Look inside

>> Inhoudsopgave
Inleiding
4
Les 1. Introductie filosofie – Hebben alle vragen een antwoord?
10
Les 2. Denken – Kunnen dieren denken?
14
Les 3. Geluk – Wat is het verschil tussen blij zijn en gelukkig zijn?
19
Les 4. Normaal – Wanneer is iets eigenlijk normaal?
22
Les 5. Tijd – Gaat de tijd altijd even snel?
26
Les 6. Stemmen – Hebben kinderen betere ideeën voor de school dan volwassenen?
30
Les 7. Gedachten – Kun je stoppen met denken?
35
Les 8. Kunst – Is alles wat mooi is automatisch kunst?
39
Les 9. Eerlijk – Wanneer is iets eerlijk of oneerlijk?
42
Les 10.Vriendschap – Kun je vrienden zijn met je moeder?
47
Les 11.Geluk – Als je heel veel speelgoed hebt, ben je dan gelukkig?
51
Les 12.Zeker weten – Wat weet je zeker?
55
Inhoudsopgave >>
15122_AUP_Filosofie_Middenbouw_v4.indd 3
08-02-16 14:52
>> Inleiding
Filosoferen in de klas: wat, waarom, en hoe?
Om te filosoferen met kinderen is het niet nodig zelf filosoof te zijn. Met interesse voor de
gedachten van kinderen, een open blik en een goede voorbereiding kun je al heel mooie
filosofielessen neerzetten. De lessen in dit boek zijn speciaal geschreven voor leerkrachten in
het basisonderwijs die graag willen filosoferen met hun groep, maar geen filosofische achtergrond hebben.
De speerpunten bij het ontwerpen van de lessen waren de toegankelijkheid voor de leerkracht en de variatie in de lessen. Alle lessen zijn uitgeprobeerd in verschillende groepen en
op basis van een evaluatie met leerkrachten en leerlingen waar nodig aangepast. Basisschoolleerkrachten die de lessen hebben uitgeprobeerd, beoordeelden ze als toegankelijk, vernieuwend en goed uitvoerbaar.
Dit boek bevat twaalf lessen van dertig minuten. Elke les begint met een inleiding voor de
leerkracht waarin wordt uitgelegd waarom het onderwerp filosofisch is en welke vragen er aan
de orde kunnen komen. De lesdoelen zijn telkens duidelijk vermeld, evenals de lesopbouw en
de voorbereidingen die eventueel nodig zijn. De lessen beginnen en eindigen altijd met een
kort kringgesprek, en bestaan verder uit uiteenlopende activiteiten. De activiteiten zijn op
een zodanige manier ontworpen dat leerlingen worden gestimuleerd verder na te denken of
te praten over de filosofische vragen. Op deze manier zijn leerlingen op verschillende manieren met het filosofische thema van een les bezig, zodat het voor niemand gaat vervelen. Alle
lesonderdelen worden telkens stap voor stap beschreven, inclusief de mogelijke wendingen
die het gesprek kan nemen. Bij een aantal lessen zijn kopieerbare werkbladen opgenomen.
In twaalf lessen worden uiteenlopende onderwerpen behandeld: van denken tot geluk, en van
wat is eerlijk tot vriendschap. Iedere les sluit goed aan bij de belevingswereld van kinderen. De
lessen raken een grote diversiteit van filosofische thema’s: ethiek, politieke filosofie, taalfilosofie, filosofie van de geest, deugdethiek, esthetica en wetenschapsfilosofie.
4
<<  Inleiding
15122_AUP_Filosofie_Middenbouw_v4.indd 4
08-02-16 14:52
KUNNEN DIEREN DENKEN?
Wat is filosofie?
Filosofie betekent letterlijk houden van wijsheid. Het komt van het Oudgriekse woord Philosophia: philo betekent houden van, en sophia betekent wijsheid. We zoeken naar wijsheid door
na te denken over vragen waar geen eenduidig antwoord op bestaat, zoals
• Kunnen dieren denken?
• Wat is het verschil tussen blijdschap en geluk?
• Wanneer is iets normaal?
Door zulke vragen te stellen, te beschouwen en samen te bespreken komt een antwoord misschien iets dichterbij. Door te filosoferen met kinderen krijgen ze vooral inzicht in een onderwerp, begrijpen ze beter waarom een antwoord niet voorhanden ligt, leren ze zich verplaatsen
in een ander en hun gedachten nauwkeurig te verwoorden.
De onderwerpen die bij filosofie aan de orde komen zijn groot en alledaags, zoals kennis,
waarheid, macht, geluk, liefde, vriendschap, eerlijkheid, intelligentie en schoonheid. De vragen
bij die onderwerpen draaien altijd expliciet of impliciet om de vragen “wat moeten we doen?”
of “wat moeten we geloven?”
De onderzoeksmethode van filosofie is anders dan die van andere wetenschappen. Mogelijke
antwoorden op filosofische vragen worden niet gevonden door een experiment uit te voeren
of door het op te zoeken in de bibliotheek. Bij filosofie worden antwoorden gezocht door kritisch na te denken, door samen mogelijkheden te verkennen, door te luisteren naar anderen en
door logisch te redeneren en argumenteren. Niet alle antwoorden zijn zomaar goed, een losse
mening is weinig waard. Standpunten moeten worden onderbouwd met redelijke argumenten.
De eerste les van de reeks gaat precies over de vraag: wat is filosofie? Dit is om zowel leerkracht als leerling kennis te laten maken met dit vak, dat net iets anders is dan andere basisschoolvakken. In deze eerste les leren kinderen onderscheid maken tussen filosofische vragen
en kennisvragen (Moeten dieren dezelfde rechten hebben als mensen? versus Wie is de koning van
Nederland?).
Is het nog niet helemaal duidelijk wat filosofie precies is? Een leerling uit groep vier kan misschien helpen: ‘Bij filosofie denk je heel hard over dingen na … over wat iets nou precies is.’ En
in groep acht verwoordden leerlingen het als volgt: ‘Bij filosofie denken we na over dingen die
nog een stapje verder zijn dan alles wat je voor je ziet.’ En: ‘Bij filosofie leer je dat je het antwoord op een vraag bijna nooit zeker weet, en dat niet iedereen denkt zoals jij.’
Inleiding
15122_AUP_Filosofie_Middenbouw_v4.indd 5
>>
5
08-02-16 14:52
KUNNEN DIEREN DENKEN?
Waarom filosoferen met kinderen?
In de filosofieles is het belangrijk dat leerlingen argumenten vormen, naar andermans ideeën
luisteren en standpunten nuanceren. Er wordt een kritische blik verwacht, en het is dan ook
geen toeval dat het kritisch denken zich door de filosofielessen sneller ontwikkelt. Ook heeft
het filosoferen een positief effect op het creatief denken van kinderen, ze krijgen immers volledig de ruimte om zelf ideeën te vormen.
Abstract denken, probleemoplossend denken en logisch redeneren zijn andere denkvaardigheden die zich in filosofielessen kunnen ontplooien.
Zijn leerlingen uit de middenbouw niet veel te jong om dit te kunnen? Dit is een vaak gestelde
vraag. Natuurlijk zijn leerlingen uit de middenbouw geen volleerde filosofen, net als een beginnend hockeyspeler niet in het nationaal elftal kan spelen. Kinderen gaan naar school om
te leren. Kritisch en creatief kunnen nadenken zijn enorm belangrijke vaardigheden voor het
verdere leven. En hoe eerder hun kritisch én creatief denken gestimuleerd worden, hoe vanzelfsprekender het voor hen wordt deze te gebruiken: jong geleerd is oud gedaan. Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat de bovengenoemde denkvaardigheden al op jonge
leeftijd ontwikkeld kunnen worden.
Uiteraard profiteren leerlingen ook bij andere vakken van de denkvaardigheden die zij in de
filosofieles ontwikkelen. Abstract denken is belangrijk voor rekenen en argumenteren; het
verwoorden van je gedachten is belangrijk voor taal en bewustwording van jezelf en de
mensen om je heen is belangrijk voor vakken als geschiedenis, aardrijkskunde en levensbeschouwing.
Ook is aangetoond dat filosofie in de klas een positief effect heeft op de sfeer in de klas en op
school. Openheid, tolerantie en begrip voor elkaar zijn essentieel in de filosofieles. Hierdoor
leren kinderen respectvol met elkaar om te gaan en onenigheid op een redelijke manier op te
lossen.
Een laatste belangrijke reden om te gaan filosoferen met je groep is dat het kan bijdragen aan burgerschapsvorming, sinds 2006 onderdeel van het basisschoolcurriculum.
Eén van de kerndoelen van het primair onderwijs is om kinderen voor te bereiden op kritisch democratisch burgerschap. Filosofie is een ideaal vak om hier invulling aan te geven.
Het bevordert immers precies de vaardigheden en houding die belangrijk zijn voor burgerschap, zoals kritisch nadenken over jezelf en je omgeving, het aangaan van de dialoog en je
kunnen verplaatsen in andermans positie. Ook belangrijke democratische principes worden gewaarborgd en besproken in de filosofielessen. Gelijkheid, erkenning en tolerantie van
verschil, diversiteit en vrijheid van meningsuiting komen in de lessen duidelijk naar voren.
Kinderen kunnen op deze manier kennis maken met de werking van democratie, omdat
ze ervaren hoe het is om de principes te volgen, ze leren het niet slechts “uit een boekje”.
6
<<  Inleiding
15122_AUP_Filosofie_Middenbouw_v4.indd 6
08-02-16 14:52
KUNNEN DIEREN DENKEN?
Een filosofisch gesprek is een democratische praktijk op zichzelf, waarin verschillen worden
geaccepteerd, waarin kinderen gemotiveerd worden om een gefundeerde mening te vormen,
en waarin iedereen als gelijke behandeld wordt. Op deze manier heeft het filosoferen in de
klas ook een belangrijke maatschappelijke functie.
Inleiding
15122_AUP_Filosofie_Middenbouw_v4.indd 7
>>
7
08-02-16 14:52
KUNNEN DIEREN DENKEN?
Filosofie in groep 3, 4 en 5
Filosofielessen in de middenbouw zijn verkennend van aard. Iedere les is een introductie in het
onderwerp. De kinderen maken kennis met het filosofische groepsgesprek en met filosofische
vragen. Tijdens de eerste filosofielessen kunnen ze verbaasd zijn over het feit dat ook de juf of
meester het antwoord niet weet.
De nadruk van de filosofielessen in de middenbouw ligt op het zelf nadenken, het uitdrukken van gedachten en het luisteren naar anderen. Omdat het voor deze kinderen een kennis­
making is met het filosoferen is het belangrijk de waarden die in de les gelden regelmatig te
benoemen: het feit dat iemand een andere mening kan hebben, de waarde van het luisteren
naar anderen en het belang van respectvol reageren.
Het voeren van een discussie waarin constructief op elkaar wordt gereageerd, is een stap
­verder. Dit zal in de hogere groepen steeds meer plaatsvinden.
Hoe geef je een filosofieles?
Rol van de leerkracht
Tijdens de filosofieles is de leerkracht niet degene die het antwoord heeft op vragen, zoals bij
andere lessen meestal het geval is. De ideeën van kinderen staan in de filosofieles centraal, en
de leerkracht neemt de rol aan van de vragende gespreksleider. De leerkracht:
• leidt een gesprek in;
• geeft leerlingen de beurt;
• helpt leerlingen hun gedachten te formuleren en structureren;
• stimuleert de leerlingen op elkaar te reageren;
• luistert kritisch naar de leerlingen en vraagt om uitleg of argumenten wanneer deze ontbreken;
• volgt het gesprek nauwgezet, om verbanden te kunnen leggen en om precies die opmerkingen er uit te lichten die een gesprek een interessante nieuwe wending kunnen geven;
• vat een gesprek samen;
• legt de verdiepende opdracht of activiteit uit.
De leerkracht waarborgt ook een veilig klimaat in de groep, waarbij elke leerling zich vrij voelt
om te praten. Dit kan expliciet worden besproken met de kinderen.
8
<<  Inleiding
15122_AUP_Filosofie_Middenbouw_v4.indd 8
08-02-16 14:52
KUNNEN DIEREN DENKEN?
Vuistregels bij het filosoferen met groep 3, 4 en 5
1. Filosofie is voor kinderen van deze leeftijd helemaal nieuw. Verwacht niet dat er meteen
diepgaande gesprekken over de filosofische vragen zullen ontstaan. Een filosofieles dient
ervoor deze kinderen kennis te laten maken met het nadenken over onderwerpen, en ze te
stimuleren met elkaar te praten en een mening te vormen.
2. Laat de kinderen aan het woord. Hun gedachten en argumenten vormen de basis van de
les. Laat je eigen mening dus achterwege. Op deze manier geef je kinderen de volledige
ruimte om hun eigen mening te vormen en laten ze zich niet leiden door verwachtingen
of gewenste antwoorden. Dit betekent ook dat je meningen van kinderen op een gelijke
manier beoordeelt.
3. Houd vaart in de les. Zo behoud je de aandacht en dwalen de kinderen niet af. Een klasgesprek duurt vijf, maximaal zeven minuten.
4. Vraag kinderen expliciet om goed naar elkaar te luisteren en op elkaar te reageren. Kinderen willen namelijk vaak hun eigen verhaal vertellen aan de meester of juf, terwijl het
gesprek zich beter kan ontwikkelen als ze met elkaar in gesprek gaan.
5. Een goede voorbereiding op zoveel mogelijk wendingen van het groepsgesprek zorgt ervoor dat je in dit lesonderdeel scherper kunt reageren.
6. Reflecteer af en toe op het filosoferen, en vraag wat ze denken dat filosofie is, wat ze leren
bij filosofie, wat ze er thuis over vertellen en waarom het goed is om gedachten met elkaar
te delen. Zo weet je als leerkracht hoe kinderen een filosofieles ervaren en zullen de kinderen zich bewuster worden van het doel van filosofie.
7. Wanneer leerlingen niet goed naar elkaar luisteren, door elkaar heen praten, of elkaar
niet serieus nemen is het belangrijk hierbij stil te staan. Een manier om dit te doen is om
met de groep een paar regels op te stellen voor de filosofieles. Kinderen komen vaak zelf
met regels als “vinger opsteken” en “andere meningen accepteren”. Er kan voor gekozen
worden om tijdens de eerste filosofieles deze groepsregels op te stellen.
Inleiding
15122_AUP_Filosofie_Middenbouw_v4.indd 9
>>
9
08-02-16 14:52