
Daarmee imiteerde hij G’d, die ook alle wereldburgers, goed of slecht, ondersteunt. Als
beloning voor zijn inzet, versloeg Awraham een enorme overmacht. Met deze eerste uiting
van onvoorwaardelijke liefde voor zijn medemens zette Awraham de toon voor zijn
afstammelingen. Toekomstige wonderen zouden op dit moment kunnen plaatsvinden, omdat
Awraham de weg geplaveid had. Dit eerste wonder, dat op middernacht plaatsvond, moet ons
eraan herinneren dat zelfs wanneer we andermans gedrag afkeuren, wij hem toch in tijd van
nood moeten helpen.
III.15.9 Dekmantel van afgoderij
De laatste plaag, die Pharao dwong de Joden vrij te laten, was de sterfte van de
eerstgeborenen om middernacht 15 Nissan 2448. Dit was hetzelfde tijdstip waarop Awraham
zijn leven had gewaagd voor zijn neef Lot. Pesach is de verwerping van afgoderij. Het lam
was een Egyptische afgod. Afgoderij is niets anders dan een juridische dekmantel voor
plezierjagerij, gelegitimeerd door een beeldje, dat de mens het gevoel moet geven dat zijn
daden gerechtvaardigd zijn. Hedonisme en zelfopoffering kunnen niet met elkaar door één
deur. Zelfopoffering is alleen mogelijk bij iemand wiens spiritualiteit sterker is dan zijn
materiële aspiraties. Beide liederen krijgen nu nieuwe betekenis. De nacht van Pesach is een
gunstige tijd voor wonderlijke redding, omdat onze aartsvader Awraham een precedent heeft
geschapen van zelfopoffering voor anderen, ook al zijn we het niet eens met hun opvattingen
of gedrag. De G’ddelijke interventie bij de Uittocht viel het Joodse volk ten deel door
spirituele verworvenheden uit vroegere generaties.
III.15.10 Echad mie Jodé’ ra - Samenvatting in één hoofdprincipe
De Tora bestaat uit zeshonderddertien geboden, die Mosje Rabbenoe ons gegeven heeft.
Koning David heeft om de essentie van de Tora makkelijker te kunnen vatten, de
zeshonderddertien geboden gecomprimeerd tot elf hoofdprincipes. De profeet Jesaja maakte
er zes categorieën van, terwijl de profeet Micha ze tot drie beginselen reduceerde. Chabakoek,
de profeet, heeft alles samengevat in één leidend beginsel: “De rechtvaardige mens leeft met
geloof en vertrouwen in G’d” (B.T. Makkot 23b). Telkens moeten we terug naar de basis en
het fundament van al die zeshonderddertien ge- en verboden uit de Tora en alle afleidingen
daarvan in de praktijk van het dagelijks leven. Problemen bij de uitvoering van de afgeleide
regels en fenomenen zijn vaak terug te voeren tot een probleem in onze relatie tot de essentie
van ons geloof, de Eénheid van G’d.
Een rabbijn ging eens in discussie met een jongeman die twijfels over zijn geloof had: “Kijk,
rabbijn, ik ben een atheïst, ik geloof niet in G’d”. De rabbijn antwoordde: “Laat je dat niet
storen. In de G’d waar jij niet in gelooft, geloof ik ook niet”. Het heeft weinig zin om te
beweren dat we niet geloven, tenzij we iets begrijpen van ons geloof.
78
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
In Echad Mie Jode’a worden alle uitwerkingen van de Eénheid van G’d, religieus of seculier,
steeds weer teruggevoerd naar de Oorsprong van alles.
III.15.11 Dertien, geluksgetal
Waarom tellen we door tot dertien en stoppen we niet bij tien of continueren we niet tot in het
oneindige? Het getal dertien wijst op de dertien eigenschappen van G’d, als het al mogelijk is
om daar over te spreken. De bedoeling van de Uittocht was een Joodse natie te creëren, die de
geschiedenis zou ingaan als “volk van het Boek”. De Tora stelt dat wij “G’d moeten volgen”
(Dewariem 13: 5). Net zoals G’d de armen voedt en naakten kleedt, moeten wij dit ook doen
(B.T. Sota 14a). De Haggada moet met dit thema eindigen. Een eyeopener voor de rest van
het jaar, een opsteker voor de toekomst….
III.15.12 Echad Mie Jod’a61
Wie kent de Ene? In de Tora staat: “U zult het vandaag beseffen en het u ter harte nemen, dat
HaSjeem, G’d is in de Hemel en op de aarde beneden, er is geen ander” (Dewariem 4: 39). De
laatste frase van deze pasoek (vers) wordt in de chassidische werken anders vertaald. Het
betekent niet alleen dat er geen andere goden zijn, maar dat er naast G’d niets bestaat. G’d
wordt HaMakom (de plaats) genoemd in de Haggada. G’d is de plaats van de wereld en de
wereld is niet de plaats van G’d. De vraag is niet zozeer of “G’d bestaat” maar veeleer
“bestaat de mens wel?“ Is onze wereld wel zo reëel als wij hem ervaren?
III.15.13 Scheppen uit niets
Chassidische Meesters leggen uit dat er een oneindige kloof bestaat tussen de creatio ex nihilo
(iets uit niets creëren) en iets uit iets anders produceren. Wanneer een kunstenaar iets schept,
kan het kunstwerk hem overleven omdat het los van hem voortbestaat, daar de grondstoffen
reeds geschapen waren. Deze wereld is één voortdurende schepping van G’d. Zou G’d Zijn
Schepping ook maar één seconde uit Zijn Hoofd zetten, dan zou alles direct terugvallen in een
staat van niet-bestaan. U kunt zich dit voorstellen door een gedachte-experiment: U droomt
over twee mensen die met elkaar discussiëren of desnoods met elkaar op de vuist gaan. In uw
droom en in de beleving van de wezens in uw droom zijn zij reële mensen die een belangrijk
onderwerp bediscussiëren. Maar u beseft, dat zodra u ophoudt met denken of dromen, deze
fictieve mensen ook geen bestaansrecht meer hebben. Onze Schepping wordt elke
milliseconde opnieuw gecreëerd, omdat G’d het doorlopend in stand houdt.
III.15.14 Bereesjiet: totaal vacuüm
Dit vereist een uitstapje naar de Scheppingstheorie van het Jodendom. Toen G’d zijn
scheppingswerk aanving, was het noodzakelijk om eerst een totaal vacuüm van G’d Zelf in
zichzelf te creëren. De G’ddelijke aanwezigheid in het heelal moest worden verduisterd en
teruggedrongen om een van Hem onafhankelijk bestaan mogelijk te maken. Dit noemen wij
tsimtsoem (G’ddelijke zelfbeperking). Zonder tsimtsoem zou het leven onmogelijk zijn
geweest omdat ieder hoger of lager wezen onmiddellijk weer zou worden verteerd en worden
opgenomen in de allesomvattende G’ddelijkheid. Het G’ddelijke licht moest worden
afgeschermd teneinde ruimte te scheppen voor onafhankelijk leven. Zelfs in de hoogste
regionen vindt tsimtsoem plaats omdat geen wezen het G’ddelijke licht in volledige omvang
zou kunnen verdragen. Door tsimtsoem ontstonden in een afdalende reeks steeds meer
concrete en lichamelijkere werelden en sferen. De contouren van iedere wereldsfeer worden
bepaald door de mate van G’ddelijke zelfbeperking. Onze materiële wereld vormt het
eindpunt van de afdalende en steeds grover wordende tsimtsoem en tevens het hoogste doel
61
Ibid., p.95
79
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
hiervan. Dat onze materiële wereld het doel vormt van de schepping, kan verduidelijkt
worden met een vergelijking. Ik zit in de trein vanaf Amsterdam CS. Tegenover mij zit een
medepassagier: bij Schiphol, Leiden, Den Haag HS, Rotterdam CS, Dordrecht en Roosendaal
blijft hij zitten. In Antwerpen stapt hij uit. Pas bij deze laatste halte ken ik het reisdoel van
mijn medepassagier. Mutatis mutandis geldt hetzelfde bij de scheppingstsimtsoem: God
passeerde alle andere werelden totdat Hij uiteindelijk bij onze wereld halt hield. Vandaar, dat
wij mogen aannemen dat de fysieke wereld het eigenlijke scheppingsdoel vormt. Zo bestaat
het doel van de fysieke wereld weer in de mens, die als laatste creatuur op aarde verscheen.62
III.15.15 G’dsverduistering – grootste spanningsveld
Het bestaan van de materie, die zo op het oog uitsluitend onderworpen lijkt aan de
natuurwetten, is een paradox die het wonder van de schepping vormt. In onze fysieke wereld
wordt de G’ddelijke aanwezigheid volledig verhuld en verduisterd, dat vanuit het
scheppingskader op een speciale bedoeling duidt. De materie - als uiterste verhulling van het
Oneindige - moet op ieder moment door een bijzonder grote scheppingskracht in stand
worden gehouden. Daarom is de materiële wereld het grootste spanningsveld tussen aan de
ene kant verhulling en aan de andere kant de openbaring van het G’ddelijke.
Een natuurlijke toestand veranderen, vereist veel energie. Als wij een bal vanaf de grond de
lucht in willen schieten, moet er doorlopend druk worden uitgeoefend om de bal in de lucht
te houden. Wanneer die kracht, die tegen de zwaartekracht ingaat, ophoudt, valt het object
weer terug in zijn natuurlijke rusttoestand. Iets uit het niets scheppen, vereist dus ook
doorlopend een druk, die de werelden doet zijn. De Schepping was dus niet een éénmalige
gebeurtenis, maar gaat constant door. Zou dit ook maar één seconde stoppen dan zou alles
onmiddellijk weer terugvallen in een toestand van niet-zijn.
Alle materie bevat een G’ddelijke vonk, die de ware essentie van zijn bestaan vormt. Wij,
mensen, zien alleen de buitenkant van de dingen en niet de interne scheppende kracht, die de
zaken bijéénhoudt. De kracht die alles bijéénhoudt en verenigt is de Eénheid van G’d. Als wij
de wereld aanschouwen, dan zien wij dat alles met alles samenhangt. Men zegt wel eens, dat
wetenschap zonder G’dsdienst niet bestaat. Hiermee wordt waarschijnlijk het volgende
bedoeld. Het monotheïsme gaat ervan uit dat alles vanuit één punt geschapen is (wiskundig
voorgesteld). Wanneer inderdaad alles uit één punt ontstaan is – hetgeen we de Eénheid van
G’d noemen – is het logisch, dat alle fenomenen die wij tegenkomen in het universum
samenhang vertonen. De wetenschap is op dit moment bezig, zowel binnen iedere discipline
apart, als tussen alle disciplines – interdisciplinair – wetten, verbanden en samenhangen te
ontdekken, die de mens in staat stellen steeds grotere technische stappen te nemen. Zonder die
Eénheid van G’d zou het heelal als los zand aan elkaar moeten hangen of, beter gezegd, totaal
uitéénvallen omdat er geen samenbundelende, middelpuntvliedende kracht zijn.
III.15.16 Steeds terug naar de kern, de Eénheid van G’d
Het lied Echad Mie Jode’a wil een brug slaan tussen de Eénheid van G’d en de veelheid der
dingen en fenomenen. Het lied doet dit eerst binnen religieuze kring en daarna meer naar het
totaal van het universum. De eerste vraag die opkomt, is ‘hoe is het mogelijk dat er een band
bestaat tussen eindig (de wereld) en oneindig, G’d’? Het antwoord is dat G’d zelf deze brug
geslagen heeft. Dit heeft concreet gestalte gekregen in de twee Stenen Tafelen, die als het
ware een relatie symboliseren tussen G’d en mens. Hier werd het eerste contact gelegd tussen
Oneindig en eindig. In de symboliek van de midrasj representeren de twee Tafelen hemel en
aarde,materie en geest, deze wereld en de Toekomstige Wereld, om daarmee aan te geven, dat
62
vgl. Mindel, N.; De Mitswot, ongedateerd.
80
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
totaal verschillende éénheden toch door de fundamentele Eénheid van G’d aan elkaar
gerelateerd zijn en samenhangen.
III.15.17 Van drie tot dertien
De Koezari stelt dat men de religie niet uit boeken maar van levende rolmodellen moet leren.
Zulke mensen waren de drie Aartsvaderen en vier Aartsmoeders, die als rotsen in de branding
de weg wezen voor het Joodse volk. De grondwet bestaat uit vijf boeken, terwijl de uitleg
voor de praktijk van het Jodendom in de zes misjna-delen staat beschreven. Het Jodendom
krijgt iedere week een extra impuls door de zevende dag van de week, de Sjabbat, waarop de
mens weer inspiratie opdoet voor de volgende week. Gedurende zes dagen werd de wereld
geschapen, maar op de zevende dag gaf G’d één dag van heiligheid en spirituele verheffing,
waarop wij in staat kunnen zijn om terug te keren tot de werkelijke waarden van het leven.
Door middel van de Briet-Mila (de besnijdenis) heeft Awraham het Joodse volk voor eeuwig
verbonden met G’d, waardoor de negen maanden van zwangerschap een hogere wijding
krijgen. In de Tien Geboden werden de ethische richtlijnen voor de hele mensheid vastgelegd,
terwijl de elf grote sterren het universum voorstellen, waaraan deze tien hoofdregels van
ethisch gedrag zin en betekenis verlenen. Uiteindelijk zal de wereld door de twaalf stammen
van Israël teruggebracht worden tot zijn oorspronkelijke doel en betekenis. De mens is de
kroon van de Schepping en als zodanig bestemd om G’ds Koninkrijk hier op aarde te
vestigen, hetgeen mogelijk is door imitatio Dei, het navolgen in G’ds wegen, waardoor
uiteindelijk de Messiaanse tijd zal aanbreken. Zo is begrijpelijk dat dit lied aan het einde van
de na-seider terecht is gekomen als voorloper voor een terugkeer naar de realiteit van alledag,
waarin wij de boodschap van Pesach moeten meenemen. Hierbij is belangrijk dat wij bij
iedere stap die we zetten, die fundamentele eenheid van de schepping in het vizier houden.
III.15.18 Chad gadja- agressie en de pure intentie63
In de Spreuken der Vaderen (Pirké Awot 2:6) wordt verteld, dat Hillel eens een schedel op het
water zag drijven. Hij sprak toen: “Omdat jij anderen hebt laten verdrinken, heeft men jou
laten verdrinken. Maar tenslotte zullen zij, die jou hebben laten verdrinken, ook zelf
verdrinken”. Hij bedoelde hiermee te zeggen “boontje komt om zijn loontje”.
Degene die als eerste verdronken werd, moet onschuldig zijn geweest. Degene, die zijn
moordenaar verdronk, deed iets rechtvaardigs. Waarom zouden we hem dan verdrinken?
Veroordelingen moeten overgelaten worden aan rechters die onafhankelijk en objectief zijn.
Wanneer wij als individuen het recht in eigen hand nemen, kunnen wij fouten maken omdat
wij persoonlijke belangen hebben bij ons ijverzuchtige gedrag “omwille van het recht”. Zo
kan het zijn, dat men wraakgevoelens uit andere hoofde koestert tegenover de wetsovertreder
en niet alleen strijdt voor rechtvaardigheid.
We worden maar al te vaak misleid door onze emoties. Overijverig strijden voor de goede
zaak kan ingegeven zijn door vooroordelen en eigenbelang.
Dit is Hillel’s boodschap: “Degene die jij verdronken hebt, kan zeker schuldig geweest zijn
aan een halsmisdrijf. Toch ben jij niet degene die dit vonnis had moeten uitvoeren. Daarom
word jij gestraft, omdat jij, als beul, meer je eigen belangen dan die van het zuivere recht hebt
gediend”.
Honden vallen katten aan omdat ze een aangeboren haat voelen tegenover deze dieren. Zelfs
als de kat geen misdrijf had gepleegd zou de hond hem aanvallen vanwege zijn haat en niet
zozeer vanwege de overtreding. Ook mensen van een “hoog” niveau moeten bijzonder
oppassen wanneer ze opkomen voor de Tora. Pinchas werd beloond voor zijn optreden tegen
de ontwijding van de G’ds Naam toen hij een overspelige man aanviel die de Tora had
63
Ibid., p.98
81
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
ontwijd. Jaren later, toen hij de identiteit van Elijahoe, de profeet, had aangenomen, vluchtte
hij de woestijn in omdat hij het afgodische gedrag van de Israëlieten niet kon verdragen. De
Midrasj vertelt dat G’d hem deze keer echter onderhield over zijn ijverzucht.
Hoe komt het, dat hij in de gedaante van Pinchas wordt beloond maar als Elijahoe voor zijn
optreden tegen inbreuk op de Tora wordt bekritiseerd?
Wanneer iemand zijn natuurlijke inertie overwint om op te treden tegen onrecht, is dat
prijzenswaardig. Indien dit echter al te vaak gebeurt kan het zijn dat zijn motieven niet puur
en zuiver zijn.
III.15.19 Geen eigen rechter spelen
In Chad Gadja is de kat inderdaad een crimineel omdat hij het onschuldige bokje aanvalt. Alle
latere typen die in dit lied volgen nemen “wraak” op de voorgaande dieren of objecten en
vernietigen hen. Waarom worden ze allemaal gestraft? Omdat niemand werkelijk zuiver voor
de zaak bezig was. Willen we de lange weg naar de Tora goed afleggen dan moeten we
bijzonder oppassen met alles wat een ander schade kan doen, zelfs wanneer we denken dat we
volledig rechtvaardig en oprecht bezig zijn. Natuurlijk moet er een rechtssysteem zijn om
antisociaal gedrag af te straffen. We moeten echter terdege beseffen dat de uiteindelijke
beoordeling bij de Enige Echte Rechter ligt.
III.15.20 Chad Gadja - door Rabbijn B. Drukarch z.ts.l.64
Niemand zal dit plezierige lied, dat ons zo aangenaam in de oren klinkt, willen missen uit de
reeks liederen van de Hagada. Er is echter wel een tijd geweest, waarin dit ‘Chad Gadja’ niet
heeft behoord tot de tekst, die wij tegenwoordig kennen. De Sefardiem hebben tot op de
huidige dag dit lied niet in hun Hagada opgenomen.
Volgens verschillende bronnen komt dit lied voor het eerst voor in de in 1590 in Praag
uitgegeven Hagada en zou het ontstaan zijn in de vijftiende eeuw. Het niet directe verband
van dit lied met de 'Seideravond' was de oorzaak, dat men het opnemen hiervan in de Hagada
beschouwde als een middel om de kinderen wakker te houden en hun belangstelling te
wekken. Kennelijk was een dergelijk soort gedicht of lied in die tijd algemeen bekend.
Historische bronnen bevestigen dit ook.
Vele geleerden herkennen in dit lied het motief van de grote Hillel, vastgelegd in de Pirké
Awot II-7. De tijd, waarop men het ontstaan van ‘Chad Gadja’ fixeert is niet de gelukkigste
uit de geschiedenis van het Joodse volk. We kunnen ons daarom ook goed voorstellen, dat
juist op tijden en momenten waarop veel gelukkiger perioden herdacht werden, de behoefte
gevoeld werd om zijn medelotgenoten een betere toekomst in het vooruitzicht te stellen.
In het algemeen probeert men in dit lied te zien, een soort moed inspreken aan het Joodse
volk, ervan overtuigd te zijn, dat zij die hun ellende veroorzaakten, hun gerechte straf niet
zouden ontlopen. Om deze gedachte kracht bij te zetten, heeft men in het kort de historie laten
herleven in allegorische vorm, waarin de verschillende machten en volken genoemd werden
met omschreven namen en tevens hun ondergang vermeld werd. Zo wordt met het bokje het
Joodse volk aangeduid, dat door De Vader 'G'd' verworven werd, door middel van twee 'zoez',
waarmee dan Mozes en Aharon worden bedoeld. De kat wordt als voorstelling gebezigd voor
Assyrië, de hond voor Babylonië, de stok is Perzië, het vuur Griekenland en het water de
Romeinen. In deze trant kunnen we vele verklaringen vinden. Misschien moeten we aan deze
gedachte ook toeschrijven het feit, dat Chad Gadja in het Aramees gesteld is. Er bestaan
echter ook verklaringen, die afwijken van dit patroon en hier iets heel anders in zien.
64
Ibid., p.98
82
Hoofdstuk III – De Volgorde van de Seideravond
Rabbi Bondi uit Mainz vertelt ons, dat wij in dit lied een les moeten zien, die er op gericht is
duidelijk te stellen, dat alleen de hoogste macht het verdient aanbeden te worden als G'd en al
de andere slechts afgoden zijn.
Een geheel andere interpretatie horen we van Ja'akov Emden (1697 - 1776). Hij doet ons de
idee aan de hand om in dit lied een beschrijving van het leven van de mens te zien. Chad
Gadja is hier de Nesjama, die zaza (zoez) uit hogere sferen, neergedaald is in het lichaam van
de mens, de verschillende verleidingen niet kan weerstaan en tenslotte weer gescheiden wordt
van het lichaam en verantwoording moet afleggen tegenover de Allerhoogste.
Iedere intentie, die aan dit lied wordt gegeven, is de moeite waard; laten wij het daarom met
veel vuur zingen aan het slot van de Hagada.
83
Hoofdstuk IV Overig
IV OVERIG
IV.1 AFKORTINGEN
B.T.
J.D.
J.T.
O.Ch.
V.d.g.j./n.d.g.j.
Babylonische Talmoed
Joré Dé’a
Jeruzalemse Talmoed
Orach Chaïm
Voor de gewone jaartelling/na de gewone jaartelling
IV.2 VERKLARENDE WOORDENLIJST
Affikoman
Beracha
Chagam
Chamets
Charoset
Galoet
Haggada
Hallel
Jom Tov
Kiddoesj
Maror
Masjie’ach
Matsa
Midrasj
Mitswa
Niesan
Pesach
Rasja
Rosj Chodesj
Saraph
Seder
Sjema
Tenach
Tora
Het stuk matsa, aan het einde van de Seder-maaltijd gegeten
Lofzegging, dankzegging, huldiging, zegen
wijs, verstandig
meelprodukten, met gist behandeld, ook gist, al wat op Pesach voor een
Jood verboden is
een mengsel van appel, kaneel, amandelen, suiker, wijn, waarin de
maror gedoopt wordt
ballingschap
vertelling: hier: het boek, dat op sederavond behandeld wordt
psalm 113-118
feestdag
wijding an de maaltijden van de Sjabbat en feestdagen door het
drinken van wijn
bitter kruid
gezalfde
Paasbrood, uitsluitend bestaande uit meel en water
een niet-letterlijke vetaling, een diepere verklaring van een Tenachtekst
goddelijk gebod
eerste maand van het Joodse jaar
Paasfeest, of Overschrijdingsfeest, ook Paasoffer
slecht, kwaadwillend
nieuwe maandsfeest
een engel
orde, programma van de 2 eerste avonden Pesach, vandaar ook: de
viering van die avonden
erkenning van Gods eenheid (Tora V 6:4)
Bijbel
Pentateuch, 5 eerste boeken van Tenach
84
Hoofdstuk IV Overig
IV.3 INDELING GROEPEN JOODSE GELEERDEN
Groepsbenaming
Voornaamste werken
Tijdvak
Tannaiem
Amoraiem
Ge’oniem
Risjoniem
Misjna
Talmoed
Responsa
1. Talmoedische Compendia
2. Codices
1. Responsa
2. Codices
tot 200 ndgj
200 - 500
600 - 1000
1000 - 1500
Acharoniem
1500 - heden
IV.4 INDELING SJOELCHAN AROECH RABBI JOSEEF KARO (1488-1575)
Deel
Inhoud
1. Orach Chaïm
Ritualia voor de dagelijkse praktijk (gebeden, Sjabbat, Jom Tov en
andere bijzondere dagen).
Ritualia van bijzondere aard (ritueel slachten, zouten van het vlees,
melk en vlees, bepalingen ten aanzien van Tora-rollen, eerbied voor
vader en moeder en Tora-geleerden, rouwbepalingen).
Bepalingen van huwelijkssluiting, echtscheiding en huwelijksvermogensrecht.
Bepalingen van civiel recht.
2. Joré Dé’a
3. Ewen Ha’ezer
4. Chosjen Misjpat
IV.5 ENKELE BELANGRIJKE TALMOEDISCHE COMPENDIA
A. DE JAD HACHAZAKA OF MISJNE TORA VAN RABBI MOSJE BEN MAIMON (naar
zijn initialen ‘Rambam’ genoemd, 1135-1204, Fostat, Egypte), dat het licht zag in het jaar
1175. Zijn werk in 14 delen bevat een volledig uittreksel van de Talmoed (daaronder ook
begrepen de Tempelwetten) en is in een zuivere en sierlijke Hebreeuwse stijl geschreven.
Vele delen van zijn werk zijn in het Latijn vertaald; enkele ook in het Spaans en Engels.
B. DE ARBA’A TOERIEM (de vier rijen) of ‘TOER’ VAN RABBI JA’AKOV BEN ASJER
(1283-1340, Toledo), die in 1340 verscheen. Hierin nam Rabbi Ja’akov met grote
nauwkeurigheid al het halachisch materiaal op, hetgeen hij systematisch rangschikte. Evenals
Alfassi beschrijft hij slechts die wetten, die na de verwoesting van de Tempel van kracht zijn.
Ofschoon het werk zeer bewonderd werd en nog steeds veelvuldig geraadpleegd, heeft de
Toer toch de definitieve afsluiting niet kunnen brengen. Hij werd op zijn beurt weer tot het
voorwerp van kritische beschouwingen en ook onafhankelijk daarvan bleef de stroom van
halachische en casuïstische studies aanhouden.
C. DE BEET JOSEEF VAN RABBI JOSEEF KARO (1488-1575, Safed) verscheen in 1577.
Hierin worden de Arba’a Toeriem nader verklaard en verder vindt men hierin de
jurisprudentie van vroegere Rabbijnen nauwkeurig bijeengebracht. De auteur besteedde
twintig jaar aan de vervaardiging en twaalf jaar aan de herziening van dit reusachtige werk.
Een compendium uit dit werk werd de algemeen bekende Sjoelchan Aroech. De Sjoelchan
Aroech wordt heden nog als het meest gezaghebbende halachische werk beschouwd.
85
Hoofdstuk IV Overig
IV.6 JOODSE GESCHIEDENIS IN VOGELVLUCHT
Datum:
Naam:
Belangrijke gebeurtenissen of
werken:
-3760
-1948
-1522
-1312
-1272
Adam
Awraham
Ballingschap Egypte
Wetgeving op Sinaï
Jehosjoe’a
Samuël, David
Salomo
Schepping
Begin Joodse volk
-832
-422
Ezra, Mordechai,
Ester
-352
68
70
1-121
190
470
500
892-942
1013-1103
1040-1105
1135-1204
1250-1327
1269-1343
1335-1427
1445-1505
1488-1575
1520-1572
1560-1630
1586-1667
1621-1663
1634-1683
1698-1760
1714-1793
1720-1797
1745-1813
1835-1905
1839-1933
1939-1945
1945-1986
1945-heden
1945-1977
1945-1993
Intocht in Israël
Eerste Tempel
Verwoesting eerste Tempel
Babylonische ballingschap
Periode:
Aartsvaders
Richteren
Profeten
Koningen
Tweede Tempel
Mannen van de Grote
Vergadering
Hilleel en Sjammai
R. Jochanan b. Zakai Verwoesting tweede Tempel
R. Akiwa
R. Jehoeda Hannassi Redactie van Misjna
R. Jochanan
Jeruzalemse Talmoed
R. Asjie en Rawina Babylonische Talmoed
R. Sa’adja Gaon
Filosofie en halacha
R. Jitschak Alfassi Uitleg Babylonische Talmoed
Rasjie
Uitleg Tora en Talmoed
R. Mosje b. Maimon Misjne Tora (codex)
R. Asjer
Hal. extract uit Talmoed
R. Ja’akov b. Asjer Toer (codex)
R. J. Molin
Minhagiem
R. O. di Bertinoro
Verklaring Misjna
R. Joseef Karo
Sjoelchan Aroech
R. M. Isserles
Noten op Sjoelchan Aroech
R. J. Horowitz
Halacha & Minhag
R. D. Segal (Taz)
Verklaring op Sjoelchan Aroech
R. S. Cohen (Sjach) Verklaring op Sjoelchan Aroech
R. A. Gumbiner
Commentaar op Sjoelchan Aroech
Ba’al Sjem-Tov
Chassidisme
R. J. Landau
Responsa
R. Elija van Wilna Uitleg Gemara & halacha
R. Schneoer Zalman Codex en Tanja
R. J.M. Epstein
Aroch haSjoelchan (codex)
R. Jisraëel Koheen Uitleg codex
HOLOCAUST
R. M. Feinstein
Igrot Mosje, Amerika
R. E.J. Waldenberg Tsiets Eliëzer, Israël
Dajan J.J. Weiss
Minchat Jitschak, Israël
R. S.Z. Auerbach
Ma’adne Erets, Israël
Tannaiem
Tannaiem
Tannaiem
Tannaiem
Amoraiem
Amoraiem
Ge’oniem
Risjoniem
Risjoniem
Risjoniem
Risjoniem
Risjoniem
Risjoniem
Risjoniem
Acharoniem
Acharoniem
Acharoniem
Acharoniem
Acharoniem
Acharoniem
Acharoniem
Acharoniem
Acharoniem
Acharoniem
Acharoniem
Acharoniem
Acharoniem
Acharoniem
Acharoniem
Acharoniem
86
Hoofdstuk IV Overig
IV.7 AARSTVADERS
Hebreeuws:
Nederlands:
Awraham
Jitschak
Ja’akov
Abraham
Isaac
Jakob
IV.8 OVERZICHT JOODSE MAANDEN
Hebreeuws:
Nederlands:
1. Niesan
2. Ijar
3. Siewan
4. Tammoez
5. Av
6. Eloel
7. Tisjrie
8. Chesjwan
9. Kislev
10. Tewet
11. Sjewat
12. Adar
April
Mei
Juni
Juli
Augustus
September
Oktober
November
December
Januari
Februari
Maart
IV.9 OVERZICHT JOODSE FEESTDAGEN
Hebreeuws:
Nederlands:
Datum:
Pesach
Sjawoe’ot
Rosj Hasjana
Jom kippoer
Soekkot
Sjeminie chag ha’atseret
Chanoeka
Poeriem
Paasfeest
Wekenfeest
Nieuwjaar
Grote Verzoendag
Loofhuttenfeest
Slotfeest
Inwijdingsfeest
Lotenfeest
15-22 Niesan
6-7 Siewan
1-2 Tisjrie
10 Tisjrie
15-21 Tisjrie
22-23 Tisjrie
25-2/3 Tewet
14 adar
IV.10 INDELING VAN DE TORA
Hebreeuws:
Nederlands:
1.
2.
3.
4.
5.
Genesis
Exodus
Leviticus
Numeri
Deuteronomium
Bereesjiet
Sjemot
Wajikra
Bemidbar
Dewariem
87
Hoofdstuk V Geraadpleegde Literatuur
V GERAADPLEEGDE LITERATUUR
- Bergman, Rabbi Asher, Haggadah Of The Roshei Yeshiva, ISBN: 1-57819-168-8, Artscroll
Mesorah
- Chait, Rabbi Baruch, The Katz Haggadah, ISBN: 1-58330-600-5, Feldheim Publishers
- Cohen, Rabbi David, Haggadah Simchas Yaabetz, ISBN: 0-89906-073-0, Artscroll
Mesorah, New-York, 1993
- Cohen, Rabbi Jonathan, The Sephardi Haggadah, ISBN: 0-87306-460-7, Feldheim
Publishers
- Elias, Rabbi Joseph, Haggadah - Expanded Edition, ISBN: 1-57819-465-2, Artscroll
Mesorah
- Emanuel, Rabbi Moshe Shlomo, Haggadah Gems, ISBN: 1-56871-192-1, Feldheim
Publishers
- Kitov, Eliyahu, The Heritage Haggadah, ISBN: 0-87306-868-8, Feldheim Publishers
- Löw, Jehoeda, Hagada sjel Pesach Lemaharal, Jerusalem, 1971
- Mansour, Rabbi Eli en Sutton, Rabbi David, The Sephardic Heritage Haggadah, ISBN: 157819-554-3, Artscroll Mesorah
- Milevsky, Rabbi Uziel, The Ohr Somayach Haggadah, ISBN: 1-56871-137-9, 1998,
Targum Press/Feldheim Publishers
- Rubin, Rabbi Yissachar Dov, Talelei Oros: The Haggadah Anthology, ISBN: 1-58330-598x, Feldheim Publishers
- Scheinbaum, Rabbi A. L., The Peninim Haggadah, ISBN: 0-9635120-7-2, Feldheim
Publishers
- Taub, J.; Shaw, Y., The Malbim Haggadah: Midrash Haggadah, ISBN: 1-56871-007-0,
Feldheim Publishers
- Twerski, Rabbi Abraham J., Haggadah From Bondage To Freedom, ISBN: 0-89906-396-9,
Shaar Press
- Wallach, Rabbi Shalom, The Palace Gates Haggadah, ISBN: 0-87306-703-7, Feldheim
Publishers
- Wallach, Rabbi Shalom Meir, Ben Ish Chai Haggadah, ISBN: 1-58330-003-1, Feldheim
Publishers
- Wallach, Rabbi Shalom Meir, The Baranovich Haggadah, ISBN: 1-56871-287-1, Feldheim
Publishers
88
Hoofdstuk V Geraadpleegde Literatuur
- Wehl, Rabbi Yaakov, Haggadah With Answers, ISBN: 0-89906-384-5, Artscroll Mesorah
- Weiss, Rabbi Gershon, The Holocaust Haggadah, ISBN: 1-56871-166-2, Feldheim
Publishers
- Zilberman, A.E.L., Hagada sjel Pesach im peroesj Briet Mate Mosje, Brooklyn, New-York,
1980
89